Josef Mengele

Wstęp

Josef Mengele jest jedną z najbardziej niesławnych postaci Holokaustu. Jego praca w Auschwitz i prowadzone tam eksperymenty medyczne spowodowały, że stał się najbardziej znanym sprawcą zbrodni popełnionych w tym obozie. Jego powojenne życie w ukryciu stało się symbolem międzynarodowej porażki w pociągnięciu do odpowiedzialności sprawców nazistowskich zbrodni.

Ze względu na swoją niesławę Mengele był tematem wielu popularnych książek, filmów i programów telewizyjnych. Wiele z tych przedstawień zniekształca fakty dotyczące zbrodni Mengelego i wyrywa go z kontekstu historycznego. Część z nich przedstawia go jako szalonego naukowca, który przeprowadzał sadystyczne eksperymenty bez podstaw naukowych.

Prawda o Mengelem jest jeszcze bardziej niepokojąca. Był on wysoko wykwalifikowanym lekarzem i naukowcem medycznym, a także odznaczonym weteranem wojennym. Był szanowany w swojej dziedzinie i pracował dla jednej z najlepszych instytucji badawczych w Niemczech. Wiele z jego badań medycznych w Auschwitz wspierało pracę innych niemieckich naukowców. Był jednym z kilkudziesięciu badaczy w dziedzinie nauk biomedycznych, którzy przeprowadzali eksperymenty na więźniach nazistowskich obozów koncentracyjnych. Był także jednym z wielu lekarzy, którzy wskazywali ofiary, które miały być zamordowane w komorach gazowych w Auschwitz. 

Mengele działał zgodnie z normami niemieckiej nauki w czasach reżimu nazistowskiego. Jego zbrodnie stanowią przykład skrajnego niebezpieczeństwa, jakie stwarza nauka, gdy jest prowadzona w służbie ideologii zaprzeczającej prawom, godności, a nawet człowieczeństwu niektórych grup ludzi.

Mengele przed Auschwitz  

Josef Mengele urodził się 16 marca 1911 r. w bawarskim mieście Günzburg w Niemczech. Był najstarszym synem Karla Mengelego, dobrze prosperującego producenta sprzętu rolniczego. 

Mengele studiował medycynę i antropologię fizyczną na kilku uniwersytetach. W 1935 r. uzyskał tytuł doktora antropologii fizycznej na uniwersytecie w Monachium. W 1936 r. Mengele zdał państwowe egzaminy medyczne.  

W 1937 r. Mengele rozpoczął pracę w Instytucie Biologii Dziedzicznej i Higieny Rasowej we Frankfurcie w Niemczech. Był tam asystentem dyrektora, dr. Otmara von Verschuera. Verschuer był czołowym genetykiem znanym ze swoich badań nad bliźniętami. Pod kierunkiem Verschuera Mengele ukończył dodatkowy doktorat w 1938 r. 

Przyjęcie ideologii nazistowskiej

Mengele nie wspierał aktywnie partii nazistowskiej przed jej dojściem do władzy. Pomimo tego w 1931 r. wstąpił do Stahlhelm, paramilitarnego oddziału innej prawicowej partii, Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej. Mengele został członkiem nazistowskiej SA, gdy ta wchłonęła Stahlhelm w 1933 r., ale przestał aktywnie w niej uczestniczyć w 1934 r. 

Jednak podczas studiów uniwersyteckich Mengele przyjął rasizm naukowy, fałszywą teorię rasizmu biologicznego. Wierzył, że Niemcy różnią się biologicznie od członków wszystkich innych ras i są od nich lepsi. Rasizm naukowy był była fundamentalnym założeniem ideologii nazistowskiej. Hitler wykorzystał rasizm naukowy, aby uzasadnić przymusową sterylizację osób z pewnymi chorobami fizycznymi lub psychicznymi czy też deformacjami fizycznymi. Norymberskie ustawy rasowe, które zakazywały małżeństw między Niemcami a ludnością żydowską, czarnoskórą lub romską, również opierały się na rasizmie naukowym. 

W 1938 r. Mengele wstąpił do partii nazistowskiej i SS. W swojej pracy naukowej starał się promować nazistowski cel utrzymania i zwiększenia rzekomej wyższości niemieckiej „rasy”. Pracodawca i mentor Mengelego, Verschuer, również był zwolennikiem rasizmu biologicznego. Oprócz prowadzenia badań Verschuer i jego pracownicy, w tym Mengele, dostarczali ekspertyzy nazistowskim władzom, które musiały ustalić, czy dane osoby kwalifikują się jako Niemcy w świetle ustaw norymberskich. Mengele i jego współpracownicy oceniali również Niemców, których stan fizyczny lub psychiczny mógł ich kwalifikować do przymusowej sterylizacji lub zakazu małżeństwa zgodnie z niemieckim prawem. 

Służba na froncie wschodnim 

W czerwcu 1940 r. Mengele został wcielony do armii niemieckiej (Wehrmacht). Miesiąc później zgłosił się na ochotnika do służby medycznej Waffen-SS (zbrojnych oddziałów SS). Początkowo pracował dla Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS (RuSHA) w okupowanej przez Niemców Polsce. Mengele dokonał tam oceny kryteriów i metod stosowanych przez SS w celu ustalenia, czy osoby podające się za Niemców były rasowo i fizycznie odpowiednie do zakwalifikowania ich jako Niemców. 

Pod koniec 1940 r. Mengele został przydzielony do batalionu inżynieryjnego dywizji SS „Wiking” jako oficer medyczny. Przez mniej więcej 18 miesięcy, począwszy od czerwca 1941 r., był świadkiem niezwykle brutalnych walk na froncie wschodnim. Ponadto, w pierwszych tygodniach ataku Niemiec na Związek Radziecki, oddział Mengelego wymordował tysiące żydowskich cywilów. Służba Mengelego na froncie wschodnim przyniosła mu Krzyż Żelazny 2. i 1. klasy oraz awans na kapitana SS (SS-Hauptsturmführer). 

Mengele wrócił do Niemiec w styczniu 1943 r. Oczekując na kolejny przydział do Waffen-SS, zaczął ponownie pracować dla swojego mentora Verschuera. Verschuer niewiele wcześniej został mianowany dyrektorem Instytutu Antropologii, Genetyki Człowieka i Eugeniki Cesarza Wilhelma (KWI-A) w Berlinie. 

Przydział do Auschwitz

30 maja 1943 r. SS przydzieliło Mengelego do Auschwitz. Istnieją dowody na to, że Mengele sam poprosił o ten przydział. Pracował jako jeden z lekarzy obozowych w Auschwitz-Birkenau (zwanym także Auschwitz II). Auschwitz-Birkenau był największym z obozów Auschwitz i służył również jako ośrodek zagłady dla Żydów deportowanych z całej Europy. Oprócz pełnienia innych obowiązków Mengele był odpowiedzialny za Zigeunerlager (dosłownie „obóz cygański”) w Birkenau. Począwszy od 1943 roku prawie 21 000 romskich mężczyzn, kobiet i dzieci (pejoratywnie określanych jako „Zigeuner” lub „Cyganie”) wysłano do Auschwitz i uwięziono w Zigeunerlager. Podczas likwidacji obozu rodzinnego 2 sierpnia 1944 r. Mengele uczestniczył w selekcji 2893 romskich więźniów, którzy mieli zostać zamordowani w komorach gazowych Birkenau. Wkrótce został mianowany naczelnym lekarzem Auschwitz-Birkenau. W listopadzie 1944 r. przydzielono go do szpitala SS w Birkenau.

„Anioł śmierci”: selekcja więźniów przeznaczonych do zamordowania

Zdjęcie

Przybycie do Auschwitz (Zdjęcie)

Żydzi z Rusi Podkarpackiej wysiadają z pociągu deportacyjnego i gromadzą się na rampie w ośrodku zagłady Auschwitz-Birkenau w okupowanej Polsce. Maj 1944 r.

Źródło:

• Yad Vashem Photo Archives

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Personel medyczny w Auschwitz w ramach swoich obozowych obowiązków przeprowadzał tzw. selekcje. Celem selekcji była identyfikacja osób niezdolnych do pracy. SS uważało takie osoby za bezużyteczne i dlatego je mordowało. Po przybyciu transportów z Żydami do Birkenau obozowy personel medyczny wybrał niektórych spośród pełnosprawnych dorosłych do pracy przymusowej w obozie koncentracyjnym. Ci, którzy nie zostali wybrani do pracy, w tym dzieci i osoby starsze zostali zamordowani w komorach gazowych.

Lekarze obozowi w Auschwitz i innych obozach koncentracyjnych przeprowadzali również okresowe selekcje w obozowych szpitalach i barakach. Selekcje te przeprowadzali w celu zidentyfikowania więźniów, którzy odnieśli obrażenia lub stali się zbyt chorzy lub słabi, aby pracować. SS wykorzystywało różne metody mordowania tych więźniów, w tym śmiertelne zastrzyki i gazowanie. Mengele rutynowo przeprowadzał takie selekcje w Birkenau, przez co niektórzy więźniowie nazywali go „aniołem śmierci”. Więźniarka Gisella Perl, żydowska ginekolożka w Birkenau, wspominała później, jak pojawienie się Mengelego w ambulatorium dla kobiet wywoływało przerażenie wśród więźniów:

Obawialiśmy się tych wizyt bardziej niż czegokolwiek innego, ponieważ [...]  nigdy nie wiedzieliśmy, czy pozwolą nam żyć. [...] Mógł robić z nami, co mu się żywnie podobało.

– Cytat pochodzi ze wspomnień Giselli Perl wydanych po angielsku w roku 1948 jako I was a Doctor in Auschwitz.1Footnote 11 

Po II wojnie światowej Mengele zyskał niechlubną sławę z powodu swojej pracy w Auschwitz, gdy stały się znane relacje lekarzy więziennych, którzy pracowali pod jego kierunkiem, oraz więźniów, którzy przeżyli jego eksperymenty medyczne. 

Mengele był jednym z około 50 lekarzy, którzy służyli w Auschwitz. Nie był ani najwyższym rangą lekarzem w kompleksie obozowym Auschwitz, ani komendantem pozostałych tamtejszych lekarzy. Niemniej jego nazwisko jest zdecydowanie najbardziej znane spośród wszystkich lekarzy, którzy służyli w Auschwitz. Jednym z powodów była częsta obecność Mengelego na rampach, gdzie odbywały się selekcje. Nawet gdy sam Mengele nie pełnił służby selekcyjnej, często pojawiał się na rampach, szukając wśród więźniów bliźniąt do swoich eksperymentów i lekarzy do ambulatorium w Birkenau. W rezultacie wielu ocalałych, którzy przeszli selekcję po przybyciu do Auschwitz, zakładało, że Mengele był lekarzem, który ich wybrał. Jednakże Mengele wykonywał to zadanie nie częściej niż jego koledzy. 

Naukowcy biomedyczni w Auschwitz 

SS upoważniło niemieckich naukowców zajmujących się biomedycyną do przeprowadzania nieetycznych i często śmiertelnych eksperymentów na ludziach w obozach koncentracyjnych. Auschwitz dostarczało więźniów do eksperymentów na ludziach przeprowadzanych w innych obozach. Służyło również jako miejsce wielu eksperymentów na ludziach. Jest to związane z liczbą wysłanych tam więźniów. SS wysłało do Auschwitz 1,3 miliona mężczyzn, kobiet i dzieci o wielu różnych pochodzeniach narodowych i etnicznych. Naukowcy poszukujący ludzi spełniających określone kryteria mogli łatwiej znaleźć ich w Auschwitz niż w innych obozach.

Mengele był jednym z kilkunastu lekarzy SS, którzy przeprowadzali eksperymenty na więźniach Auschwitz. Wśród lekarzy tych byli:

• Eduard Wirths, główny lekarz Auschwitz;
• Carl Clauberg, uznany specjalista w leczeniu bezpłodności;
• Horst Schumann, który zagazował tysiące pacjentów z niepełnosprawnościami podczas nazistowskiego programu „eutanazji”;
• Helmut Vetter, lekarz SS, który przeprowadzał testy leków dla Bayer, spółki zależnej IG Farben, na więźniach obozów koncentracyjnych Dachau, Auschwitz i Gusen;
• Johann Paul Kremer, profesor anatomii.

Lekarze ci postrzegali pobyt w Auschwitz jako fascynującą okazję do rozwoju swoich badań.

Rodzaje przeprowadzanych eksperymentów

Eksperymenty w obozach koncentracyjnych trwale okaleczyły wiele ofiar lub spowodowały ich śmierć. W przypadku niektórych eksperymentów śmierć ofiar była celowa. Specjaliści medyczni, którzy przeprowadzali eksperymenty w Auschwitz, nie zwracali się do więźniów o zgodę ani nie informowali ich o leczeniu lub możliwych skutkach. Rodzaje eksperymentów przeprowadzanych w Auschwitz obejmowały:

• testowanie metod masowej sterylizacji;
• zadawanie ran więźniom lub zarażanie ich chorobami w celu zbadania skutków i przetestowania metod leczenia;
• wykonywanie niepotrzebnych operacji i zabiegów na pacjentach w celach badawczych lub szkolenia personelu medycznego;
• mordowanie więźniów i dokonywanie sekcji w celach badań antropologicznych i medycznych.
• eksperymenty Mengelego w Auschwitz

Poza zwykłymi obowiązkami w Auschwitz Mengele prowadził badania i eksperymenty na więźniach. Jego mentor Verschuer prawdopodobnie zaaranżował przydział Mengelego do Auschwitz w celu wsparcia badań Instytutu Antropologii, Genetyki Człowieka i Eugeniki im. Cesarza Wilhelma (KWI-A). Podczas pobytu w Auschwitz Mengele wysyłał swoim kolegom w Niemczech krew, części ciała, organy, szkielety i płody. Wszystkie one pochodziły od więźniów Auschwitz. Mengele współpracował przy projektach badawczych swoich kolegów, przeprowadzając dla nich badania i eksperymenty na więźniach. 

Oprócz pracy z KWI-A Mengele przeprowadzał również własne eksperymenty na więźniach Auschwitz. Miał nadzieję opublikować wyniki i w ten sposób zdobyć kwalifikacje do uzyskania profesury uniwersyteckiej. 

W trakcie swojej służby w Auschwitz Mengele zorganizował kompleks badawczy mieszczący się w kilku barakach. Wybrał swój personel spośród więźniów, którzy byli mieli wykształcenie medyczne. Mengele był w stanie uzyskać nowoczesne instrumenty i sprzęt do swoich badań, a nawet założyć laboratorium histopatologiczne. 

Cele badawcze

Własne badania Mengelego i badania, które prowadził dla KWI-A, zasadniczo skupiały się na tym, w jaki sposób geny rozwijają się w określone cechy fizyczne i psychiczne. Jeśli są prowadzone w sposób etyczny, badanie te stanowią uzasadnioną i ważną dziedzinę badań genetycznych. Jednak praca Mengelego, Verschuera i ich współpracowników została wypaczona przez ich wiarę w pseudonaukową teorię rasy, która miała fundamentalne znaczenie dla ideologii nazistowskiej. Teoria ta zakładała, że rasy ludzkie różnią się od siebie pod względem genetycznym. Określała ona hierarchię ras i podkreślała, że rasy „niższe” są genetycznie bardziej narażone na wykazywanie negatywnych cech niż członkowie ras „wyższych”. Te niekorzystne cechy dziedziczne rzekomo odnosiły się nie tylko do fizycznych i psychicznych chorób i defektów. Obejmowały również społecznie nieakceptowane lub niemoralne zachowania, takie jak włóczęgostwo, prostytucja i przestępczość. Zgodnie z fałszywą teorią rasy małżeństwa pomiędzy rasami przekazywały niekorzystne cechy „wyższym” rasom i je osłabiały. 

Mengele dążył do zidentyfikowania specyficznych markerów fizycznych i biochemicznych, które mogłyby umożliwić jednoznaczną identyfikację członków określonych ras. Mengele i jego współpracownicy wierzyli, że znalezienie takich markerów jest niezwykle ważne dla zachowania rzekomej wyższości rasowej narodu niemieckiego. Według Mengelego i jego współpracowników znaczenie badań uzasadniało przeprowadzanie szkodliwych i śmiertelnych eksperymentów na ludziach (w tym przypadku na więźniach Auschwitz), których uważali za gorszych pod względem rasowym.

Kim były ofiary Mengelego?

Mengele wybierał swoje ofiary głównie spośród dwóch grup etnicznych: Romów i Żydów. Grupy te były szczególnie interesujące dla naukowców zajmujących się biomedycyną w nazistowskich Niemczech. Nazistowska ideologia uważała zarówno Romów, jak i Żydów za „podludzi” i zagrożenie dla niemieckiej „rasy”. Dlatego też nazistowscy naukowcy nie uważali, że etyka medyczna ma zastosowanie do członków tych grup. 

Podczas gdy Mengele służył w Auschwitz-Birkenau, ponad 20 000 Romów zostało tam uwięzionych, a setki tysięcy Żydów przybyło w transportach. Nigdzie indziej na świecie naukowcy nie mieli dostępu do tak wielu członków tych grup skupionych w jednym miejscu. I nigdzie indziej nie mieli oni możliwości eksperymentowania na ludziach w dowolny sposób. Mengele powiedział jednemu ze współpracowników, że zbrodnią byłoby nie skorzystać z możliwości eksperymentowania na ludziach w Auschwitz-Birkenau.

Romowie

Poza wyborem Romów jako obiektów swoich eksperymentów medycznych Mengele prowadził badania antropologiczne romskich mężczyzn, kobiet i dzieci w Zigeunerlager. Po wybuchu epidemii raka wodnego, czyli gangreny jamy ustnej, wśród romskich dzieci w obozie do jej zbadania wyznaczył lekarzy więziennych. Rak wodny to infekcja bakteryjna, która dotyka przede wszystkim skrajnie niedożywione dzieci. Mengele uważał jednak, że romskie dzieci w Auschwitz cierpiały na raka wodnego z powodu dziedziczności, a nie z powodu warunków panujących w obozie. Więzienni lekarze odkryli, jak leczyć raka wodnego, który zwykle był śmiertelny. Mimo to wszystkie wyleczone dzieci zostały ostatecznie zamordowane w komorach gazowych.

Bliźnięta

W latach 30. XX w. bliźnięta były głównym przedmiotem badań genetycznych. Przed II wojną światową Verschuer i inni naukowcy zajmujący się biomedycyną wykorzystywali bliźnięta do badania dziedzicznych podstaw chorób. Wspomniani wcześniej naukowcy uzyskali zgodę bliźniąt lub ich rodziców, ale było im trudno pozyskać wiele bliźniąt do tych badań. W Auschwitz Mengele zgromadził setki par bliźniąt spośród Żydów, którzy przybyli tam w transportach, oraz spośród uwięzionych tam Romów. Żaden z naukowców nie był nigdy wcześniej w stanie badać tak dużej liczby bliźniąt i eksperymentować na nich. 

Mengele nakazał swoim pracownikom mierzyć i rejestrować każdy aspekt ciała bliźniąt. Pobierał duże ilości krwi od bliźniąt i czasami poddawał ich innym bolesnym zabiegom. 

(…) Robili nam również zastrzyki na całym ciele. W wyniku tych zastrzyków moja siostra zachorowała. Jej szyja spuchła na skutek poważnej infekcji. Wysłali ją do szpitala i operowali bez znieczulenia w prymitywnych warunkach. (…)

Z relacji Lorenca Andreasa Menasche, numer obozowy A 12090.2Footnote 22

Mengele mordował również pary bliźniąt w tym samym czasie w celu przeprowadzenia sekcji ich zwłok. Po przeprowadzeniu sekcji zwłok Mengele wysłał niektóre z ich organów do KWI-A.

Osoby z wadami wrodzonymi

Podczas przeprowadzania selekcji Żydów przybywających na rampy wyładowcze w obozie Mengele szukał osób z anomaliami fizycznymi. Były to m.in. osoby niskorosłe, osoby z gigantyzmem lub ze stopą końsko-szpotawą. Mengele badał tych ludzi, a następnie rozkazywał ich zamordować. Wysyłał ich ciała do Niemiec w celu zbadania przez naukowców.

Mengele poszukiwał również Romów i Żydów z heterochromią, zaburzeniem, w którym oczy różnią się od siebie kolorem. Jeden ze współpracowników Mengelego w KWI-A był szczególnie zainteresowany tym zjawiskiem. Mengele mordował w Auschwitz osoby z heterochromią i wysyłał mu do badań ich oczy. 

Dzieci

Większość ofiar eksperymentów medycznych Mengelego stanowiły dzieci. Dzieci wybrane przez Mengelego do eksperymentów mieszkały w innych barakach niż reszta więźniów i były nieco lepiej żywione i traktowane. Mengele był przyjazny w stosunku do dzieci. Mosze Ofer, ocalały z eksperymentów Mengelego, wspominał w 1985 roku:

[Mengele] odwiedzał nas jak dobry wujek, przynosząc nam czekoladę. Przed przyłożeniem skalpela lub strzykawki mówił: „Nie bój się, nic ci się nie stanie…”. Wstrzyknął substancje chemiczne, przeprowadził operację kręgosłupa Tibiego. Po eksperymentach przynosił nam prezenty… W trakcie późniejszych eksperymentów wbijał nam szpilki w głowy. Blizny po nakłuciach są wciąż widoczne. Pewnego dnia zabrał Tibiego. Mój brat był nieobecny przez kilka dni. Gdy przyniesiono go z powrotem, miał zabandażowaną głowę. Umarł na moich rękach.3Footnote 33

Mengele wykorzystywał dzieci do własnych eksperymentów, a także do wspierania prac KWI-A. Współpracował przy badaniach nad rozwojem koloru oczu, umieszczając w oczach dzieci i noworodków substancję dostarczoną przez jednego ze swoich współpracowników. Zakres skutków wahał się od podrażnienia i obrzęku do ślepoty, a nawet śmierci.

Więzień, który został przydzielony do opieki nad żydowskimi bliźniakami wybranymi do eksperymentów Mengelego, opisał później, jak dzieci reagowały emocjonalnie i fizycznie na ich traktowanie:

Próbki krwi pobierano najpierw z palców, a następnie z tętnic, w niektórych przypadkach dwa lub trzy razy od tych samych ofiar. Dzieci krzyczały i próbowały się zakryć, aby uniknąć dotknięcia. Wtedy personel uciekał się do użycia siły. (…) Wkraplano im również krople do oczu… Niektóre pary dzieci otrzymały krople do obu oczu, a inne tylko do jednego. Skutki tych praktyk były bolesne dla ofiar. Cierpiały one na silny obrzęk powiek, pieczenie…4Footnote 44

Uniknięcie sprawiedliwości

W styczniu 1945 r., gdy radziecka Armia Czerwona zdobywała kolejne obszary zachodniej Polski, Mengele uciekł z Auschwitz wraz z resztą personelu SS. Następnych kilka miesięcy spędził w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen i jego podobozach. W ostatnich dniach wojny założył mundur niemieckiej armii i dołączył do jednostki wojskowej. Po zakończeniu wojny jednostka poddała się amerykańskim siłom zbrojnym. 

Podając się za oficera niemieckiej armii, Mengele został amerykańskim jeńcem wojennym. Armia amerykańska zwolniła go na początku sierpnia 1945 r., nie wiedząc, że nazwisko Mengele znajduje się już na liście poszukiwanych zbrodniarzy wojennych. 

Od końca 1945 r. do wiosny 1949 r. Mengele pracował pod fałszywym nazwiskiem jako parobek w pobliżu Rosenheim w Bawarii. Stamtąd udało mu się nawiązać kontakt z rodziną. Gdy amerykańscy śledczy ds. zbrodni wojennych dowiedzieli się o zbrodniach Mengelego w Auschwitz, próbowali go odnaleźć i aresztować. Jednak na podstawie kłamstw rodziny Mengelego śledczy doszli do wniosku, że Mengele nie żyje. Wysiłki USA zmierzające do jego aresztowania zmusiły Mengelego do uznania, że nie jest bezpieczny w Niemczech. Dzięki wsparciu finansowemu rodziny w lipcu 1949 r. Mengele wyemigrował do Argentyny pod kolejnym fałszywym nazwiskiem.  

Do 1956 r. Mengele miał już ugruntowaną pozycję w Argentynie i czuł się na tyle bezpiecznie, że otrzymał argentyńskie obywatelstwo jako José Mengele. Jednak w 1959 r. dowiedział się, że zachodnioniemieccy prokuratorzy znają jego miejsce pobytu w Argentynie i chcą go aresztować. Mengele wyemigrował do Paragwaju i uzyskał tam obywatelstwo. W maju 1960 r. agenci izraelskiego wywiadu uprowadzili Adolfa Eichmanna w Argentynie i przewieźli go do Izraela, gdzie miał zostać osądzony. Słusznie domyślając się, że Izraelczycy również szukają i jego, Mengele uciekł z Paragwaju. Dzięki wsparciu rodziny w Niemczech spędził resztę życia pod przybranym nazwiskiem w pobliżu São Paulo w Brazylii. 7 lutego 1979 r. Mengele doznał udaru mózgu i utonął podczas kąpieli w ośrodku wypoczynkowym w pobliżu Bertioga w Brazylii. Został pochowany na przedmieściach São Paulo pod przybranym nazwiskiem Wolfgang Gerhard. 

Odkrycie i identyfikacja ciała Mengelego

W maju 1985 r. rządy Niemiec, Izraela i Stanów Zjednoczonych zgodziły się współpracować w celu odnalezienia Mengelego i postawienia go przed sądem. Niemiecka policja przeprowadziła nalot na dom przyjaciela rodziny Mengele w Günzburgu w Niemczech i znalazła dowody na to, że Mengele zmarł i został pochowany w pobliżu São Paulo. Brazylijska policja zlokalizowała grób Mengelego i ekshumowała jego zwłoki w czerwcu 1985 r. Amerykańscy, brazylijscy i niemieccy eksperci medycyny sądowej pozytywnie zidentyfikowali szczątki jako należące do Josefa Mengelego. W 1992 r. dowody DNA potwierdziły te wnioski. 

Mengele unikał aresztowania przez 34 lata i nigdy nie został postawiony przed sądem.