Partia nazistowska

Wstęp

Partia nazistowska była skrajnie prawicowym ruchem i partią polityczną kierowaną przez Adolfa Hitlera. Jej formalna nazwa to Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (Nationalsozialistische deutsche Arbeiterpartei, w skrócie NSDAP). Ideologia nazistowska była rasistowska, nacjonalistyczna i antydemokratyczna. Była też skrajnie antysemicka i antymarksistowska. 

Partia nazistowska została założona w następstwie I wojny światowej, ale do wybuchu Wielkiego Kryzysu nie cieszyła się dużym poparciem. W 1933 r. niemiecki prezydent Paul von Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem. W tym czasie rząd Niemiec składał się w większości z osób niebędących nazistami. Jednak aby szybko przejąć władzę, naziści wykorzystali dekrety nadzwyczajne, przemoc i zastraszanie. Zdelegalizowali też wszystkie inne partie polityczne, ogłaszając Niemcy państwem jednopartyjnym, na którego czele stał Hitler.

Początki partii nazistowskiej

Po zakończeniu I wojny światowej Niemcy przeszły znaczące zawirowania polityczne. Traktat wersalski (1919 r.) narzucił Niemcom surowe warunki po przegranej przez nich wojnie. Oprócz tego doszło do obalenia monarchii w tym kraju. W jej miejsce powstała nowa Republika Weimarska z demokratycznym rządem. Jednak na skrajnej prawicy pojawiły się rasistowskie i antysemickie ugrupowania, obwiniające Żydów za porażkę Niemiec podczas wojny. Wspomniane grupy nie popierały Republiki Weimarskiej i traktatu wersalskiego. Sprzeciwiały się również demokracji, prawom człowieka, kapitalizmowi, socjalizmowi i komunizmowi. Zalecały wykluczenie z niemieckiego życia każdego, kto nie należał do niemieckiego Volk, czyli niemieckiej rasy.

We wrześniu 1919 r. Hitler wziął udział w spotkaniu jednej z tych grup w Monachium, Niemieckiej Partii Robotniczej. Ta niewielka organizacja polityczna starała się odciągnąć niemieckich robotników od marksistowskiego socjalizmu. Hitler wstąpił do tej partii i wkrótce objął w niej główną rolę.

W 1920 r. partia zmieniła nazwę na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników. „Narodowy socjalizm” był rasistowską i antysemicką teorią polityczną.

W 1920 r. Hitler pomógł opracować 25-punktowy program partii, który stał się jedyną platformą jej działań. Wśród postanowień programu znalazł się sprzeciw wobec traktatu wersalskiego. Domagano się w nim również zjednoczenia wszystkich ludzi „krwi” niemieckiej. Program wzywał do utworzenia Wielkich Niemiec rządzonych przez silne państwo centralne, które miało podbić nowe ziemie i kolonie. Program odmawiał też obywatelstwa i praw wszystkim osobom niebędącym Niemcami, w szczególności Żydom. 

Partia nazistowska rozwijała się stopniowo pod przywództwem Hitlera. Zdobywała poparcie wpływowych osób z wojska, dużego biznesu i społeczeństwa. Partia wchłonęła także inne grupy skrajnie prawicowe. W 1921 r. naziści utworzyli formację paramilitarną zwaną SA (Sturmabteilung – Oddziały Szturmowe).

Pucz monachijski

8–9 listopada 1923 r. Hitler i jego zwolennicy podjęli nieudaną próbę przejęcia kontroli nad Bawarią. Uważali, że w ten sposób wywołają ogólnokrajowe powstanie przeciwko Republice Weimarskiej. 

Przewrót rozpoczął się w piwiarni Bürgerbräu Keller w Monachium. Marsz poprowadzili bohater I wojny światowej generał Erich Ludendorff, Hitler i inni przywódcy nazistowscy. Podążyło za nimi około 2000 nazistów i ich sympatyków. Miejscowa policja starła się z uczestnikami marszu, co doprowadziło do wymiany ognia. Zginęło czterech policjantów i czternastu nazistów. Po puczu niemieckie władze zdelegalizowały partię nazistowską. Kilku jej liderów zostało aresztowanych i oskarżonych o zdradę stanu. W kwietniu 1924 r. Hitler został skazany na pięć lat więzienia, jednak został z niego zwolniony w grudniu tego samego roku. 

Podczas pobytu w więzieniu Hitler zaczął pisać swoją książkę Mein Kampf. Przedstawiała ona jego światopogląd i osobistą misję. Hitler wierzył, że jego przeznaczeniem jest poprowadzenie niemieckiej „rasy panów” w walce między rasami o kontrolę nad ziemią i zasobami. Chciał to osiągnąć dzięki stworzeniu czystego rasowo państwa i zajęciu Lebensraumu (przestrzeni życiowej). Następnie chciał zniszczyć ostatecznego wroga Niemców, czyli Żydów. Mein Kampf została opublikowana po wyjściu Hitlera z więzienia. 

Wzrost popularności partii nazistowskiej

Po nieudanym puczu Hitler postanowił zniszczyć Republikę Weimarską metodami demokratycznymi. Następnie odbudował partię nazistowską, którą całkowicie sobie podporządkował. Najważniejszą cechą definiującą partię nie był jej 25-punktowy program, a całkowita jej lojalność wobec Führera, czyli wodza w osobie Hitlera.    

Partia nazistowska przygotowała się do udziału w wyborach. Struktury regionalne zorganizowano w każdym niemieckim kraju związkowym. Celem tego było ustanowienie kadr w regionach, miastach, miasteczkach i wsiach. Partia nazistowska miała sztywną, odgórną strukturę dowodzenia. Urzędników mianowano odgórnie. Nie byli oni wybierani przez członków. W każdym regionie dowodził Gauleiter, czyli naczelnik okręgu. Stanowisko to było wyznaczone przez Hitlera i bezpośrednio mu podlegało. 

Wybory do Reichstagu w 1928 roku

W wyborach do Reichstagu (parlamentu niemieckiego) w 1928 r. partia nazistowska zdobyła zaledwie 2,6% głosów i 12 mandatów.

Partia nazistowska posługiwała się propagandą, aby przyciągnąć uwagę i zainteresowanie wyborców. Wykorzystywała prasę i plakaty do publikowania poruszających haseł oraz eksponowania rzucających się w oczy emblematów i mundurów. Partia zorganizowała liczne spotkania, parady i wiece. Tworzyła też organizacje pomocnicze, skierowane do określonych grup, m.in. młodzieży, kobiet, nauczycieli czy lekarzy. Partia zyskała szczególną popularność wśród niemieckiej młodzieży i studentów.

Wybory do Reichstagu w 1930 roku

Do sukcesu partii nazistowskiej najbardziej przyczynił się gospodarczy upadek Niemiec podczas Wielkiego Kryzysu, który rozpoczął się w 1929 r. Kryzys ten wywołał powszechne bezrobocie i ubóstwo. Doprowadził też do wzrostu przestępczości. Wynikające z tego gniew i strach Niemców sprawiły, że stali się oni podatni na argumenty skrajnej prawicy i lewicy. 

Wybory w 1930 r. przyniosły gwałtowny wzrost poparcia nazistów. Partia nazistowska uzyskała wówczas 18% głosów poparcia i 107 mandatów. W ten sposób stała się drugą największą partią w Reichstagu. Prezydent Hindenburg i jego konserwatywni doradcy nie chcieli, aby największa partia, czyli socjaldemokraci, utworzyła rząd, więc próbowali rządzić na podstawie dekretów prezydenckich. Liczyli, że z czasem uda im się zmienić konstytucję i ustanowić rządy autorytarne. 

Wybory do Reichstagu w 1932 roku

Rosnący podział polityczny doprowadził do nasilenia się przemocy. Wyjątkowo brutalna przemoc groziła ze strony SA. W sierpniu 1932 r. SA liczyło 445 000 członków. Latem tego roku dochodziło do śmiertelnych walk ulicznych i codziennych zamachów. Coraz więcej Niemców zaczęło się zgadzać z argumentem Hitlera, że demokracja parlamentarna niszczy Niemcy, zaspokajając jedynie interesy wybranych grup. Hitler twierdził, że naród potrzebuje silnego przywódcy, który zjednoczy Niemcy i będzie rządził z uwzględnieniem interesu narodowego. Partia nie korzystała wówczas z antysemickich haseł w swoich kampanijnych przekazach. 

W wyborach lipcowych w 1932 r. naziści stali się największą partią w Reichstagu. Partia zdobyła 37% głosów oraz 230 mandatów. Hitler jednak odmówił przystąpienia do rządu koalicyjnego, chyba że zostałby mianowany kanclerzem. Hindenburg sprzeciwił się temu żądaniu.        

W listopadzie 1932 r. ponownie przeprowadzono wybory do Reichstagu. Partia nazistowska pozostawała największą partią, ale zdobyła o dwa miliony głosów mniej niż w lipcu. Liczba mandatów partii spadła do 196, a jej poparcie do 33% głosów. W tym czasie zaczęły się poprawiać warunki gospodarcze w Niemczech, dlatego popularność partii słabła. Wydawało się, że Republika Weimarska ma większe szanse na przetrwanie.

Jednak 30 stycznia 1933 r. Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem w rządzie koalicyjnym. Nie był on zdominowany przez nazistów, lecz przez członków konserwatywnej Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej oraz bezpartyjnych biurokratów. Hindenburg podjął ten krok po tym, jak jego doradcy zapewnili go, że konserwatywni członkowie będą w stanie kontrolować Hitlera. Uważali, że mogą wykorzystać masowe poparcie dla Hitlera, aby zmienić konstytucję i stworzyć państwo autorytarne. 

Niemcy stają się jednopartyjną dyktaturą pod wodzą Hitlera

Zdjęcie

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA (Zdjęcie)

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA. Dortmund, Niemcy, 1933 r.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of William O. McWorkman

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Po objęciu stanowiska kanclerza Hitler szybko zaczął podporządkowywać rząd kontroli partii nazistowskiej. Przekonał Hindenburga, aby rozwiązał Reichstag i ogłosił nowe wybory. Program kampanijny nazistów wzywał do zjednoczenia wszystkich porządnych Niemców w walce z marksizmem, czyli zarówno komunizmem, jak i socjalizmem. Partia nazistowska zalewała Niemcy swoją propagandą. W tym czasie rząd ograniczył funkcjonowanie prasy opozycyjnej. W wielu regionach Niemiec członkowie SA i SS (Schutzstaffel – Oddziały Ochronne) utworzyli policję pomocniczą. Używali swoich uprawnień do atakowania, aresztowania i zabijania komunistów.

27 lutego 1933 r. w budynku Reichstagu wybuchł pożar. Stanowiło to pretekst do ogłoszenia stanu wyjątkowego. Pozwoliło rządowi na zniesienie swobód obywatelskich i przejęcie rządów w landach. W wyborach do Reichstagu z 5 marca NSDAP zdobyła  prawie 44% głosów. Razem ze swoim partnerem koalicyjnym partia ledwie uzyskała większość mandatów. Naziści wykorzystali aresztowania, zastraszanie i fałszywe obietnice, aby zdobyć niezbędne głosy do przegłosowania ustawy o pełnomocnictwach 23 marca. Dzięki temu wraz ze swoim gabinetem mógł dyktować ustawy bez zgody Reichstagu czy prezydenta.

Partia nazistowska nie tylko nadzorowała wszystkie szczeble administracji. Dążyła także do przejęcia kontroli nad wszystkimi aspektami niemieckiego życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Proces ten nazwano Gleichschaltung, czyli koordynacją. Do 14 lipca 1933 r. wszystkie pozostałe partie polityczne zlikwidowano. Z instytucji rządowych, prawnych i edukacyjnych usuwano Żydów i podejrzanych przeciwników politycznych. Robotnicy, pracodawcy, pisarze i artyści zostali objęci kontrolą organizacji nazistowskich. Pod kontrolą nazistów znalazły się również sport i rekreacja.

Zagrożenie z wewnątrz

Do 1934 r. głównym zagrożeniem dla dalszej kontroli Hitlera nad rządem były wewnętrzne siły w partii nazistowskiej, a konkretnie SA. Członkowie SA chcieli karać wrogów i czerpać korzyści wynikające z przejęcia władzy przez nazistów. Ich przemoc i zastraszanie zostały przyjęte z rosnącą dezaprobatą społeczeństwa. Aby uspokoić naród, Hitler ogłosił, że rewolucyjna faza „powstania narodowego” dobiegła końca. W SA jednak mówiło się o drugiej rewolucji. Miał nią dowodzić szef SA Ernst Röhm. W tym czasie SA znacznie przewyższała liczebnie Reichswehrę, czyli niemieckie siły zbrojne. Röhm nie ukrywał chęci podporządkowania wojska strukturom SA. W czerwcu 1934 r. niemieccy generałowie wyraźnie dali do zrozumienia Hitlerowi, że musi ograniczyć władzę SA, bo w przeciwnym razie stanie w obliczu wojskowego zamachu stanu.

30 czerwca 1934 r. Hitler dokonał krwawej czystki w SA. Wydarzenia zyskały nazwę „Nocy Długich Noży”. Wśród szacowanych 100 ofiar znajdowali się Röhm oraz inni przywódcy SA, jak również konserwatyści, którzy popadli w niełaskę nazistów. Mimo że oddziały SS były podporządkowane SA, dopuściły się większości mordów. W ramach nagrody Hitler uczynił z SS niezależną organizacją nazistowską. Jej przywódca Heinrich Himmler podlegał bezpośrednio Hitlerowi. 

Prezydent Hindenburg zmarł 2 sierpnia 1934 r. Wszyscy członkowie niemieckich sił zbrojnych otrzymali następnie rozkaz złożenia przysięgi osobistej lojalności wobec Hitlera. Niemieccy wojskowi przyjęli rzeź przywódców SA z zadowoleniem. Bez sprzeciwu Hitler zlikwidował odrębną funkcję prezydenta Rzeszy. Ogłosił się Führerem oraz kanclerzem Rzeszy. Stał się absolutnym władcą narodu niemieckiego.

Partia nazistowska u władzy

Oczekiwano, że wszyscy „aryjscy” Niemcy przystąpią do organizacji prowadzonych przez partię nazistowską. Jednak sama partia ograniczała członkostwo, przez co była tworem elitarnym. Zgodnie z „zasadą przywództwa” zachowano odgórną strukturę dowodzenia. Liderzy działali na każdym poziomie: regionalnym, powiatowym, miejskim, okręgowym oraz sąsiedzkim. Byli wyznaczani odgórnie i egzekwowali przestrzeganie nazistowskich standardów. Przed objęciem władzy partia stworzyła także aparat przypominający rząd. Departamenty były odpowiedzialne za te same obszary co ministerstwa. Na przykład istniały departamenty ds. polityki zagranicznej, sprawiedliwości, pracy i gospodarki. Ta struktura nigdy nie zastąpiła niemieckiej biurokracji. Działała jednak obok niej i nieustannie z nią rywalizowała.

Hitler mianował Josepha Goebbelsa szefem nowego Ministerstwa Propagandy. Goebbels stworzył kult jednostki, który przedstawiał Hitlera jako nieomylnego zbawcę Niemiec. Propaganda nazistowska stała się w Niemczech wszechobecna. Zdominowała prasę, film, radio i przestrzenie publiczne. Wszędzie pojawiły się portrety lub rzeźby Hitlera. W każdej miejscowości jego imieniem nazywano ulice lub przestrzenie publiczne. Od zwykłych Niemców oczekiwano, że publicznie będą wychwalać Hitlera i wygłaszać tak zwane niemieckie pozdrowienie („Heil Hitler!”). Propaganda trafiała też do programów nauczania. Dzieci na przykład uczyły się w szkołach publicznych ód wychwalających przywództwo Hitlera. Film Leni Riefenstahl „Triumf woli” wyraźnie ukazuje Hitlera jako niemal boskiego przywódcę. Film nakręcono podczas jednego z masowych wieców partyjnych w Norymberdze.

Dzięki temu, że partia nazistowska kontrolowała każdy szczebel rządu, pozwoliło jej na realizację polityki antysemickiej. Rząd centralny wydawał rozległe antysemickie dekrety. Jednak już wcześniej nazistowscy urzędnicy prześladowali Żydów na poziomie lokalnym. Wykluczano ich z zawodów, przedsiębiorstw i przestrzeni publicznych. Propaganda przedstawiała Żydów jako trujące robactwo, spiskujące w celu zniszczenia niemieckiego Volk przez kapitalizm i bolszewizm. Przywódcy nazistowscy twierdzili, że to „Żydzi” rozpoczęli II wojnę światową, którą przedstawiano jako walkę o przetrwanie Niemiec. To przekonanie, jakoby Żydzi zamierzali zniszczyć Niemców, stało się dla nich pretekstem do eliminacji całego narodu.

Klęska nazistowskich Niemiec

Pod koniec lat 30. XX wieku większość Niemców popierała Hitlera i jego nazistowskie państwo. Jedyna zorganizowana próba obalenia Hitlera i partii nazistowskiej miała miejsce 20 lipca 1944 r. W tamtym czasie porażka Niemiec w II wojnie światowej wydawała się nieunikniona. Po samobójstwie Hitlera 30 kwietnia 1945 r. Niemcy skapitulowały i zostały zajęte przez siły alianckie.        

Alianci zdelegalizowali partię nazistowską i uznali ją za organizację przestępczą. Rozpoczęto procesy czołowych przywódców nazistowskich za zbrodnie przeciwko ludzkości i inne przestępstwa. Do dziś partia nazistowska jest zakazana w Niemczech.