Ποιες συνθήκες, ιδεολογίες και ιδέες κατέστησαν δυνατό το Ολοκαύτωμα;

Το Ολοκαύτωμα δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν έγινε μονομιάς. Ήταν το αποτέλεσμα περιστάσεων και γεγονότων, καθώς και μεμονωμένων αποφάσεων, που διαδραματίστηκαν επί σειρά ετών. Βασικά πολιτικά, ηθικά και ψυχολογικά όρια ξεπεράστηκαν έως ότου η ναζιστική ηγεσία έθεσε τελικά σε κίνηση το αδιανόητο: ένα συγκεκριμένο, συστηματικό σχέδιο με στόχο την εξολόθρευση όλων των Εβραίων της Ευρώπης.

Ποιες ήταν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατό το Ολοκαύτωμα;

Ο αντίκτυπος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου

Οι μαζικές καταστροφές και οι απώλειες ανθρώπινων ζωών που προκλήθηκαν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) ανήγγειλαν την έλευση μιας νέας εποχής αστάθειας. Στον απόηχο αυτής της αστάθειας, αναδύθηκαν εξτρεμιστικά κινήματα όπως ο Κομμουνισμός, ο Φασισμός και ο Εθνικοσοσιαλισμός.

Οι μακραίωνες μοναρχίες διαλύθηκαν εξαιτίας των εκτεταμένων κοινωνικών αναταραχών. Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε στην πτώση του Ρώσου τσάρου πυροδότησε φόβους για κομμουνιστική επανάσταση στους κύκλους της μεσαίας και ανώτερης τάξης στις δυτικές κοινωνίες. Οι Ρώσοι κομμουνιστές ηγέτες κατάργησαν την ιδιωτική ιδιοκτησία και απαγόρευσαν τη θρησκευτική λατρεία. Είχαν επίσης στόχο να ξεκινήσουν επαναστάσεις σε όλο τον κόσμο, ειδικά στη Γερμανία.

Στη Γερμανία, άνθρωποι όλων των πολιτικών τάσεων σημαδεύτηκαν από τον πόλεμο, την ταπεινωτική ήττα του έθνους και τους σκληρούς όρους της συμφωνίας ειρήνης της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, η οποία αντικατέστησε τη μοναρχία της Γερμανίας και υπέγραψε τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, αγωνιζόταν να κερδίσει υποστήριξη. Πολλοί Γερμανοί κατηγόρησαν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης για τον ξεπεσμό του έθνους από το πρωτινό μεγαλείο του. Οι ηγέτες της δεν ήταν σε θέση να ελέγξουν τη βία που ασκούσαν στους δρόμους ένοπλες ομάδες Γερμανών τόσο της ακροαριστεράς όσο και της ακροδεξιάς. Οι ηγέτες της δημοκρατίας αναγκάστηκαν να καταστείλουν τις απόπειρες πραξικοπήματος, ενώ κανένα πολιτικό κόμμα δεν κατάφερε να εξασφαλίσει πλειοψηφία μετά το 1919. Η χώρα αντιμετώπισε επίσης σοβαρές οικονομικές κρίσεις.

Η παγκόσμια οικονομική ύφεση, που ξεκίνησε το 1929, έπληξε ιδιαίτερα τη Γερμανία. Η αδυναμία των παλαιών πολιτικών κομμάτων να δώσουν ελπίδα στους άνεργους, πεινασμένους και απελπισμένους Γερμανούς έδωσε την ευκαιρία στο Ναζιστικό Κόμμα. Ο ηγέτης αυτού του νέου, εξτρεμιστικού και ανοιχτά αντιδημοκρατικού κόμματος, Αδόλφος Χίτλερ, εκμεταλλεύτηκε επιδέξια τους φόβους και τα παράπονα των Γερμανών για να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη. Το 1933, οι κορυφαίοι συντηρητικοί, που υποστήριζαν την αυταρχική ή μη δημοκρατική κυριαρχία, άσκησαν πιέσεις για τον διορισμό του Χίτλερ ως επικεφαλής της κυβέρνησης (Καγκελάριος). Υπέθεσαν λανθασμένα ότι μπορούσαν να τον ελέγξουν.

Έχοντας χάσει την πίστη τους στην ικανότητα των δημοκρατικών θεσμών να βελτιώσουν τη ζωή τους, πολλοί Γερμανοί συναίνεσαν όταν οι Ναζί ανέστειλαν το σύνταγμα, αντικατέστησαν τη γερμανική δημοκρατία με μια δικτατορία και επέτρεψαν στον Χίτλερ να γίνει ο ύψιστος νόμος της χώρας. Με αντάλλαγμα την απώλεια των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, ήλπιζαν ότι ο Χίτλερ θα βελτίωνε την οικονομία, θα έδινε τέλος στην απειλή του Κομμουνισμού και θα έκανε ξανά τη Γερμανία ένα ισχυρό και περήφανο έθνος.

Οι Ναζί

Το Ολοκαύτωμα δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς την άνοδο των Ναζί στην εξουσία και την καταστροφή της γερμανικής δημοκρατίας. 

Όταν ο Αδόλφος Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία τον Ιανουάριο του 1933, η Γερμανία ήταν μια δημοκρατία με δημοκρατικούς θεσμούς. Το σύνταγμά της αναγνώριζε και προστάτευε τα ίσα δικαιώματα όλων των ατόμων, συμπεριλαμβανομένων των Εβραίων. Οι Ναζί εγκαθίδρυσαν μια δικτατορία που περιόριζε βασικά δικαιώματα και ελευθερίες. Προώθησαν το ιδεώδες μιας «εθνικής κοινότητας», η οποία θα αποτελούταν από ανθρώπους «γερμανικού αίματος». Από αυτήν την κοινότητα αποκλείστηκαν και θεωρήθηκαν ως απειλή οι Εβραίοι, οι Ρομά, τα άτομα με σωματικές και νοητικές αναπηρίες, και όποιοι άλλοι θεωρήθηκαν φυλετικά κατώτεροι ή των οποίων οι πεποιθήσεις ή η συμπεριφορά δεν άρμοζε στην ναζιστική ιδεολογία.

Το ναζιστικό καθεστώς προσπάθησε να εκριζώσει τους Εβραίους από την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή της Γερμανίας. Πολλοί Γερμανοί συνέδραμαν ή απλά αποδέχθηκαν τις ενέργειες του καθεστώτος. Οι ενεργοί Ναζί, συμπεριλαμβανομένης της Χιτλερικής Νεολαίας, εργαλειοποίησαν τον εκφοβισμό τόσο των Εβραίων όσο και των μη Εβραίων για να επιβάλουν νέους κοινωνικούς και πολιτιστικούς κανόνες. Μέλη των ναζιστικών επαγγελματικών οργανώσεων συμμετείχαν στον αποκλεισμό των Εβραίων από τα περισσότερα επαγγέλματα. Κυβερνητικοί υπάλληλοι, δικηγόροι και δικαστές συνέταξαν και εφάρμοσαν νόμους και διατάγματα που στερούσαν από τους Γερμανοεβραίους την ιθαγένεια, τα δικαιώματα, τις επιχειρήσεις, τον βιοπορισμό και την περιουσία τους και τους απέκλεισαν από τη δημόσια ζωή.

Πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, απώτερος στόχος της δίωξης των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς ήταν να τους εκτοπίσει και να τους οδηγήσει στη μετανάστευση. Πολλοί Εβραίοι αναζήτησαν ασφαλές καταφύγιο στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Αλλά η μετανάστευση ήταν δύσκολη, δαπανηρή και περίπλοκη, και οι χώρες που προσέφεραν καν ευκαιρίες για μετεγκατάσταση ήταν ελάχιστες. Ωστόσο, ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ανέκοψε τη δυνατότητα φυγής. Και με το προπέτασμα του πολέμου, το ιδεολογικό μίσος των Ναζί ενάντια στους Εβραίους έγινε γενοκτονία. 

Αντισημιτισμός

Οι Εβραίοι, μια μικρή θρησκευτική και εθνοτική μειονότητα στη χριστιανική Ευρώπη και μια πολύ μικρή μειονότητα στη Γερμανία (λιγότερο από το 1% του πληθυσμού), είχαν αντιμετωπίσει μακροχρόνιες διακρίσεις και διώξεις. Υπέστησαν επανειλημμένη βία στη Ρωσία και σε άλλα μέρη της ανατολικής Ευρώπης, όπου είχε συγκεντρωθεί ο εβραϊκός πληθυσμός στις αρχές του 20ού αιώνα. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, εκατομμύρια Εβραίοι εγκατέλειψαν τη Ρωσία. Πολλοί από αυτούς αναζήτησαν καλύτερη ζωή στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ακόμα πριν πάρουν την εξουσία οι Ναζί, η μισαλλοδοξία τους προς τους Εβραίους και τις λοιπές μειονότητες ήταν γνωστή. Ωστόσο, οι περισσότεροι Γερμανοί που ψήφισαν το Ναζιστικό Κόμμα στις αρχές της δεκαετίας του 1930 δεν το έκαναν για λόγους αντισημιτισμού.

Μόλις οι Ναζί ανέβηκαν στην εξουσία, ωστόσο, ο αντισημιτισμός αναδείχθηκε σε δημόσια, επίσημη κυβερνητική πολιτική. Οι πεποιθήσεις ότι οι Εβραίοι αποτελούσαν επικίνδυνη απειλή διαδόθηκαν μέσω της προπαγάνδας που κατέκλυζε και διαπότιζε την καθημερινή ζωή: ραδιόφωνο, σχολεία, αστυνομία, στρατός και εκπαίδευση της Χιτλερικής Νεολαίας και κάθε μορφή λαϊκής κουλτούρας. Η κατάργηση της ελευθερίας του λόγου και της ελευθεροτυπίας από τους Ναζί εξασφάλισε ότι οι Γερμανοί δεν άκουγαν τις φωνές που τάσσονταν υπέρ της ανεκτικότητας.

Το συνεχές μπαράζ της αντισημιτικής προπαγάνδας είχε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Συνέβαλλε σε ένα κλίμα αδιαφορίας απέναντι στις διώξεις των Εβραίων στη Γερμανία. Οι Γερμανοί Εβραίοι, στους οποίους είχαν δοθεί ίσα δικαιώματα στη Γερμανία το 1871, τα οποία προστατεύονταν από το κράτος μέχρι το 1933, μετατράπηκαν γρήγορα από πολίτες σε απόκληρους. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Ναζί χρησιμοποίησαν προπαγάνδα και άλλα μέσα για να ενεργοποιήσουν τις αντιεβραϊκές προκαταλήψεις στις χώρες υπό την κυριαρχία τους. Αυτό τους βοηθούσε όταν χρειάζονταν τοπική υποστήριξη για τη δίωξη των Εβραίων.

Ιδεολογία

Τα πιστεύω και η ιδεολογία των Ναζί βασίζονταν σε ακραίες μορφές ρατσισμού και αντισημιτισμού. Οι Ναζί ισχυρίστηκαν ότι η ανθρωπότητα χωρίζεται σε ομάδες και τα μέλη κάθε ομάδας έχουν τo ίδιο «αίμα» ή τα ίδια φυλετικά χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι με «γερμανικό αίμα» ήταν «ανώτεροι» από τις άλλες ομάδες, ενώ ορισμένες ομάδες ήταν τόσο «κατώτερες» ώστε να είναι «υπάνθρωποι». Σύμφωνα με τους Ναζί, «οι Εβραίοι» (άνθρωποι εβραϊκής καταγωγής, ανεξάρτητα από το αν ασκούσαν τον Ιουδαϊσμό ή όχι) αποτελούσαν μια ομάδα που δεν ήταν μόνο «υπάνθρωποι», αλλά αποτελούσαν «τον πιο επικίνδυνο εχθρό του γερμανικού λαού». Χωρίς αυτές τις πεποιθήσεις, η ανάπτυξη του γενοκτονικού προγράμματος των Ναζί δεν θα μπορούσε να είχε συμβεί.

Η προσπάθεια των Ναζί να μετατρέψουν τους Γερμανούς σε «κυρίαρχη φυλή» που θα κυριαρχούσε στην Ευρώπη για τις επόμενες γενιές περιλάμβανε πολλά προαπαιτούμενα. Το ένα ήταν να διασφαλιστεί ότι οι Γερμανοί ήταν φυλετικά «καθαροί» και υγιείς. Αυτό σήμαινε ότι απαγορεύτηκε στους Γερμανούς να παντρεύονται άτομα που θεωρούνταν κατώτερα, ιδιαίτερα Εβραίους, ή εκ φύσεως «ελαττωματικά», όπως άτομα με σωματικές ή διανοητικές αναπηρίες. Μια άλλη απαίτηση ήταν η κατάκτηση εδαφών που θα χρησίμευαν ως «ζωτικός χώρος» για τη γερμανική κυρίαρχη φυλή. Το αποτέλεσμα ήταν οι διώξεις και, κατά τη διάρκεια του πολέμου, η δολοφονία αμάχων που θεωρούνταν απειλή για αυτήν την αναζήτηση μακροπρόθεσμης επιβίωσης και κυριαρχίας.

Β' Παγκόσμιος Πόλεμος

Ούτε η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης ούτε η σφαγή άλλων στοχοποιημένων ομάδων δεν θα ήταν ποτέ εφικτή χωρίς τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τις στρατιωτικές επιτυχίες της Γερμανίας. Ο πόλεμος, που σύμφωνα με τον Χίτλερ ήταν απαραίτητος για την επιβίωση των Γερμανών, έδωσε στο ναζιστικό καθεστώς το κίνητρο και την ευκαιρία να διαπράξει συστηματικές μαζικές δολοφονίες. Η αρχή έγινε με τους ασθενείς που είχαν αναπηρία και ζούσαν σε ψυχιατρεία και άλλα ιδρύματα περίθαλψης στη Γερμανία, για τους οποίους οι Ναζί θεωρούσαν ότι απομυζούσαν κρατικούς πόρους και ότι οι «ζωές τους ήταν ανάξιες της ζωής».

Επειδή οι Ναζί πίστευαν ότι οι Εβραίοι ήταν ο πιο επικίνδυνος εχθρός των Γερμανών, κατέβαλλαν προσπάθειες να τους εξοντώσουν ολοκληρωτικά. Οι στρατιωτικές νίκες της Γερμανίας επέκτειναν το πεδίο δράσης της σε όλους σχεδόν τους Εβραίους στην Ευρώπη. Στη Γερμανία ζούσαν λιγότεροι από 300.000 Εβραίοι όταν ξεκίνησε ο πόλεμος. Η συντριπτική πλειοψηφία των σχεδόν έξι εκατομμυρίων Εβραίων που σκοτώθηκαν ζούσαν σε εδάφη που κατέκτησε η Γερμανία.

Ποιος ήταν ο ρόλος των ηγετών και των απλών ανθρώπων;

Οι ηγέτες των Ναζί έλαβαν την ενεργό βοήθεια αμέτρητων αξιωματούχων και απλών ανθρώπων στη Γερμανία και στις άλλες 17 χώρες όπου ζούσαν τα θύματα. 

Οι λόγοι που μη Γερμανοί συνέδραμαν αυτό το σχέδιο εξόντωσης ήταν το προσωπικό συμφέρον, καθώς επίσης πολιτικές και προσωπικές επιδιώξεις. Ξένοι ηγέτες, αξιωματούχοι και απλοί άνθρωποι υπήρξαν ιδιαίτερα συνεργάσιμοι όταν διαφαινόταν ότι η Γερμανία θα κέρδιζε τον πόλεμο και θα γινόταν η κυρίαρχη δύναμη στην Ευρώπη. Οι περισσότεροι έμειναν άπραγοι ενόσω οι Εβραίοι συγκεντρώνονταν για να εκτελεστούν ή να μεταφερθούν «στην Ανατολή». Ήταν μάρτυρες στα βάσανα των γειτόνων τους. Μερικές φορές, επωφελήθηκαν λεηλατώντας τις περιουσίες και καταλαμβάνοντας τα σπίτια αφού είχαν φύγει οι ιδιοκτήτες. Ελάχιστοι προσπάθησαν να βοηθήσουν τα θύματα.