Παιδικά ημερολόγια της περιόδου του Ολοκαυτώματος
ΙΣΤΟΡΙΑ
Τουλάχιστον 1,1 εκατομμύρια εβραιόπουλα δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος.
Από τα εκατομμύρια των παιδιών που υπέφεραν στα χέρια των Ναζί και των συμμάχων του Άξονα, μόνο ένας μικρός αριθμός κρατούσε ημερολόγια και σημειωματάρια που σώζονται μέχρι σήμερα. Σε αυτά τα αυτοβιογραφικά κείμενα, οι νεαροί συγγραφείς κατέγραψαν τις εμπειρίες, τα συναισθήματα και τις αγωνίες που έζησαν σε αυτά τα εφιαλτικά χρόνια.
ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ MIRIAM WATTENBERG
Το ημερολόγιο της Miriam Wattenberg ("Mary Berg") ήταν ένα από τα πρώτα παιδικά ημερολόγια που αποκάλυψε στο ευρύτερο κοινό τη φρίκη του Ολοκαυτώματος.
Η Wattenberg γεννήθηκε στη Λοτζ στις 10 Οκτωβρίου 1924. Ξεκίνησε να κρατά ημερολόγιο για τα χρόνια του πολέμου τον Οκτώβριο του 1939, λίγο καιρό μετά από την παράδοση της Πολωνίας στις γερμανικές δυνάμεις. Η οικογένεια Wattenberg διέφυγε στη Βαρσοβία. Τον Νοέμβριο του 1940, η Miriam, μαζί με τους γονείς και τη μικρή αδερφή της, ζούσε κάτω από συνθήκες εγκλεισμού στο γκέτο της Βαρσοβίας. Η οικογένεια Wattenberg είχε προνομιούχο θέση σε αυτήν την κλειστή κοινότητα, καθώς η μητέρα της Miriam ήταν Αμερικανή υπήκοος.
Λίγο καιρό μετά από το πρώτο μεγάλο κύμα απελάσεων των Εβραίων της Βαρσοβίας στο στρατόπεδο Τρεμπλίνκα το καλοκαίρι του 1942, Γερμανοί αξιωματούχοι φυλάκισαν τη Miriam, την οικογένειά της και άλλους Εβραίους με ξένα διαβατήρια στην περιβόητη φυλακή Πάβιακ. Αργότερα, οι γερμανικές αρχές ενέκριναν τη μεταφορά της οικογένειας στο στρατόπεδο εγκλεισμού στο Βιτέλ και τελικά τους επέτρεψαν να μεταναστεύσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1944. Το ημερολόγιο της Miriam Wattenberg εκδόθηκε με το ψευδώνυμο "Mary Berg" το Φεβρουάριο του 1945 και ήταν από τις λιγοστές βιογραφικές αφηγήσεις της ζωής στο γκέτο της Βαρσοβίας που έφτασαν στα χέρια αγγλόφωνων αναγνωστών πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΦΡΑΝΚ
Η Άννα Φρανκ, η οποία έγραψε το ημερολόγιό της ενώ κρυβόταν με την οικογένειά της και λιγοστά φιλικά πρόσωπα σε μια σοφίτα-αποθήκη στο Άμστερνταμ, είναι η πιο διάσημη νεαρή χρονογράφος της περιόδου του Ολοκαυτώματος.
Το πλήρες ονοματεπώνυμό της ήταν Ανελίζ Φρανκ και γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας στις 12 Ιουνίου 1929. Ήταν η δεύτερη κόρη του επιχειρηματία Ότο Φρανκ και της συζύγου του Έντιθ. Όταν οι Ναζί κατέλαβαν την εξουσία τον Ιανουάριο του 1933, η οικογένεια Φρανκ κατέφυγε στο Άμστερνταμ για να αποφύγει τα αντιεβραϊκά μέτρα του νέου καθεστώτος. Η Άννα είχε λάβει ως δώρο για τα δωδέκατα γενέθλιά της ένα λεύκωμα το οποίο άρχισε να χρησιμοποιεί ως ημερολόγιο, περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια όλα τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στη "Μυστική Πτέρυγα". Μετά από ανώνυμη καταγγελία, οι γερμανικές αστυνομικές δυνάμεις ασφαλείας ανακάλυψαν την κρυψώνα της οικογένεια Φρανκ στις 4 Αυγούστου 1944 και απέλασαν τους ενοίκους της σοφίτας στο Άουσβιτς μέσω Βέστερμποκ.
Στα τέλη Οκτωβρίου ή αρχές Νοεμβρίου 1944, η Άννα και η αδερφή της Μαργκό μεταφέρθηκαν από το Άουσβιτς στο Μπέργκεν-Μπέλσεν όπου πέθαναν από τύφο στα τέλη Φεβρουαρίου ή αρχές Μαρτίου 1945. Μετά τον πόλεμο, ο πατέρας της Άννας, Ότο Φρανκ, ο οποίος ήταν και το μοναδικό μέλος της οικογένειας που επέζησε, επέστρεψε στο Άμστερνταμ το καλοκαίρι του 1945, όπου η πρώην υπάλληλός του, Miep Gies, τού έδωσε το ημερολόγιο της Άννας και κάποια άλλα έγγραφα που είχε βρει στη σοφίτα μετά από τις συλλήψεις. Το ημερολόγιο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην Ελβετία το 1947. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα το 1952 με τίτλο The Diary of a Young Girl (Το ημερολόγιο ενός μικρού κοριτσιού). Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ είναι σήμερα ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του κόσμου και η συγγραφέας του έχει αναδειχθεί σε σύμβολο για τα εκατοντάδες χιλιάδες εβραιόπουλα που δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΩΝ
Η δημοτικότητα του ημερολογίου της Άννας Φρανκ επισκίασε για αρκετό καιρό τις αυθεντικές προσωπικές ιστορίες που γράφτηκαν από άλλα παιδιά κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο, καθώς το ενδιαφέρον για τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος συνέχισε να αυξάνεται, πολλά ακόμη ημερολόγια είδαν το φως της δημοσιότητας και έδωσαν στο αναγνωστικό κοινό μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής των νεαρών ατόμων κάτω από την μπότα του Ναζισμού.
Οι νεαροί συγγραφείς αυτής της περιόδου προέρχονται από πολλές διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ορισμένα από τα παιδιά που έγραψαν ημερολόγια ήταν από φτωχές ή αγροτικές οικογένειες. Άλλα ήταν παιδιά επαγγελματιών της μεσαίας τάξης. Άλλα μεγάλωσαν με πλούτη και προνόμια. Λίγα από αυτά τα παιδιά προήλθαν από βαθιά θρησκευόμενες οικογένειες, ενώ άλλα μεγάλωσαν σε οικογένειες που είχαν ενταχθεί πλήρως στην κοσμική κοινότητα. Οι περισσότεροι από αυτούς τους νεαρούς συγγραφείς, ωστόσο, τηρούσαν πιστά τα εβραϊκά έθιμα και τις παραδόσεις, ανεξάρτητα από το τι πίστευαν προσωπικά.
Τα παιδικά ημερολόγια από την περίοδο του Ολοκαυτώματος χωρίζονται σε τρεις γενικές κατηγορίες:
1) αυτά που γράφτηκαν από παιδιά που διέφυγαν από περιοχές ελεγχόμενες από τους Γερμανούς και έγιναν πρόσφυγες ή αντάρτες,
2) αυτά που γράφτηκαν από παιδιά που ζούσαν σε κάποια κρυψώνα και
3) αυτά που κρατούσαν νεαρά άτομα τα οποία κατοικούσαν σε γκέτο, ή ζούσαν κάτω από συνθήκες περιορισμού που είχαν επιβληθεί από τις γερμανικές αρχές ή, πιο σπάνια, τα οποία ήταν έγκλειστα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Τα ημερολόγια των προσφύγων γράφτηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ή στις αρχές του 1940 από παιδιά εβραϊκών οικογενειών που είχαν ενσωματωθεί στην τοπική κοινωνία της Γερμανίας, της Αυστρίας ή της Τσεχίας. Πολλά από αυτά τα ημερολόγια πραγματεύονται το θέμα του ξεριζωμού, καθώς όλα αυτά τα παιδιά είχαν αναγκαστεί να θυσιάσουν το οικείο περιβάλλον του σπιτιού τους και να αναζητήσουν καταφύγιο μεταξύ ξένων σε μακρινές χώρες.
Ορισμένοι από αυτούς τους συγγραφείς, όπως η Jutta Salzberg (γεννήθηκε το 1926 στο Αμβούργο της Γερμανίας), η Lilly Cohn (γεννήθηκε το 1928 στο Halberstadt της Γερμανίας), η Susi Hilsenrath (γεννήθηκε το 1929 στο Bad Kreuznach της Γερμανίας) και η Elisabeth Kaufmann (γεννήθηκε το 1926 στη Βιέννη της Αυστρίας, πέθανε το 2003), αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τους τόπους διαμονής τους μαζί με τα αδέρφια ή τους γονείς τους. Άλλοι, όπως ο Klaus Langer (γεννήθηκε το 1924 στο Gleiwitz της Άνω Σιλεσίας), ο Peter Feigl (γεννήθηκε το 1929 στο Βερολίνο), ο Werner Angress (γεννήθηκε το 1920 στο Βερολίνο της Γερμανίας, πέθανε στη Γερμανία το 2010) και η Leja Jedwab (γεννήθηκε το 1924 στο Μπιάλιστοκ της Πολωνίας), έφτασαν μόνοι τους σε μια ξένη χώρα.
Στα ημερολόγιά τους, τα παιδιά που μετανάστευσαν με νόμιμα μέσα, πολύ συχνά περιέγραφαν τα τεράστια γραφειοκρατικά εμπόδια που βρήκαν μπροστά τους στην προσπάθειά τους να βρουν ένα ασφαλές καταφύγιο και να αποκτήσουν τις απαραίτητες βίζες και έγγραφα για την έξοδό τους από τη χώρα. Οι νεαροί συγγραφείς που διέφυγαν παράνομα, περιγράφουν το εφιαλτικό ταξίδι τους μέσα από εχθρικό έδαφος και το φόβο της σύλληψής τους που στοίχειωνε κάθε τους βήμα.
Ανεξάρτητα από τον τρόπο διαφυγής των συγγραφέων τους, τα ημερολόγια των μεταναστών μεταφέρουν στον αναγνώστη την οδυνηρή και ανεξήγητη απώλεια της πατρίδας, της γλώσσας και του τρόπου ζωής τους, τον σπαρακτικό αποχωρισμό από οικογένεια και φίλους και τη δυσκολία της προσαρμογής σε έναν νέο κόσμο, ο οποίος πολλές φορές δεν ήταν απλά άγνωστος, αλλά και εχθρικός.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ ΣΕ ΚΡΗΣΦΥΓΕΤΑ
Όπως και η Άννα Φρανκ, ορισμένα νεαρά άτομα ήταν αναγκασμένα να ζουν σε κρησφύγετα σε όλη την ανατολική και δυτική Ευρώπη, προκειμένου να αποφύγουν τις γερμανικές αρχές: μέρη όπως σοφίτες, υπόγεια καταφύγια και κελάρια. Αυτοί οι νεαροί συγγραφείς —μεταξύ των οποίων ο Otto Wolf (γεννήθηκε το 1927 στην περιοχή Mohelnice της Τσεχοσλοβακίας) στο Προτεκτοράτο Βοημίας και Μοραβίας, οι Mina Glucksman, Clara Kramer (γεννήθηκε το 1927 στο Zolkiew) και ο Leo Silberman (γεννήθηκε το 1928 στο Przemysl) στην Πολωνία και οι Bertje Bloch-van Rhijn, Edith van Hessen (γεννήθηκε το 1925 στη Χάγη) και Anita Meyer (γεννήθηκε το 1929 στη Χάγη) στην Ολλανδία— περιγράφουν τις δυσκολίες και τους κινδύνους της ζωής σε κάποιο παράνομο κρησφύγετο.
Αυτά τα παιδιά πέρασαν ένα μεγάλο μέρος ή και ολόκληρη τη ζωή τους κλεισμένα σε κάποια κρυψώνα μακριά από τα μάτια του κόσμου. Νέοι και νέες έπρεπε πολύ συχνά να περάσουν ώρες ολόκληρες στις κρυψώνες τους, χωρίς να κάνουν τον παραμικρό ήχο ή κίνηση. Τόσο τα παιδιά όσο και οι προστάτες τους ζούσαν σε μόνιμο καθεστώς φόβου, καθώς μια δυνατή φωνή ή ένα βαρύ βήμα θα μπορούσε να προκαλέσει υποψίες στους γείτονες.
Άλλοι νέοι που έπρεπε να ζήσουν κρυμμένοι, όπως οι νεαροί συγγραφείς Moshe Flinker (γεννήθηκε το 1926 στη Χάγη, πέθανε το 1944 στο Άουσβιτς) στο Βέλγιο και Peter Feigl στη Γαλλία, χρησιμοποιώντας πλαστά έγγραφα και ψεύτικες ταυτότητες, κυκλοφορούσαν σε κοινή θέα προσποιούμενοι τους μη Εβραίους. Αυτά τα παιδιά έπρεπε να προσαρμοστούν απόλυτα και ταχύτατα στις νέες ταυτότητες και στο νέο τρόπο ζωής τους. Τα παιδιά μάθαιναν να απαντούν στο πλασματικό τους όνομα και να αποφεύγουν να μιλούν ή να συμπεριφέρονται με τρόπο που θα μπορούσε να προδώσει την καταγωγή τους.
Επειδή τα περισσότερα εβραιόπουλα βρήκαν καταφύγιο σε οικογένειες ή θρησκευτικά ιδρύματα διαφορετικών θρησκευμάτων, έπρεπε να μάθουν να ακολουθούν το τελετουργικό και να λένε τις προσευχές της "νέας" τους θρησκείας, ώστε να μην προκαλέσουν την υποψία των ενηλίκων, αλλά και των συνομηλίκων τους. Μια λάθος λέξη ή χειρονομία θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο το παιδί και τους προστάτες του.
Ημερολόγια που γράφτηκαν σε γκέτο, στρατόπεδα, ή κατεχόμενες περιοχές
Τα περισσότερα από τα ημερολόγια που έχουν διασωθεί από την περίοδο του Ολοκαυτώματος γράφτηκαν από παιδιά και νέους που κατοικούσαν σε γκέτο στην κατεχόμενη Ευρώπη. Τα ημερολόγια των γκέτο πολλές φορές περιγράφουν την αποξένωση, την απομόνωση και την ανασφάλεια των συγγραφέων τους. Καταγράφουν τις ακραίες στερήσεις και τη σωματική ταλαιπωρία που έζησαν οι συγγραφείς και απεικονίζουν τις δυσκολίες και τα βάσανα που αντιμετώπισαν οι Εβραίοι στην πάλη τους για επιβίωση. Στα ημερολόγια των γκέτο, ο αναγνώστης μπορεί να μάθει από πρώτο χέρι για τον τρόμο και τη βαναυσότητα των διωγμών από τους Ναζί, αλλά και μέσα από τις σελίδες τους να γνωρίσει τους νεαρούς συγγραφείς στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής μέσα από τη μελέτη, τη δημιουργικότητα και το παιχνίδι.
Στους χώρους των πρώην γκέτο της γερμανοκρατούμενης ανατολικής Ευρώπης, ιδιαίτερα στην Πολωνία και στην πρώην Σοβιετική Ένωση, έχουν βρεθεί πολλά ημερολόγια που έχουν γραφτεί από παιδιά. Τα πιο διάσημα από αυτά είναι τα ημερολόγια του Dawid Sierakowiak (γεννήθηκε το 1924 στο Λοτζ, πέθανε το 1943 στο γκέτο του Λοτζ) και δύο ανώνυμων εφήβων από το Λοτζ. Από το γκέτο της Βαρσοβίας σώζονται μόνο ελάχιστα πλήρη ημερολόγια, αλλά ανάμεσα σε αυτά διασώθηκαν οι αποσπασματικές σημειώσεις της Janina Lewinson (γεννήθηκε το 1926 στη Βαρσοβία, πέθανε το 2010), τα οποία ενσωματώθηκαν στα απομνημονεύματα που έγραψε αργότερα στη ζωή της. Στο γκέτο της Κρακοβίας γράφτηκαν τα ημερολόγια των Irena Gluck (γεννήθηκε το 1926, πέθανε γύρω στο 1942), Renia Knoll (γεννήθηκε το 1927) και Halina Nelken (γεννήθηκε το 1924 στην Κρακοβία), ενώ οι Dawid Rubinowicz (γεννήθηκε το 1927 στο Kielce, πέθανε το 1942 στην Τρεμπλίνκα), Elsa Binder και Ruthka Leiblich (γεννήθηκε το 1926, πέθανε γύρω στο 1942 στο Άουσβιτς) έγραψαν ημερολόγια που περιέγραφαν τους διωγμούς στις τοπικές τους κοινότητες.
Αρκετά από τα ημερολόγια που γράφτηκαν τον καιρό του πολέμου προέρχονται από τα γκέτο των χωρών της Βαλτικής, όπως αυτά των Yitskhok Rudashevski (γεννήθηκε το 1927 στο Βίλνιους, πέθανε το 1943 στα δάση του Ponary) και Gabik Heller από το γκέτο του Βίλνε στο Βίλνιους της Λιθουανίας· Ilya Gerber (γεννήθηκε το 1924, πέθανε γύρω στο 1943) και Tamara Lazerson (γεννήθηκε το 1929 στο Κάουνας) από το γκέτο του Kovno (Kovne), στο Κάουνας της Λιθουανίας και Gertrude Schneider (γεννήθηκε το 1923 στη Βιέννη), ενός κοριτσιού γερμανοεβραϊκής καταγωγής που φυλακίστηκε στο γκέτο της Ρίγα.
Ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ημερολογίων διασώθηκε από την Theresienstadt της Βοημίας (η οποία ανήκει πλέον στη Δημοκρατία της Τσεχίας). Μεταξύ τους συγκαταλέγονται τα γραπτά των αδερφών Petr Ginz (γεννήθηκε το 1928 στην Πράγα, πέθανε γύρω στο 1944 στο Άουσβιτς) και Eva Ginzová (γεννήθηκε το 1930 στην Πράγα), Alice Ehrmann (γεννήθηκε το 1927 στην Πράγα), Helga Weissovà (γεννήθηκε το 1929 στην Πράγα), Helga Pollackovà (γεννήθηκε το 1930), Eva Roubickovà (γεννήθηκε το 1920) και Paul Weiner (γεννήθηκε το 1931 στην Πράγα).
Πολλά από τα ημερολόγια γράφτηκαν από παιδιά που βρίσκονταν εκτός των τειχών των γκέτο. Για παράδειγμα, η Sarah Fishkin (γεννήθηκε γύρω στο 1924, πέθανε γύρω στο 1942), κρατούσε ημερολόγιο στην κατεχόμενη Λευκορωσία, στην κωμόπολη Rubezhevichi. Η Riva Goltsman κατέγραψε τους πρώτους έξι μήνες της βάναυσης κατοχής στο Dnepropetrovsk της Ουκρανίας. Ο Leon Wells (γεννήθηκε το 1925 στο Stojanov by Lwów, το σημερινό L'viv) κρατούσε ημερολόγιο ως νεαρό μέλος μιας μονάδας Sonderkommando στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στην οδό Janów του Lvov (Lwów), ενώ ο Günther Marcuse (γεννήθηκε το 1923 στο Βερολίνο, πέθανε το 1944 στο Άουσβιτς) αφηγήθηκε τις εμπειρίες του σε ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στο Gross-Breesen, το οποίο λειτουργούσε προηγουμένως ως κέντρο επαγγελματικής εκπαίδευσης για νεαρούς Εβραίους που ήθελαν να μεταναστεύσουν μακριά από το Ράιχ. Η Isabelle Jesion έγραψε το ημερολόγιό της στο κατεχόμενο Παρίσι, ενώ η Raymonde Nowodworski (γεννήθηκε το 1929 στη Βαρσοβία, πέθανε το 1951 στο Ισραήλ) περιέγραψε τη ζωή της στο Centre Vauquelin, ένα ορφανοτροφείο της οργάνωσης L'Union générale des israélites de France (UGIF).
Κάθε ημερολόγιο είναι ένα θραύσμα ιστορίας
Τα ημερολόγια που γράφτηκαν από παιδιά, εφήβους και νέους την περίοδο του Ολοκαυτώματος ζωντανεύουν μια μεγάλη ποικιλία προσωπικών ιστοριών και συνθηκών ζωής σε καιρό πολέμου. Οι συγγραφείς τους πολλές φορές θίγουν θέματα όπως η φύση του ανθρώπινου πόνου, οι ηθικές προεκτάσεις των διωγμών και η πάλη της ελπίδας ενάντια στην απόγνωση. Κάθε ημερολόγιο φωτίζει ένα κομμάτι της ζωής του συγγραφέα του. Ως σύνολο, ωστόσο, προσφέρουν στους αναγνώστες μια πλούσια και πολυδιάστατη άποψη της ζωής των νεαρών ατόμων που έζησαν και πέθαναν την περίοδο του Ολοκαυτώματος.