Procesy powojenne
Po zakończeniu II wojny światowej trybunały międzynarodowe, krajowe i wojskowe przeprowadziły procesy dziesiątek tysięcy oskarżonych zbrodniarzy wojennych. Próby wymierzenia sprawiedliwości sprawcom nazistowskich zbrodni nadal miały miejsce w XXI w. Niestety większości przestępców nigdy nie osądzono ani nie ukarano. Jednak procesy powojenne ustanowiły ważny precedens prawny. Obecnie trybunały międzynarodowe i krajowe kierują się zasadą, że sprawcy zbrodni wojennych muszą zostać osądzeni.
Najważniejsze fakty
-
1
W latach 1945-1949 Wielka Brytania, Francja, Związek Radziecki i szczególnie Stany Zjednoczone postawiły nazistowskich liderów dyplomacji, gospodarki, polityki i armii przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze (Niemcy). Procesy norymberskie są najlepiej znanymi spośród powojennych procesów.
-
2
W okresie powojennym dziesiątki tysięcy niemieckich zbrodniarzy oraz ich kolaborantów innych narodowości postawiono przed sądami w Niemczech, a także w krajach okupowanych przez Niemcy podczas II wojny światowej lub w tych, które wspierały Niemców w prześladowaniach ludności cywilnej. Wysiłki mające na celu wymierzenie sprawiedliwości sprawcom nazistowskich zbrodni trwały nadal w XXI w.
-
3
Procesy sprawców nazistowskich zbrodni na trwałe ustanowiły prawne precedensy i przyczyniły się do ogólnego przyjęcia zasady, że przestępstwa takie jak ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości powinny być karane.
Tło historyczne
Przed II wojną światową procesy nigdy nie grały znaczącej roli w inicjatywach pokojowych po zakończonych międzynarodowych konfliktach. Na przykład po I wojnie światowej zwycięskie kraje ententy zmusiły Niemcy do zrzeknięcia się terytoriów i zapłacenia ogromnych reparacji w ramach kary za agresję na inne kraje. Jednak ponieważ podczas II wojny światowej nazistowskie Niemcy i ich sojusznicy z Państw Osi popełniły zbrodnie wojenne na potężną skalę, postawienie ludzi za nie odpowiedzialnych przed sądem stało się jednym z celów państw alianckich.
W październiku 1943 r. prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill oraz premier Związku Radzieckiego Józef Stalin podpisali deklarację moskiewską. Według jednego z jej postanowień, w chwili zawieszenia broni Niemcy uznani za odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne, mieli zostać odesłani do krajów, w których zostały one popełnione. Tam mieli zostać osądzeni i ukarani zgodnie z prawem danego państwa. Kara dla „wiodących” zbrodniarzy wojennych, których przestępstw nie można było przypisać do konkretnej lokalizacji, miała zostać wymierzona za wspólną decyzją rządów państw alianckich.
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze
8 sierpnia 1945 r. Wielka Brytania, Francja, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone podpisały statut londyński, na mocy którego powstał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (MTW) w Norymberdze w Niemczech, mający na celu osądzenie najważniejszych niemieckich zbrodniarzy wojennych. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy miał osądzać zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkości, do których zaliczają się takie czyny, jak „morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja… lub prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych.”
Najsłynniejszy proces o zbrodnie wojenne przeprowadzony po wojnie to proces 22 niemieckich przywódców, który odbył się w MTW w Norymberdze. Rozpoczął się on 20 listopada 1945 r. MTW ogłosił wyrok 1 października 1946 r.; na jego mocy 19 oskarżonych uznano za winnych, a trzech uniewinniono. Wśród winnych na śmierć skazano 12, między innymi marszałka Rzeszy Hermanna Göringa, Hansa Franka, Alfreda Rosenberga i Juliusa Streichera. MTW skazał trzech oskarżonych na dożywotnie więzienie, a czterech na wyroki więzienia o długości od 10 do 20 lat.
Poza MTW w Norymberdze w 1946 r. alianci założyli Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu w Tokio; stanęli przed nim japońscy funkcjonariusze.
Dalsze procesy norymberskie
Pod egidą norymberskiego MTW amerykańskie trybunały wojskowe przeprowadziły 12 dalszych procesów, zwanych zbiorczo następczymi procesami norymberskimi.
Między grudniem 1946 a kwietniem 1949 r. amerykańscy prawnicy osądzili 177 osób, spośród których skazali 97 oskarżonych. Do grupy, która stanęła wtedy przed sądem, należeli czołowi medycy, członkowie Einsatzgruppen, przedstawiciele niemieckiego departamentu sprawiedliwości i niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych, przedstawiciele niemieckiego naczelnego dowództwa, a także czołowi niemieccy przemysłowcy.
Inne procesy na terenach okupowanych przez aliantów
Tuż po wojnie każde z czterech państw alianckich okupujących Niemcy i Austrię – Francja, Wielka Brytania, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone – postawiły przed sądem szereg sprawców za przestępstwa popełnione na okupowanych przez nie terenach. Oskarżonymi w ogromnej większości tych odbywających się po 1945 r. procesów byli nazistowscy urzędnicy i funkcjonariusze niższej rangi. Sporą część wczesnych informacji o systemie niemieckich obozów koncentracyjnych zdobyto dzięki dowodom i zeznaniom naocznych świadków złożonym w tych procesach.
Alianccy okupanci uważali odbudowanie niemieckiego systemu sądownictwa za ważny krok w denazyfikacji Niemiec. Ustawa nr 10 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z grudnia 1945 r. zezwalała niemieckim sądom na osądzenie osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w czasie wojny przez niemieckich obywateli względem innych niemieckich obywateli, a także względem osób bezpaństwowych na terenie Niemiec. Wskutek tej ustawy procesy za takie zbrodnie, jak popełnione przez nazistów morderstwa osób niepełnosprawnych (nazywane przez nazistów „eutanazją”) – w wypadku których zarówno ofiary, jak i sprawcy byli głównie Niemcami – odbyły się w nowo odtworzonych niemieckich trybunałach.
Procesy powojenne w Niemczech
W 1949 r. Niemcy oficjalnie podzielono na dwa osobne kraje. Republika Federalna Niemiec (RFN, Niemcy Zachodnie) powstała na terenach okupowanych przez Wielką Brytanię, Francję oraz Stany Zjednoczone, i była z tymi krajami sprzymierzona. Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD, Niemcy Wschodnie) założono na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej jako część bloku wschodniego. W ciągu następnych dziesięcioleci oba kraje dalej prowadziły procesy oskarżonych z ery nazistowskiej.
Od 1949 r. w Republice Federalnej Niemiec (czyli w Niemczech Zachodnich przed upadkiem Muru Berlińskiego w 1990 r. i później w zjednoczonych Niemczech) przeprowadzono ponad 900 procesów ludzi oskarżonych o zbrodnie popełnione za czasów narodowego socjalizmu. Procesy te stały się przedmiotem krytyki, ponieważ większość oskarżonych uniewinniono, albo otrzymali oni niskie wyroki. Ponadto tysiące nazistów nigdy nie stanęło przed sądem; wielu wróciło do zawodów wykonywanych za czasów Trzeciej Rzeszy. Byli nazistowscy funkcjonariusze stanowili na przykład większość sędziów w Niemczech przez kilkadziesiąt lat po wojnie.
Inne procesy powojenne
Wiele państw, które były okupowane przez Niemcy podczas II wojny światowej, lub które wspólnie z Niemcami prześladowały cywilów (w tym Żydów) również przeprowadziło procesy zarówno niemieckich sprawców, jak i własnych obywateli winnych zbrodni wojennych. Czechosłowacja, Francja, Węgry, Polska, Rumunia, Związek Radziecki i inne kraje postawiły przed sądem tysiące oskarżonych. Pierwszy proces miejscowych kolaborantów w Związku Radzieckim – proces w Krasnodarze – odbył się w 1943 r., na długo przed końcem II wojny światowej.
W Polsce Najwyższy Trybunał Narodowy osądził 49 nazistów, którzy dopuścili się zbrodni podczas nazistowskiej okupacji Polski. Wśród nich był Rudolf Höss, najdłużej sprawujący obowiązki komendanta obozu w Auschwitz. Skazano go na śmierć i powieszono w bloku śmierci w Auschwitz 16 kwietnia 1947 r. Najwyższy Trybunał Narodowy osądził również i skazał na śmierć innych funkcjonariuszy obozu w Auschwitz, w tym byłego komendanta Arthura Liebehenschela, a także Amona Götha, komendanta obozu koncentracyjnego Plaszow.
W 1950 r. międzynarodowe niepokoje wywołane zimną wojną zepchnęły zamiary wymierzenia sprawiedliwości za zbrodnie II wojny światowej na drugi plan. Procesy poza Niemcami właściwie zawieszono, a większość skazanych, którzy wciąż żyli, wypuszczono na wolność w latach 50.
Proces Eichmanna
Poza Polską większość procesów powojennych nie kładła nacisku na zbrodnie wobec Żydów; w latach tuż po wojnie na scenie międzynarodowej niewiele wiedziano o Holokauście. Zmieniło się to w 1961 r., kiedy Adolf Eichmann, główny koordynator deportacji europejskich Żydów, stanął przed izraelskim sądem. Proces Eichmanna rzucił też światło na obecność sprawców nazistowskich zbrodni w wielu krajach poza Europą; Eichmann osiedlił się po wojnie w Argentynie.
W 1979 r. Departament Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych założył Biuro Dochodzeń Specjalnych, aby ścigać sprawców nazistowskich zbrodni mieszkających w Ameryce. Dekadę później Australia, Wielka Brytania i Kanada również pracowały nad wnoszeniem oskarżeń przeciwko nazistom mieszkającym w ich granicach. Ściganie zbrodniarzy z Niemiec i Państw Osi trwało nadal w XXI w.
Konsekwencje
Oskarżenia wniesione po wojnie przeciwko nazistowskim zbrodniarzom stanowiły ważny precedens prawny.
W 1946 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych jednomyślnie uznała zbrodnie przeciw pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości za przestępstwa w myśl prawa międzynarodowego. ONZ uznała następnie uzupełnienia do międzynarodowego prawa karnego mające chronić cywilów przed okrucieństwami wojny. Na przykład w 1948 r. ONZ przyjęła konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.
Od zakończenia zimnej wojny wiele specjalnych trybunałów osądza międzynarodowe zbrodnie popełnione w konkretnych krajach, jak np. ludobójstwo popełnione w Rwandzie w 1994 r. W 2002 r. zaczął działać nowy Międzynarodowy Trybunał Karny. Trybunały krajowe w niektórych państwach również ścigają sądownie sprawców międzynarodowych zbrodni. Choć takie oskarżenia są nadal rzadkie, obecnie panuje powszechne przekonanie, że poszczególne kraje mają obowiązek chronić cywilów przed zbrodniami wojennymi i karać tych, którzy się ich dopuszczają.