Władysław Bartoszewski discusses Żegota

W 1942 roku, kiedy zaczęła się realizacja masowej zagłady Żydów na terenie ziem polskich – między innymi w Warszawie, wielkim… największym w Europie centrum ludności żydowskiej – ja byłem studentem, który miał w swoim doświadczeniu życiowym, bardzo niebogatym jeszcze, dramatyczne przeżycia kilkumiesięcznego pobytu w Oświęcimiu I, od września ’40 roku do kwietnia ’41. Miałem więc pojęcie, jak daleko może posunąć się zorganizowana nienawiść. I wydawało mi się, że najważniejszą rzeczą wtedy jest ratowanie substancji, ratowanie ludzi, aby przetrwali te lata wojny, które muszą się skończyć klęską hitleryzmu, co do tego nie miałem wątpliwości – ale przetrwać! I Żydzi byli najbardziej dotkniętą grupą ludności. Ja jestem warszawiakiem, co trzeci warszawiak był Żydem. W mojej rodzinie było wielu przyjaciół Żydów, znajomych mojego ojca, mojej matki, kolegów, koleżanek, i byłem wychowany tak, że wydawało mi się, że to są zupełnie identyczni ludzie jak my, mają tylko inne uwarunkowania czasami religijne, ale większość naszych znajomych nawet nie była religijna, czyli były tylko segregacje narzucone przez wroga, przez Niemcy hitlerowskie. No i kiedy w lecie [’42] roku zaczęła się ta okrutna, pierwsza, wielka akcja zagłady getta warszawskiego, w wyniku której 310,000 ludzi, w tym dzieci, kobiety, starcy, byli wywożeni codziennie w niewiadomym kierunku – potem się okazało, że na zagładę do nowo utworzonego obozu Treblinka II, ośrodka zagłady Treblinka II – wtedy ludzie coraz częściej… ci, którzy pomagali poszczególnym swoim znajomym, uprzytamniali sobie, że to jest niewystarczające, że trzeba zrobić jakieś organizacyjne… zaplecze do tego stworzyć. Ja napotkałem na kilkoro ludzi starszych ode mnie, na Wandę Krahelską-Filipowiczową, na Zofię Kossak, na Jana Karskiego-Kozielewskiego, którego poznałem przez Zofię Kossak jesienią 1942 roku – to byli ludzie w różnym stopniu ode mnie starsi, kilka lat, a nawet kilkanaście lat, i ponieważ miałem te doświadczenia straszne oświęcimskie, wydawało mi się, że to będzie właściwe, jeżeli ja w tym pomogę. I myśmy utworzyli pierwszy w Polsce Komitet Pomocy Żydom we wrześniu ‘42 roku , który po ośmiu tygodniach przekształcił się w Radę Pomocy Żydom. W tym sensie ja nie byłem przez nikogo do Rady Pomocy Żydom wciągnięty, ja ją współtworzyłem razem z innymi, tylko ponieważ byłem młodszy, to załatwiałem wiele spraw technicznych, noszenia dokumentów, pieniędzy, spotykania z ludźmi, a starsi dyrygowali, jak zawsze to w życiu bywa.

In 1942, when the mass extermination of Jews began on Polish territory–including in Warsaw, the large… the largest Jewish center in Europe–I was a student, whose life experience, still very meager, included the dramatic experience of spending a few months in Auschwitz I, from September ’40 to April ’41. So I had an idea about how far organized hate can go. And it seemed to me that the most important thing to do then was to save the substance, save the people, so that they may survive these war years, which had to end with the defeat of Nazism I had no doubts about that–but survival above all! Jews were the most affected part of the population. I’m from Warsaw. One third of the people from Warsaw were Jewish. In my family there were many Jewish friends, acquaintances of my father’s and my mother’s, friends–boys and girls. And I was brought up in such a way, that I thought they were absolutely identical to us, that they just have different customs, sometimes religious ones, but most of our friends weren’t even religious, so the only division was the one imposed by the enemy, by Nazi Germany. And when in the summer of [1942] the brutal, first, great action of annihilating the Warsaw ghetto began, resulting in 310,000 people, including children, women, the elderly, being deported every day in an unknown direction–later it turned out that they were sent to be mass murdered in the newly created camp Treblinka II, the killing center Treblinka II–then people more and more often… the ones who were helping their individual friends… realized that it was insufficient, that they needed to make some organized… create some sort of structure for this. I encountered a handful of people who were older than me, Wanda Krahelska-Filipowiczowa, Zofia Kossak, Jan Karski-Kozielewski, whom I met through Zofia Kossak in the autumn of 1942 – these people were older than me to varying degrees, a few years, even more than a dozen, and because of my horrific experiences in Auschwitz I thought it would be right for me to help. And in September ’42 we created in Poland the first Committee for Aid to Jews, which, after eight weeks, was transformed into the Council for Aid to Jews. In that sense nobody pulled me into the Council for Aid to Jews–I co-founded it along with others, but because I was younger, I dealt with a lot of the technical issues. Delivery of documents and money, meetings with people, while the older ones were in charge, as it always happens in life.