Διάσωση
Παρά την αδιαφορία των περισσότερων Ευρωπαίων και τη συνέργια άλλων στη δολοφονία των Εβραίων κατά το Ολοκαύτωμα, άτομα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες που ανήκαν σε διάφορα θρησκεύματα διακινδύνευσαν τις ζωές τους προκειμένου να βοηθήσουν τους Εβραίους. Οι προσπάθειες διάσωσης κυμαίνονταν από μεμονωμένες ενέργειες ατόμων έως οργανωμένα δίκτυα μικρής και μεγάλης κλίμακας.
Η διάσωση Εβραίων την περίοδο του Ολοκαυτώματος παρουσίαζε μια σειρά από δυσκολίες. Το γεγονός ότι οι Σύμμαχοι είχαν θέσει ως προτεραιότητα να «κερδίσουν τον πόλεμο» σε συνδυασμό με την αδυναμία πρόσβασης σε όσους χρειάζονταν βοήθεια παρεμπόδιζαν τη διενέργεια μεγάλων επιχειρήσεων διάσωσης. Όσοι ήθελαν να βοηθήσουν τους Εβραίους που βρίσκονταν σε κίνδυνο είχαν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο σοβαρότατες επιπτώσεις αν τους έπιαναν αλλά και τις ανυπέρβλητες δυσκολίες όσον αφορά τον εφοδιασμό και τη συντήρηση των διασωθέντων σε κρυψώνες. Τέλος, η εχθρική προδιάθεση προς τους Εβραίους στους μη εβραϊκούς πληθυσμούς, ειδικά στην ανατολική Ευρώπη, και οι φοβικές προκαταλήψεις ήταν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στην κινητοποίηση για τη διάσωσή τους. Οι προσπάθειες διάσωσης πήραν πολλές μορφές.
Η γερμανοκρατούμενη Δανία έγινε ο τόπος της πιο γνωστής και ολοκληρωμένης επιχείρησης διάσωσης στις περιοχές της Ευρώπης που ελέγχονταν από τον Άξονα. Στα τέλη του καλοκαιριού το 1943, οι γερμανικές κατοχικές αρχές επέβαλαν στρατιωτικό νόμο στη Δανία σε απάντηση των αυξανόμενων ενεργειών αντίστασης και σαμποτάζ. Οι αξιωματούχοι των γερμανικών δυνάμεων ασφαλείας σχεδίαζαν την απέλαση των Εβραίων της Δανίας κατά τη διάρκεια του στρατιωτικού νόμου. Στις 28 Σεπτεμβρίου του 1943, ένας Γερμανός επιχειρηματίας προειδοποίησε τις δανικές αρχές για την επικείμενη επιχείρηση, η οποία ήταν προγραμματισμένη για το βράδυ της 1-2 Οκτωβρίου του 1943. Με τη βοήθεια των μη Εβραίων γειτόνων και φίλων τους, σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Δανίας κρύφτηκαν. Τις επόμενες ημέρες, η δανική αντίσταση οργάνωσε μια επιχείρηση διάσωσης, στο πλαίσιο της οποίας Δανοί ψαράδες μετέφεραν μυστικά με μικρά αλιευτικά περίπου 7.200 Εβραίους (ο συνολικός εβραϊκός πληθυσμός της χώρας ήταν 7.800 άτομα) σε ασφαλές έδαφος στην ουδέτερη Σουηδία.
Στην αποκαλούμενη Generalgouvernement (γερμανοκρατούμενη Πολωνία) ορισμένοι Πολωνοί παρείχαν βοήθεια σε Εβραίους. Για παράδειγμα, η Zegota (κωδική ονομασία για το Rada Pomocy Zydom, το Συμβούλιο Βοήθειας προς τους Εβραίους) μια κρυφή οργάνωση που φρόντιζε για τις ανάγκες κοινωνικής πρόνοιας των Εβραίων, ξεκίνησε επιχειρήσεις τον Σεπτέμβριο του 1942. Παρόλο που μέλη του εθνικιστικού πολωνικού Armia Krajowa (Στρατού της Πατρίδας) και του κομμουνιστικού πολωνικού Armia Ludowa (Λαϊκού Στρατού) βοήθησαν Εβραίους μαχητές με επιθέσεις εναντίον γερμανικών θέσεων στην εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας τον Απρίλιο του 1943, η πολωνική αντίσταση προμήθευσε τους Εβραίους μαχητές με λίγα όπλα και περιορισμένη ποσότητα πυρομαχικών. Από την αρχή των εκτοπισμών των Εβραίων από το γκέτο της Βαρσοβίας προς το κέντρο εξόντωσης Τρεμπλίνκα στα τέλη Ιουλίου 1942 και μέχρι την ισοπέδωση της πόλης το φθινόπωρο του 1944 ύστερα από την καταστολή της εξέγερσης του Στρατού της Πατρίδας, έως και 20.000 Εβραίοι ζούσαν κρυφά στη Βαρσοβία και τα περίχωρά της με τη βοήθεια Πολωνών πολιτών.
Τα άτομα που συμμετείχαν σε προσπάθειες διάσωσης ανήκαν σε διάφορα θρησκεύματα: Προτεστάντες και Καθολικοί, Ανατολικοί Ορθόδοξοι και Μουσουλμάνοι. Ορισμένες εκκλησίες, ορφανοτροφεία και οικογένειες στην Ευρώπη παρείχαν καταφύγιο στους Εβραίους και, σε ορισμένες περιπτώσεις, άτομα βοήθησαν τους Εβραίους που ήδη κρύβονταν (όπως την Άννα Φρανκ και την οικογένειά της στην Ολλανδία). Στη Γαλλία ο προτεσταντικός πληθυσμός του μικρού χωριού Le Chambon-sur-Lignon πρόσφερε καταφύγιο σε περίπου 3.000 με 5.000 πρόσφυγες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Εβραίοι. Στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στην Ιταλία μυστικά δίκτυα τα οποία λειτουργούσαν καθολικοί κληρικοί και απλοί πολίτες έσωσαν χιλιάδες Εβραίους. Τέτοια δίκτυα ήταν ιδιαίτερα δραστήρια τόσο στη νότια Γαλλία, όπου έκρυβαν τους Εβραίους και τους μετέφεραν μυστικά σε ασφαλές έδαφος στην Ελβετία και την Ισπανία, όσο και στη βόρεια Ιταλία, όπου πολλοί Εβραίοι κρύφτηκαν μετά την κατάληψη της Ιταλίας από τους Γερμανούς τον Σεπτέμβριο του 1943.
Αρκετά άτομα χρησιμοποίησαν επίσης την προσωπική τους επιρροή για να σώσουν τους Εβραίους. Το 1944, στη Βουδαπέστη, την πρωτεύουσα της κατεχόμενης από τους Γερμανούς Ουγγαρίας, ο Σουηδός διπλωμάτης Ραούλ Βάλενμπεργκ (που ήταν επίσης πράκτορας της αμερικανικής Επιτροπής Προσφύγων Πολέμου), ο Ελβετός διπλωμάτης Καρλ Λουτζ και ο Ιταλός πολίτης Τζόρτζιο Περλάσκα (που υποδυόταν τον Ισπανό διπλωμάτη), παρείχαν πιστοποιητικά σε δεκάδες χιλιάδες Εβραίους τα οποία βεβαίωναν ότι ήταν υπό την «προστασία» ουδέτερων δυνάμεων. Τα πιστοποιητικά αυτά εξαιρούσαν τους κατόχους τους από τα περισσότερα αντιεβραϊκά μέτρα που είχε θεσπίσει η ουγγρική κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένου του εκτοπισμού στο Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ. Ο Γερμανός βιομήχανος της Σουδητίας, Όσκαρ Σίντλερ ανέλαβε ένα εργοστάσιο κατασκευής σκευών εμαγιέ έξω από το γκέτο της Κρακοβίας στη γερμανοκρατούμενη Πολωνία. Αργότερα προστάτευσε περισσότερους από χίλιους Εβραίους εργαζόμενους στο εργοστάσιο από την απέλαση στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς. Η απέλαση περισσότερων από 11.000 Εβραίων από τις κατεχόμενες από τη Βουλγαρία Θράκη, Μακεδονία και το Πίροτ στην Τρεμπλίνκα το Μάρτιο του 1943 από τις βουλγαρικές στρατιωτικές και αστυνομικές αρχές προκάλεσε σοκ και ντροπή σε σημαντικές μορφές της πολιτικής, της διανόησης και της εκκλησίας και οδήγησε σε ανοιχτή διαμαρτυρία εναντίον των απελάσεων από τη Βουλγαρία. Οι διαμαρτυρίες, στις οποίες συμμετείχαν μέλη του κυβερνώντος κόμματος, ώθησαν τον Βούλγαρο βασιλιά Μπόρις Γ’ να αναιρέσει την απόφαση της κυβέρνησής του να συμμορφωθεί με τις γερμανικές απαιτήσεις για την απέλαση των Εβραίων της Βουλγαρίας. Λόγω της απόφασης του Μπόρις, οι βουλγαρικές αρχές δεν απέλασαν Εβραίους από την ίδια την Βουλγαρία.
Άλλοι μη Εβραίοι, όπως ο Γιαν Κάρσκι, ένας αγγελιοφόρος για την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση, με βάση το Λονδίνο, στα μη κομμουνιστικά αντιστασιακά κινήματα, επιδίωξαν να αποκαλύψουν σχέδια των Ναζί για τη δολοφονία των Εβραίων. Ο Κάρσκι συναντήθηκε με Εβραίους επικεφαλής στο γκέτο της Βαρσοβίας και στο προσωρινό γκέτο της Izbica στα τέλη του καλοκαιριού του 1942. Έστειλε τις αναφορές τους για τις μαζικές δολοφονίες στο κέντρο εξόντωσης Μπέλζεκ στους ηγέτες των Συμμάχων, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου Φράνκλιν Ρούζβελτ με τον οποίον συναντήθηκε τον Ιούλιο του 1943.
Ορισμένες ομάδες από τις ΗΠΑ ανέλαβαν προσπάθειες διάσωσης. Η Επιτροπή Υπηρεσιών Αμερικανών Φίλων των Κουακέρων (Quakers' American Friends Service Committee), οι Ενωτικοί (Unitarians) και άλλες ομάδες συντόνιζαν προσπάθειες διάσωσης Εβραίων προσφύγων στη Γαλλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Από το 1934 έως το 1942 διάφορες άλλες οργανώσεις από τις ΗΠΑ (τόσο θρησκευτικές όσο και κοσμικές, εβραϊκές και μη) συνεργάστηκαν προκειμένου να εξασφαλίσουν βίζες και να κανονίσουν για τα καταλύματα, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις, να οργανώσουν τον κατοπινό επαναπατρισμό περίπου 1.000 ασυνόδευτων προσφυγόπουλων εβραϊκής καταγωγής.
Είτε διέσωσαν χίλιους ανθρώπους ή μία μόνο ζωή, όσοι συνέβαλαν στη διάσωση Εβραίων κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος απέδειξαν ότι υπάρχει η δυνατότητα ατομικής επιλογής ακόμη και σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Αυτές και άλλες ενέργειες συνείδησης και θάρρους, ωστόσο, διέσωσαν μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό ενός λαού που έπεσε θύμα γενοκτονίας.
Πρόσθετη βιβλιογραφία
Gilbert, Martin. The Righteous: The Unsung Heroes of the Holocaust. Toronto: Key Porter, 2003.
Gutman, Israel, εκδότης. The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations: Rescuers of Jews during the Holocaust. Jerusalem: Yad Vashem, 2003-.
Hallie, Philip P. Lest Innocent Blood be Shed: The Story of the Village of Le Chambon, and How Goodness Happened There. New York: Harper & Row, 1979.
Levine, Ellen. Darkness over Denmark: The Danish Resistance and the Rescue of the Jews. New York: Holiday House, 2000.
Paldiel, Mordecai. The Righteous Among the Nations. Jerusalem: Yad Vashem, 2007.
Rittner, Carol, and Sondra Myers, εκδότες. The Courage to Care: Rescuers of Jews During the Holocaust. New York: New York University Press, 1986.
Tec, Nechama. When Light Pierced the Darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-occupied Poland. New York: Oxford University Press, 1986.