Warszawa
Jesienią 1940 r. władze niemieckie utworzyły getto w Warszawie, w największym polskim mieście zamieszkiwanym przez największą liczbę Żydów. Niemal 30 procent populacji miasta stłoczono na 2,4 procentach jego obszaru.
Najważniejsze fakty
-
1
Skrajne przepełnienie, minimalne racje żywnościowe i niehigieniczne warunki co miesiąc doprowadzały do chorób, głodu i śmierci kilku tysięcy Żydów.
-
2
W getcie warszawskim miały miejsce różne rodzaje oporu, od dokumentowania nazistowskich zbrodni na Żydach po opór zbrojny, którego kulminacją było powstanie w getcie warszawskim.
-
3
Od 22 lipca do 21 września 1942 r. oddziały SS i policji wraz z oddziałami pomocniczymi przeprowadziły masowe deportacje z getta warszawskiego do ośrodka zagłady w Treblince.
Warszawa, stolica Polski, położona jest po obu stronach rzeki Wisły. Liczące 1,3 miliona mieszkańców miasto było stolicą odrodzonego w 1918 r. państwa polskiego. Przed II wojną światową było ono głównym centrum życia i kultury żydowskiej w Polsce. Przed wojną Warszawę zamieszkiwało ponad 350 tysięcy Żydów, co stanowiło około 30 procent jej mieszkańców. Warszawska społeczność żydowska była największa zarówno w Polsce, jak i Europie. Zaraz po Nowym Jorku była drugą co do wielkości społecznością żydowską na świecie.
W wyniku inwazji Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. Warszawa zaznała ciężkich ataków z powietrza i ostrzału artyleryjskiego. Wojska niemieckie zajęły miasto 27 września 1939 r.
Niespełna tydzień później Niemcy zarządzili ustanowienie Rady Żydowskiej (Judenratu), którego prezesem został żydowski inżynier Adam Czerniaków. Do jego obowiązków należały nadzór nad wkrótce utworzonym gettem i wykonywanie rozkazów Niemców. Dnia 23 listopada 1939 r. Hans Frank, generalny gubernator Polski pod okupacją niemiecką, wydał dekret nakazujący wszystkim Żydom w jego jurysdykcji noszenie białych opasek z niebieską Gwiazdą Dawida w celu ich identyfikacji. Nakaz ten obowiązywał również Żydów warszawskich. W mieście Niemcy zamknęli szkoły żydowskie, skonfiskowali żydowskie mienie, zmuszali żydowskich mężczyzn do pracy przymusowej i rozwiązali organizacje żydowskie działające przed wojną.
Getto warszawskie
W październiku 1940 r. niemieccy urzędnicy zadekretowali utworzenie getta w Warszawie. Dekret nakazywał wszystkim żydowskim mieszkańcom Warszawy przeniesienie się na wyznaczony obszar, który władze niemieckie oddzieliły od reszty miasta w listopadzie 1940 r. Getto odgrodzono murem o wysokości ponad 3 metrów. U jego szczytu znajdował się drut kolczasty. Obszar był ściśle strzeżony, aby uniemożliwić ludziom przechodzenie pomiędzy nim a resztą miasta. Według szacunków populacja getta, która wzrosła po tym, jak do przeniesienia się do niego zmuszono Żydów z pobliskich miejscowości, wynosiła ponad 400 tysięcy osób. Władze niemieckie zmusiły mieszkańców getta do zamieszkania na obszarze o powierzchni 3,3 kilometrów kwadratowych. Na jedno pomieszczenie przypadało średnio 7,2 osoby.
Warunki w getcie
Siedziba Rady Żydowskiej mieściła się przy ulicy Grzybowskiej położonej w południowej części getta. Funkcjonujące w nim organizacje żydowskie usiłowały sprostać potrzebom mieszkańców getta walczących o przeżycie. Wśród organizacji pomocowych działających w getcie znajdowały się Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej, Centralne Towarzystwo Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi „CENTOS” i Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolnej wśród Żydów „ORT”. Były one finansowane do końca 1941 r. głównie przez nowojorski Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Pomocy (American Jewish Joint Distribution Committee). Próbowały one utrzymać przy życiu mieszkańców getta cierpiących z powodu skrajnego niedożywienia, zimna i chorób zakaźnych.
Skala głodu w getcie była tak wielka, że ludzie umierali na ulicach, a małe dzieci żebrały o jedzenie...
— Abraham Lewent
Racje żywnościowe zapewniane przez niemieckie władze cywilne nie pozwalały na przeżycie. W 1941 r. jedna osoba w getcie spożywała przeciętnie 1125 kalorii dziennie. Pod datą 8 maja 1941 r. Czerniaków zapisał w swoim Dzienniku: „Dzieci mrą z głodu”. Od 1940 r. do połowy 1942 r. z powodu głodu i chorób zmarło 83 tysiące Żydów. Nędzne oficjalne racje żywnościowe były uzupełniane przez żywność i lekarstwa szmuglowane na szeroką skalę do getta, dzięki czemu liczba ofiar śmiertelnych nie była jeszcze wyższa.
Dokumentowanie życia w getcie
Emanuel Ringelblum, warszawski historyk i prominentny działacz na rzecz pomocy Żydom, założył tajną organizację, której celem było rzetelne dokumentowanie wydarzeń w Polsce pod okupacją niemiecką w czasie, gdy istniało getto. Dokumentacja ta była znana pod nazwą „Oneg Szabat” („Radość Soboty”, znane również jako Archiwum Ringelbluma). Po wojnie odzyskano jedynie część dokumentów. Archiwum Ringelbluma pozostaje bezcennym źródłem wiedzy o życiu w getcie i o niemieckiej polityce względem polskich Żydów.
Deportacje i powstanie
Od 22 lipca do 21 września 1942 r. oddziały SS i policji wraz z oddziałami pomocniczymi przeprowadziły masowe deportacje z getta warszawskiego do ośrodka zagłady w Treblince, znajdującego się 84 kilometry od Warszawy. W tym okresie Niemcy wywieźli z Warszawy do Treblinki 265 tysięcy Żydów, zabijając podczas tej operacji około 35 tysięcy Żydów w samym getcie. Nie chcąc wypełnić dziennego przydziału osób do deportacji, przewodniczący Rady Żydowskiej Adam Czerniaków popełnił samobójstwo 23 lipca.
W styczniu 1943 r. oddziały SS i policji wróciły do Warszawy z zamiarem deportacji kilku tysięcy spośród około 60 tysięcy Żydów pozostałych w getcie do obozów pracy przymusowej w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Jednak tym razem wielu Żydów, uważając, że zostaną wywiezieni do ośrodka zagłady w Treblince, stawili opór. Niektórzy z nich użyli do tego broni małego kalibru przeszmuglowanej do getta. Po ujęciu około 5 tysięcy Żydów oddziały SS i policji wstrzymały operację i wycofały się z getta.
Dnia 19 kwietnia 1943 r. przy murach getta pojawiły się nowe oddziały SS i policji z zamiarem jego likwidacji i wywiezienia pozostałych mieszkańców do obozów pracy przymusowej w dystrykcie lubelskim. Przez kilka pierwszych dni z inspiracji Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), formacji żydowskiego ruchu oporu, mieszkańcy getta stawili zorganizowany opór i zadali śmiertelne straty dobrze uzbrojonym i wyposażonym oddziałom SS i policji. Opór przed deportacją, indywidualny i w małych zorganizowanych grupach, trwał cztery tygodnie do dnia zakończenia operacji przez Niemców 16 maja. SS i policja deportowały około 42 tysięcy osób ocalałych z getta i zatrzymanych podczas powstania do obozów pracy przymusowej w Poniatowej i Trawnikach oraz do obozu koncentracyjnego Majdanek w Lublinie. Co najmniej 7 tysięcy Żydów zginęło w walce lub w kryjówkach w getcie, podczas gdy oddziały SS i policji deportowały kolejne 7 tysięcy osób do ośrodka zagłady w Treblince.
Przez kilka miesięcy po likwidacji getta w jego ruinach ukrywali się pojedynczy Żydzi, którym zdarzało się atakować niemieckie patrole policji. Po likwidacji getta w ukryciu po tak zwanej aryjskiej stronie Warszawy mieszkało nadal prawdopodobnie aż 20 tysięcy Żydów.
Zakończenie wojny w Warszawie
1 sierpnia 1944 r. Armia Krajowa (AK), podziemny ruch oporu sprzymierzony z polskim rządem na uchodźstwie, wznieciła powstanie przeciwko niemieckim władzom okupacyjnym w celu wyzwolenia Warszawy. Choć w pobliżu miasta znajdowały się wojska radzieckie, odmówiły one interwencji w celu wsparcia powstania. Ludność cywilna miasta walczyła u boku Armii Krajowej przeciwko dobrze uzbrojonej armii niemieckiej. Niemcy ostatecznie stłumili powstanie i w październiku 1944 r. zrównali z ziemią centralne części miasta. Niemcy potraktowali ludność cywilną Warszawy ze szczególnym okrucieństwem, deportując ją do obozów koncentracyjnych i pracy przymusowej. W powstaniu warszawskim zginęły dziesiątki tysięcy cywilów, w tym nieznana liczba Żydów, którzy ukrywali się w mieście lub walczyli w powstaniu.
Wojska radzieckie wznowiły ofensywę w styczniu 1945 r. 17 stycznia wkroczyły one do zdewastowanej Warszawy.