Γιόζεφ Μένγκελε

Εισαγωγή

Ο Γιόζεφ Μένγκελε είναι μια από τις πιο διαβόητες μορφές του Ολοκαυτώματος. Η θητεία του στο Άουσβιτς και τα ιατρικά πειράματα που διεξήγαγε εκεί τον έχουν ανάγει στον πλέον αναγνωρισμένο δράστη των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν σε αυτό το στρατόπεδο. Το γεγονός ότι μετά τον πόλεμο συνέχισε να κρύβεται επιτυχώς και να διαφεύγει της σύλληψης αντιπροσωπεύει τη διεθνή αποτυχία να προσαχθούν οι δράστες των ναζιστικών εγκλημάτων ενώπιον της δικαιοσύνης.

Λόγω της κακής φήμης του, ο Μένγκελε έχει υπάρξει το θέμα πολλών δημοφιλών βιβλίων, ταινιών και τηλεοπτικών εκπομπών. Πολλές από αυτές τις απεικονίσεις του διαστρεβλώνουν τα πραγματικά γεγονότα των εγκλημάτων του Μένγκελε και τον θέτουν εκτός του ιστορικού του πλαισίου. Κάποιοι τον παρουσιάζουν ως έναν τρελό επιστήμονα που διεξήγαγε σαδιστικά πειράματα χωρίς επιστημονική βάση.

Η αλήθεια για τον Μένγκελε είναι ακόμα πιο τρομακτική. Ήταν άρτια εκπαιδευμένος γιατρός και ιατρικός ερευνητής, καθώς και παρασημοφορημένος βετεράνος πολέμου. Απολάμβανε σεβασμού στον τομέα του και εργάστηκε σε ένα από τα κορυφαία ερευνητικά ιδρύματα στη Γερμανία. Μεγάλο μέρος της ιατρικής του έρευνας στο Άουσβιτς υποστήριξε το έργο άλλων Γερμανών επιστημόνων. Υπήρξε ένας από τους δεκάδες βιοϊατρικούς ερευνητές που πραγματοποίησαν πειράματα σε κρατούμενους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ήταν ένας από τους επαγγελματίες γιατρούς που επέλεγαν τα θύματα που θα δολοφονούνταν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς. 

Ο Μένγκελε έδρασε εντός των πλαισίων της γερμανικής επιστήμης υπό το ναζιστικό καθεστώς. Τα εγκλήματά του αντιπροσωπεύουν τον ακραίο κίνδυνο που εγκυμονεί η επιστήμη όταν διεξάγεται για να εξυπηρετήσει μια ιδεολογία που αρνείται τα δικαιώματα, την αξιοπρέπεια, ακόμη και την ανθρώπινη υπόσταση συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων.

Ο Μένγκελε πριν από το Άουσβιτς  

Ο Γιόζεφ Μένγκελε γεννήθηκε στις 16 Μαρτίου 1911 στη βαυαρική πόλη Γκούντσμπουργκ της Γερμανίας. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Καρλ Μένγκελε, ενός εύπορου κατασκευαστή αγροτικού εξοπλισμού. 

Ο Μένγκελε σπούδασε ιατρική και φυσική ανθρωπολογία σε πολλά πανεπιστήμια. Το 1935 απέκτησε διδακτορικό στη φυσική ανθρωπολογία από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το 1936 πέρασε τις κρατικές ιατρικές εξετάσεις. 

Το 1937 ο Μένγκελε άρχισε να εργάζεται στο Ινστιτούτο Κληρονομικής Βιολογίας και Φυλετικής Υγιεινής στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας. Εκεί, υπήρξε βοηθός του διευθυντή Δρ. Οτμαρ φον Φερσούερ. Ο Φερσούερ ήταν κορυφαίος γενετιστής, γνωστός για την έρευνά του στα δίδυμα. Υπό την καθοδήγηση του Φερσούερ, ο Μένγκελε ολοκλήρωσε ένα επιπλέον διδακτορικό το 1938. 

Ο ενστερνισμός της ναζιστικής ιδεολογίας

Ο Μένγκελε δεν υποστήριζε ενεργά το Ναζιστικό Κόμμα πριν ανέλθει στην εξουσία. Ωστόσο, το 1931, εντάχθηκε στο Stahlhelm, τον παραστρατιωτικό κλάδο ενός άλλου δεξιού κόμματος, του Γερμανικού Εθνικού Λαϊκού Κόμματος. Ο Μένγκελε έγινε μέλος των ναζιστικών SA (Sturmabteilungen/ Τάγματα Εφόδου) όταν απορρόφησαν το Stahlhelm το 1933, ωστόσο σταμάτησε να συμμετέχει ενεργά το 1934. 

Στις πανεπιστημιακές του σπουδές, ωστόσο, ο Μένγκελε ασπάστηκε τη φυλετική επιστήμη, την επίπλαστη θεωρία του βιολογικού φυλετισμού. Πίστευε ότι οι Γερμανοί ήταν βιολογικά διαφορετικοί και ανώτεροι από όλες τις άλλες φυλές. Η φυλετική επιστήμη ήταν θεμελιώδες δόγμα της ναζιστικής ιδεολογίας. Ο Χίτλερ χρησιμοποίησε τη φυλετική επιστήμη για να δικαιολογήσει την αναγκαστική στείρωση ατόμων με ορισμένες σωματικές ή ψυχικές ασθένειες ή σωματικές παραμορφώσεις. Οι Φυλετικοί Νόμοι της Νυρεμβέργης, οι οποίοι απαγόρευαν τον γάμο μεταξύ Γερμανών και Εβραίων, Μαύρων ή Ρομά, βασίστηκαν επίσης στη φυλετική επιστήμη. 

Το 1938, ο Μένγκελε εντάχθηκε στο Ναζιστικό Κόμμα και στα SS. Με το επιστημονικό του έργο επιχείρησε να υποστηρίξει τον στόχο των Ναζί που ήταν η διατήρηση και η ενίσχυση της υποτιθέμενης ανωτερότητας της γερμανικής «φυλής». Ο εργοδότης και μέντορας του Μένγκελε, ο Φερσούερ, ασπάστηκε επίσης τον βιολογικό φυλετισμό. Εκτός από τη διεξαγωγή έρευνας, ο Φερσούερ και το επιτελείο του —συμπεριλαμβανομένου του Μένγκελε— παρείχαν γνωματεύσεις ως εμπειρογνώνομες στις ναζιστικές αρχές που έπρεπε να καθορίσουν εάν κάποιος μπορούσε να χαρακτηριστεί Γερμανός σύμφωνα με τους νόμους της Νυρεμβέργης. Ο Μένγκελε και οι συνάδελφοί του αξιολογούσαν επίσης Γερμανούς με σωματικές ή ψυχικές παθήσεις που υπαγόρευαν την αναγκαστική στείρωση ή την απαγόρευση γάμου τους σύμφωνα με τη γερμανική νομοθεσία. 

Υπηρεσία στο Ανατολικό Μέτωπο 

Τον Ιούνιο του 1940 ο Μένγκελε κλήθηκε να υπηρετήσει στον γερμανικό στρατό (Βέρμαχτ). Έναν μήνα αργότερα, προσφέρθηκε εθελοντικά για την ιατρική υπηρεσία της Waffen-SS (τον στρατιωτικό κλάδο των SS). Αρχικά, εργάστηκε για το κεντρικό γραφείο της Υπηρεσίας της Φυλής και της Εγκατάστασης (RuSHA) των SS στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Πολωνία. Εκεί, ο Μένγκελε αξιολόγησε τα κριτήρια και τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν από τα SS για να διαπιστωθεί εάν τα άτομα που ισχυρίζονταν ότι είναι γερμανικής καταγωγής ήταν φυλετικά και σωματικά κατάλληλα να χαρακτηριστούν Γερμανοί. 

Γύρω στα τέλη του 1940, ο Μένγκελε τοποθετήθηκε στο τάγμα μηχανικών της Μεραρχίας Wiking των SS ως στρατιωτικός ιατρός. Από τον Ιούνιο του 1941 και για περίπου 18 μήνες υπήρξε μάρτυρας εξαιρετικά άγριων μαχών στο ανατολικό μέτωπο. Επιπλέον, τις πρώτες εβδομάδες της επίθεσης της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση, η μεραρχία του Μένγκελε κατέσφαξε χιλιάδες Εβραίους αμάχους. Η υπηρεσία του Μένγκελε στο ανατολικό μέτωπο του χάρισε τον Σιδηρούν Σταυρό, Β' και Α' Τάξης, και προαγωγή σε λοχαγό των SS (SS-Hauptsturmführer). 

Ο Μένγκελε επέστρεψε στη Γερμανία τον Ιανουάριο του 1943. Ενώ περίμενε την επόμενη αποστολή του με την Waffen-SS, άρχισε να εργάζεται ξανά για τον μέντορά του, τον Φερσούερ. Ο Φερσούερ είχε γίνει πρόσφατα διευθυντής του Ινστιτούτου Kaiser Wilhelm για την Ανθρωπολογία, την Ανθρώπινη Γενετική και την Ευγονική (KWI-A) στο Βερολίνο. 

Η αποστολή στο Άουσβιτς

Φωτογραφία

Βαλίτσες που ανήκαν σε άτομα που εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς. (Φωτογραφία)

Βαλίτσες που ανήκαν σε άτομα που εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς. Η φωτογραφία αυτή τραβήχτηκε μετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τις σοβιετικές δυνάμεις. Άουσβιτς, Πολωνία, μετά τον Ιανουάριο του 1945.

Πηγές:

• National Archives and Records Administration, College Park, MD

• Προβολή αρχειακού υλικού

Στις 30 Μαΐου 1943, τα SS τοποθέτησαν τον Μένγκελε στο Άουσβιτς. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ο ίδιος ο Μένγκελε ζήτησε αυτήν τη θέση. Εργάστηκε ως ένας από τους γιατρούς του στρατοπέδου στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Το Άουσβιτς-Μπίρκεναου ήταν το μεγαλύτερο από τα στρατόπεδα του Άουσβιτς και χρησίμευε επίσης ως κέντρο εξολόθρευσης των Εβραίων που είχαν απελαθεί από όλη την Ευρώπη. Εκτός από άλλα καθήκοντα, ο Μένγκελε είχε την ευθύνη για το Zigeunerlager του Μπίρκεναου (κυριολεκτικά το «στρατόπεδο των Τσιγγάνων»). Από το 1943, σχεδόν 21.000 Ρομά άνδρες, γυναίκες και παιδιά (που αναφέρονται υποτιμητικά ως Zigeuner στα γερμανικά, δηλαδή «Τσιγγάνοι») στάλθηκαν στο Άουσβιτς και φυλακίστηκαν στο Zigeunerlager. Όταν αυτό το οικογενειακό στρατόπεδο εκκαθαρίστηκε στις 2 Αυγούστου 1944, ο Μένγκελε συμμετείχε στην επιλογή των 2.893 Ρομά κρατουμένων που επρόκειτο να δολοφονηθούν στους θαλάμους αερίων του Μπιρκενάου. Λίγο αργότερα, διορίστηκε επικεφαλής γιατρός για το τμήμα του συγκροτήματος του στρατοπέδου Άουσβιτς που ονομαζόταν Άουσβιτς-Μπίρκεναου ή Άουσβιτς ΙΙ. Τον Νοέμβριο του 1944, διορίστηκε στο νοσοκομείο του Μπίρκεναου για τα SS.

Ο «Άγγελος του Θανάτου»: Επιλογή κρατουμένων προς εξολόθρευση

Στο πλαίσιο των καθηκόντων του στο στρατόπεδο, το ιατρικό προσωπικό στο Άουσβιτς έκανε τις λεγόμενες επιλογές. Σκοπός των επιλογών ήταν να βρουν άτομα που δεν μπορούσαν να εργαστούν. Τα SS θεωρούσαν τέτοια άτομα άχρηστα και ως εκ τούτου τα δολοφονούσαν. Όταν οι μεταφορές Εβραίων έφταναν στο Μπίρκεναου, το ιατρικό προσωπικό του στρατοπέδου επέλεγε μερικούς από τους πιο εύρωστους ενήλικες για καταναγκαστική εργασία στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Όσοι δεν επιλέγονταν για δουλειά, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών και των ηλικιωμένων, δολοφονούνταν στους θαλάμους αερίων.

Οι γιατροί στο στρατόπεδο του Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης έκαναν επίσης περιοδικές επιλογές στα αναρρωτήρια και τους στρατώνες του στρατοπέδου. Με αυτές τις επιλογές εντόπιζαν κρατούμενους που είχαν τραυματιστεί ή ήταν πολύ άρρωστοι ή αδύναμοι για να εργαστούν. Τα SS χρησιμοποίησαν διάφορες μεθόδους για να δολοφονήσουν αυτούς τους κρατούμενους, μεταξύ των οποίων θανατηφόρες ενέσεις και δηλητηριώδη αέρια. Ο Μένγκελε έκανε συχνά τέτοιες επιλογές στο Μπίρκεναου, με αποτέλεσμα ορισμένοι κρατούμενοι να τον αναφέρουν ως «Άγγελο του Θανάτου». Η φυλακισμένη Τζιζέλα Περλ, Εβραία γυναικολόγος στο Μπίρκεναου, αφηγήθηκε πώς η παρουσία του Μένγκελε στο γυναικείο ιατρείο γέμιζε τρόμο τις κρατούμενες:

Φοβόμασταν αυτές τις επισκέψεις περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, γιατί [. . .] δεν ξέραμε ποτέ αν θα μας επιτρεπόταν να ζήσουμε[. . . .]  Ήταν ελεύθερος να μας κάνει ό,τι ήθελε.

Παρατίθεται σύμφωνα με τα απομνημονεύματα της Gisella Perl "Ήμουν γιατρός στο Άουσβιτς".1Footnote 11

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μένγκελε έγινε διαβόητος για τη δουλειά του στο Άουσβιτς χάρη στις αφηγήσεις των κρατουμένων γιατρών που είχαν εργαστεί για αυτόν, αλλά και των κρατουμένων που είχαν επιζήσει από τα ιατρικά του πειράματα. 

Ο Μένγκελε ήταν ένας από τους 50 περίπου γιατρούς που υπηρέτησαν στο Άουσβιτς. Δεν ήταν ούτε ο πιο υψηλόβαθμος γιατρός στο συγκρότημα του στρατοπέδου του Άουσβιτς ούτε ο διοικητής των άλλων γιατρών εκεί. Ωστόσο, το όνομά του είναι μακράν το πιο γνωστό από όλους τους γιατρούς που υπηρέτησαν στο Άουσβιτς. Ένας λόγος για αυτό ήταν η συχνή παρουσία του Μένγκελε στη ράμπα όπου γίνονταν οι επιλογές. Όταν ο Μένγκελε δεν έκανε ο ίδιος τις επιλογές, εμφανιζόταν συχνά στη ράμπα, αναζητώντας ανάμεσα στους κρατούμενους δίδυμα για τα πειράματά του και γιατρούς για το αναρρωτήριο του Μπίρκεναου. Κατά συνέπεια, πολλοί επιζώντες που υποβλήθηκαν σε επιλογή κατά την άφιξή τους στο Άουσβιτς υπέθεσαν ότι ο Μένγκελε ήταν ο γιατρός που τους είχε επιλέξει. Ωστόσο, ο Μένγκελε εκτελούσε αυτό το καθήκον τόσο συχνά όσο και οι συνάδελφοί του. 

Βιοϊατρικοί ερευνητές στο Άουσβιτς 

Τα SS εξουσιοδοτούσαν Γερμανούς βιοϊατρικούς ερευνητές να διεξάγουν αντιδεοντολογικά και συχνά θανατηφόρα πειράματα σε κρατούμενους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το Άουσβιτς παρείχε κρατούμενους για τα ιατρικά πειράματα που διεξάγονταν σε διάφορα άλλα στρατόπεδα. Υπήρξε επίσης κέντρο ποικίλων πειραμάτων σε ανθρώπους. Αυτό οφείλεται στον αριθμό των κρατουμένων που στάλθηκαν εκεί. Τα SS έστειλαν στο Άουσβιτς 1,3 εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά από πολλά διαφορετικά εθνικά και εθνοτικά υπόβαθρα. Οι ερευνητές που αναζητούσαν ανθρώπινα πειραματόζωα που πληρούσαν συγκεκριμένα κριτήρια μπορούσαν να τα βρουν πιο εύκολα στο Άουσβιτς παρά σε άλλα στρατόπεδα.

Ο Μένγκελε ήταν ένας από δώδεκα και πλέον ιατρικούς υπαλλήλους των SS που διεξήγαγαν πειράματα σε φυλακισμένους στο Άουσβιτς. Κάποιοι από αυτούς τους γιατρούς που δραστηριοποιήθηκαν στο Άουσβιτς ήταν:

• Ο Έντβαρντ Βιρθς, ο επικεφαλής ιατρός του Άουσβιτς.
• Ο Καρλ Κλάουμπεργκ, διακεκριμένος ειδικός στη θεραπεία της υπογονιμότητας.
• Ο Χορστ Σούμαν, ο οποίος δολοφόνησε με αέρια χιλιάδες ασθενείς με αναπηρία κατά τη διάρκεια του ναζιστικού προγράμματος ευθανασίας.
• Ο ιατρός των SS Χέλμουτ Βέτερ, ο οποίος διεξήγαγε δοκιμές φαρμάκων για την IG Farben, θυγατρική της Bayer, σε κρατούμενους που βρίσκονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Νταχάου, Άουσβιτς και Γκουσέν.
• O Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ, καθηγητής ανατομίας.

Αυτοί οι γιατροί αντιμετώπισαν τον διορισμό τους στο Άουσβιτς ως μια συναρπαστική ευκαιρία για να προωθήσουν την έρευνά τους.

Είδη πειραμάτων που διεξήχθησαν

Τα πειράματα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ακρωτηρίασαν πολλά θύματα ή προκάλεσαν τον θάνατό τους. Σε ορισμένα πειράματα, ο θάνατος ήταν η επιδιωκόμενη έκβαση για τα θύματα. Οι γιατροί που έκαναν πειράματα στο Άουσβιτς δεν ζήτησαν τη συγκατάθεση των κρατουμένων ούτε τους ενημέρωσαν για τη θεραπεία ή τις πιθανές επιπτώσεις. Οι τύποι πειραμάτων που πραγματοποιήθηκαν στο Άουσβιτς περιελάμβαναν:

• Δοκιμή μεθόδων μαζικής στείρωσης,
• Πρόκληση τραυμάτων σε κρατούμενους ή μόλυνσή τους με ασθένειες για τη μελέτη των επιπτώσεων και των δοκιμαστικών θεραπειών,
• Διενέργεια περιττών χειρουργικών επεμβάσεων και διαδικασιών σε ασθενείς για ερευνητικούς σκοπούς ή για την εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας,
• Δολοφονίες και ανατομές κρατουμένων για ανθρωπολογική και ιατρική έρευνα.

Τα πειράματα του Μένγκελε στο Άουσβιτς

Χωριστά από τα τακτικά του καθήκοντα στο Άουσβιτς, ο Μένγκελε διεξήγαγε έρευνα και πειράματα σε κρατούμενους. Ο μέντοράς του Φερσούερ μπορεί ακόμη και να έχει κανονίσει την αποστολή του Μένγκελε στο Άουσβιτς με σκοπό την υποστήριξη της έρευνας που γινόταν στο Ινστιτούτο Kaiser Wilhelm για την Ανθρωπολογία, την Ανθρώπινη Γενετική και την Ευγονική (KWI-A). Καθ' όλη την παραμονή του στο Άουσβιτς, ο Μένγκελε έστελνε στους συναδέλφους του στη Γερμανία αίμα, μέρη σώματος, όργανα, σκελετούς και έμβρυα. Όλα αυτά αφαιρέθηκαν από κρατούμενους του Άουσβιτς. Ο Μένγκελε συνεργάστηκε σε ερευνητικά προγράμματα των συναδέλφων του πραγματοποιώντας για λογαριασμό τους μελέτες και πειράματα χρησιμοποιώντας κρατούμενους. 

Εκτός από τη δουλειά του για το KWI-A, ο Μένγκελε διεξήγαγε επίσης τα δικά του πειράματα σε κρατούμενους του Άουσβιτς. Ήλπιζε να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα και έτσι να αποκτήσει τα διαπιστευτήρια για μια θέση καθηγητή πανεπιστημίου. 

Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του στο Άουσβιτς, ο Μένγκελε οργάνωσε ένα ερευνητικό συγκρότημα που βρισκόταν σε μια σειρά από στρατώνες. Επέλεξε το προσωπικό του από τους κρατούμενους που ήταν επαγγελματίες υγείας. Ο Μένγκελε μπόρεσε να αποκτήσει σύγχρονα όργανα και εξοπλισμό για την έρευνά του και μάλιστα να δημιουργήσει ένα παθολογοανατομικό εργαστήριο. 

Στόχοι της έρευνας

Η προσωπική έρευνα του Μένγκελε και η έρευνα που διεξήγαγε για λογαριασμό του KWI-A επικεντρώθηκαν γενικά στον τρόπο με τον οποίο τα γονίδια εξελίσσονται σε συγκεκριμένα σωματικά και νοητικά χαρακτηριστικά. Εφόσον αυτό γίνει με δεοντολογικό τρόπο, είναι ένα νόμιμο και σημαντικό πεδίο γενετικής έρευνας. Ωστόσο, το έργο του Μένγκελε, του Φερσούερ και των συναδέλφων τους παραμορφώθηκε από την πίστη τους στην ψευδοεπιστημονική θεωρία της φυλής που ήταν θεμελιώδης για τη ναζιστική ιδεολογία. Αυτή η θεωρία υποστήριζε ότι οι ανθρώπινες φυλές είναι γενετικά διαφορετικές μεταξύ τους. Καθιέρωσε μια ιεραρχία φυλών και τόνισε ότι οι «κατώτερες» φυλές είναι γενετικά πιο πιθανό να εμφανίσουν αρνητικά χαρακτηριστικά σε σύγκριση με τις «ανώτερες» φυλές. Αυτά τα αρνητικά κληρονομικά χαρακτηριστικά υποτίθεται ότι περιελάμβαναν κάτι περισσότερο από σωματικές και ψυχικές ασθένειες και ελλείψεις. Επίσης, υποτίθεται ότι περιλάμβαναν κοινωνικά απαράδεκτες ή ανήθικες συμπεριφορές, όπως η αλητεία, η πορνεία και η εγκληματικότητα. Σύμφωνα με τη θεωρία των φυλών, η επιγαμία μεταξύ φυλών περνούσε αρνητικά χαρακτηριστικά στις «ανώτερες» φυλές και τις εξασθενούσαν. 

Ο Μένγκελε προσπάθησε να εντοπίσει συγκεκριμένους κλινικούς και βιοχημικούς δείκτες που θα μπορούσαν να προσδιορίσουν μετά βεβαιότητας τα μέλη συγκεκριμένων φυλών. Ο Μένγκελε και οι συνάδελφοί του πίστευαν ότι η εύρεση αυτών των δεικτών ήταν ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της υποτιθέμενης φυλετικής ανωτερότητας του γερμανικού λαού. Για τον Μένγκελε και τους συναδέλφους του, η σημασία της έρευνας δικαιολογούσε τη διεξαγωγή επιβλαβών και θανατηφόρων πειραμάτων σε ανθρώπους (στην προκειμένη περίπτωση, στους κρατούμενους του Άουσβιτς), τους οποίους θεωρούσαν φυλετικά κατώτερους.

Ποια ήταν τα θύματα του Μένγκελε;

Ο Μένγκελε επέλεγε τα θύματά του κυρίως από δύο εθνοτικές ομάδες: τους Ρομά και τους Εβραίους. Αυτές οι ομάδες είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους βιοϊατρικούς ερευνητές στη ναζιστική Γερμανία. Η ναζιστική ιδεολογία θεωρούσε τόσο τους Ρομά όσο και τους Εβραίους ως «υπάνθρωπους» και ότι αποτελούσαν απειλή για τη γερμανική «φυλή». Για τον λόγο αυτό, οι ναζί επιστήμονες δεν θεώρησαν ότι η ιατρική δεοντολογία ίσχυε για αυτές τις εθνοτικές ομάδες. 

Την εποχή που ο Μένγκελε υπηρετούσε στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, φυλακίστηκαν πάνω από 20.000 Ρομά, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι κατέφθαναν εκεί με μεταφορές. Πουθενά αλλού στον κόσμο δεν θα μπορούσαν οι επιστήμονες να έχουν πρόσβαση σε τόσα πολλά μέλη αυτών των ομάδων συγκεντρωμένα σε ένα μέρος. Και πουθενά αλλού δεν είχαν τη δύναμη να πειραματιστούν σε ανθρώπους όπως ήθελαν. Ο Μένγκελε σχολίασε σε συνάδελφό του ότι θα ήταν έγκλημα να μην εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που ανοίγονταν για ανθρώπινα πειράματα στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου.

Οι Ρομά

Εκτός από την επιλογή των Ρομά για τα ιατρικά του πειράματα, ο Μένγκελε διεξήγαγε ανθρωπολογική μελέτη των ανδρών, γυναικών και παιδιών Ρομά στο Zigeunerlager. Όταν ξέσπασε επιδημία Noma  (γαγγραινώδης στοματίτιδα) μεταξύ παιδιών Ρομά στο στρατόπεδο, ανέθεσε σε κρατούμενους γιατρούς να τη μελετήσουν. Η Noma  είναι μια βακτηριακή λοίμωξη που προσβάλει πρωτίστως τα εξαιρετικά υποσιτισμένα παιδιά. Ωστόσο, ο Μένγκελε πίστευε ότι τα παιδιά Ρομά στο Άουσβιτς είχαν προσβληθεί από τη Noma λόγω της κληρονομικότητας τους και όχι λόγω των συνθηκών στο στρατόπεδο. Οι κρατούμενοι γιατροί ανακάλυψαν πώς να θεραπεύσουν τη Noma, η οποία συνήθως ήταν θανατηφόρα. Ωστόσο, όλα τα παιδιά που θεραπεύτηκαν δολοφονήθηκαν τελικά στους θαλάμους αερίων.

Τα δίδυμα

Στη δεκαετία του 1930, οι δίδυμες γεννήσεις αποτελούσαν το επίκεντρο της ανθρώπινης γενετικής έρευνας. Πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Φερσούερ και άλλοι βιοϊατρικοί ερευνητές χρησιμοποιούσαν δίδυμα για να μελετήσουν την κληρονομική βάση των ασθενειών. Αυτοί οι πρότεροι ερευνητές λάμβαναν τη συγκατάθεση των διδύμων ή των γονιών τους, ωστόσο ήταν δύσκολο για τους ερευνητές να στρατολογήσουν πολλά δίδυμα για αυτές τις μελέτες. Στο Άουσβιτς, ο Μένγκελε συγκέντρωσε εκατοντάδες ζευγάρια διδύμων από τους Εβραίους που έφταναν στο στρατόπεδο με τα μέσα μεταφοράς και από τους Ρομά που ήταν φυλακισμένοι εκεί. Κανένας ερευνητής δεν είχε μπορέσει ποτέ να μελετήσει και να πειραματιστεί σε τόσο μεγάλο αριθμό διδύμων. 

Ο Μένγκελε διέταξε το προσωπικό του να μετρήσει και να καταγράψει κάθε χαρακτηριστικό του σώματος των διδύμων. Έκανε λήψη μεγάλων ποσοτήτων αίματος από τα δίδυμα και μερικές φορές τους έκανε άλλες επώδυνες επεμβάσεις. 

[...] Μας έκαναν επίσης ενέσεις σε όλο μας το σώμα. Ως αποτέλεσμα αυτών των ενέσεων, η αδερφή μου αρρώστησε. Ο λαιμός της πρήστηκε από μια σοβαρή λοίμωξη. Την έστειλαν στο νοσοκομείο και την εγχείρησαν χωρίς αναισθητικό σε πρωτόγονες συνθήκες. (…)

Από τη μαρτυρία του Lorenc Andreas Menasche, στρατόπεδο A 12090.2Footnote 22

Ο Μένγκελε δολοφόνησε επίσης ζεύγη διδύμων για να πραγματοποιήσει νεκροτομή των πτωμάτων τους. Αφού μελέτησε τις νεκροτομές, ο Μένγκελε έστειλε μερικά από τα όργανά τους στο KWI-A.

Άτομα με συγγενείς ανωμαλίες

Όταν διεξήγαγε επιλογές Εβραίων που έφταναν στη ράμπα του Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ο Μένγκελε αναζητούσε άτομα με σωματικές ανωμαλίες. Άτομα με νανισμό, με γιγαντισμό ή ραιβοποδία. Ο Μένγκελε μελέτησε αυτούς τους ανθρώπους και, στη συνέχεια, διέταξε τη δολοφονία τους. Έστειλε τα σώματά τους στη Γερμανία για μελέτη από τους ερευνητές εκεί.

Ο Μένγκελε αναζήτησε επίσης Ρομά και Εβραίους με ετεροχρωμία, μια κατάσταση στην οποία τα μάτια ενός ατόμου διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το χρώμα. Ένας από τους συναδέλφους του Μένγκελε στο KWI-A ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για αυτήν την κατάσταση. Ο Μένγκελε δολοφόνησε άτομα με ετεροχρωμία στο Άουσβιτς και έστειλε τα μάτια τους σε αυτόν τον συνάδελφο. 

Τα παιδιά

Τα περισσότερα από τα θύματα των ιατρικών πειραμάτων του Μένγκελε ήταν παιδιά. Τα παιδιά που επέλεξε ο Μένγκελε για πειράματα ζούσαν σε χωριστούς στρατώνες από τους άλλους κρατούμενους και λάμβαναν κάπως καλύτερη τροφή και αντιμετώπιση. Ο Μένγκελε ήταν φιλικός προς τα παιδιά. Ο Μοσέ Οφέρ, επιζών των πειραμάτων του Μένγκελε, διηγήθηκε το 1985 ότι

Ο [Μένγκελε] μας επισκέφτηκε ως καλός θείος, φέρνοντας σοκολάτα. Πριν χρησιμοποιήσει το νυστέρι ή μια σύριγγα, έλεγε: «Μη φοβάσαι, τίποτα δεν πρόκειται να σου συμβεί…» ...έκανε ενέσεις με χημικές ουσίες και έκανε επέμβαση στη σπονδυλική στήλη του Τίμπι. Μετά τα πειράματα μάς έφερνε δώρα...Σε άλλα πειράματα, έμπηγε βελόνες στο κεφάλι μας. Οι ουλές από τις βελόνες είναι ακόμα ορατές. Μια μέρα πήρε τον Τίμπι. Ο αδερφός μου έλειπε για αρκετές μέρες. Όταν τον έφεραν πίσω, το κεφάλι του ήταν όλο δεμένο με επιδέσμους. Πέθανε στην αγκαλιά μου.3Footnote 33

Ο Μένγκελε χρησιμοποίησε παιδιά για τα δικά του πειράματα και επίσης για να υποστηρίξει το έργο του KWI-A. Συνεργάστηκε σε μια μελέτη για την ανάπτυξη του χρώματος των ματιών βάζοντας μια ουσία που του προμήθευε ένας από τους συναδέλφους του στα μάτια παιδιών και νεογνών. Τα αποτελέσματα κυμαίνονταν από ερεθισμό και πρήξιμο έως τύφλωση, ακόμη και θάνατο.

Ένας κρατούμενος στον οποίο ανατέθηκε η φροντίδα των Εβραίων διδύμων που επιλέχθηκαν για τα πειράματα του Μένγκελε περιέγραψε αργότερα πώς τα παιδιά αντιδρούσαν συναισθηματικά και σωματικά στη θεραπεία τους:

Δείγματα αίματος συλλέγονταν πρώτα από τα δάχτυλα και μετά από τις αρτηρίες, δύο ή τρεις φορές από τα ίδια θύματα σε ορισμένες περιπτώσεις. Τα παιδιά ούρλιαζαν και προσπαθούσαν να καλυφθούν για να μην τα αγγίξουν. Το προσωπικό κατέφευγε στη βία. (…) Στα μάτια τους έριχναν σταγόνες… Σε κάποια ζεύγη παιδιών έριχναν σταγόνες και στα δύο μάτια, σε κάποια άλλα μόνο στο ένα. ….Τα αποτελέσματα αυτών των πρακτικών ήταν οδυνηρά για τα θύματα. Υπέφεραν από έντονο πρήξιμο των βλεφάρων, αίσθημα καύσου….4Footnote 44

Διαφυγή από τη δικαιοσύνη

Τον Ιανουάριο του 1945, καθώς ο Σοβιετικός Κόκκινος Στρατός προέλαυνε στη δυτική Πολωνία, ο Μένγκελε διέφυγε από το Άουσβιτς μαζί με το υπόλοιπο προσωπικό των SS στο στρατόπεδο. Πέρασε τους επόμενους μήνες υπηρετώντας στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Γκρος-Ρόζεν και στα δευτερεύοντα στρατόπεδά του. Τις τελευταίες ημέρες του πολέμου, φόρεσε στολή του γερμανικού στρατού και εντάχθηκε σε μια στρατιωτική μονάδα. Μετά το τέλος του πολέμου, η μονάδα παραδόθηκε στις αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις. 

Παριστάνοντας τον αξιωματικό του γερμανικού στρατού, ο Μένγκελε έγινε αιχμάλωτος πολέμου των ΗΠΑ. Ο αμερικανικός στρατός τον απελευθέρωσε στις αρχές Αυγούστου 1945, χωρίς να γνωρίζει ότι το όνομα του Μένγκελε ήταν ήδη στη λίστα με τους καταζητούμενους για εγκλήματα πολέμου. 

Από τα τέλη του 1945 έως την άνοιξη του 1949, ο Μένγκελε εργάστηκε με ψεύτικο όνομα ως αγρότης κοντά στο Ρόζενχαϊμ της Βαυαρίας. Από εδώ μπόρεσε να επικοινωνήσει με την οικογένειά του. Όταν οι Αμερικανοί ανακριτές εγκλημάτων πολέμου έμαθαν για τα εγκλήματα του Μένγκελε στο Άουσβιτς, προσπάθησαν να τον βρουν και να τον συλλάβουν. Ωστόσο οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ήταν νεκρός πιστεύοντας τα ψέματα που είπε η οικογένεια του Μένγκελε. Η προσπάθεια των ΗΠΑ να τον συλλάβουν ανάγκασε τον Μένγκελε να αποδεχτεί το γεγονός ότι δεν επρόκειτο να είναι ασφαλής στη Γερμανία. Με την οικονομική υποστήριξη της οικογένειάς του, τον Ιούλιο του 1949 μετανάστευσε στην Αργεντινή χρησιμοποιώντας και πάλι ψεύτικο όνομα.  

Μέχρι το 1956, ο Μένγκελε είχε εγκατασταθεί για τα καλά στην Αργεντινή και ένιωθε τόσο ασφαλής που έλαβε την αργεντίνικη υπηκοότητα ως Χοσέ Μένγκελε. Το 1959, ωστόσο, έμαθε ότι οι εισαγγελείς της Δυτικής Γερμανίας γνώριζαν ότι βρισκόταν στην Αργεντινή και ότι ζητούσαν τη σύλληψή του. Ο Μένγκελε μετανάστευσε στην Παραγουάη και απέκτησε υπηκοότητα εκεί. Τον Μάιο του 1960, πράκτορες των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών απήγαγαν τον Άντολφ Άιχμαν στην Αργεντινή και τον μετέφεραν στο Ισραήλ για να δικαστεί. Μαντεύοντας σωστά ότι τον αναζητούσαν και οι Ισραηλινοί, ο Μένγκελε διέφυγε από την Παραγουάη. Με την υποστήριξη της οικογένειάς του στη Γερμανία, πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του με ψεύτικο όνομα κοντά στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας. Στις 7 Φεβρουαρίου 1979, ο Μένγκελε υπέστη εγκεφαλικό και πνίγηκε ενώ κολυμπούσε σε ένα παραθεριστικό θέρετρο κοντά στην Μπερτιόγκα της Βραζιλίας. Τάφηκε σε ένα προάστιο του Σάο Πάολο με το όνομα «Βόλφγκανγκ Γκέρχαρντ». 

Η ανακάλυψη και ταυτοποίηση της σoρού του Μένγκελε

Τον Μάιο του 1985, οι κυβερνήσεις της Γερμανίας, του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών συμφώνησαν να συνεργαστούν για τον εντοπισμό του Μένγκελε και την προσαγωγή του στη δικαιοσύνη. Η γερμανική αστυνομία έκανε έφοδο στο σπίτι ενός οικογενειακού φίλου του Μένγκελε στο Γκούντσμπουργκ της Γερμανίας και βρήκε στοιχεία ότι ο Μένγκελε είχε πεθάνει και ταφεί κοντά στο Σάο Πάολο. Η αστυνομία της Βραζιλίας εντόπισε τον τάφο του Μένγκελε και εκταφίασε τη σορό του τον Ιούνιο του 1985. Αμερικανοί, Βραζιλιάνοι και Γερμανοί ιατροδικαστές ταυτοποίησαν τα λείψανα του Γιόζεφ Μένγκελε. Το 1992, στοιχεία DNA επιβεβαίωσαν αυτό το συμπέρασμα. 

Ο Μένγκελε διέφυγε της σύλληψης για 34 χρόνια και δεν οδηγήθηκε ποτέ στη δικαιοσύνη.