W jaki sposób naziści i ich współpracownicy przeprowadzili Holokaust?

Ponad osiem lat dzieliło przejęcie władzy przez reżim nazistowski w 1933 r. od systematycznego, masowego mordowania Żydów, które rozpoczęło się w 1941 r.

Prześladowanie Żydów w latach 30. XX wieku

W latach 1933–1939 nazistowscy przywódcy dążyli do zniesienia statusu prawnego, jakim niemieccy Żydzi cieszyli się od 1871 r. jako pełnoprawni obywatele. Naziści starali się wyprzeć Żydów z gospodarki i tak utrudnić im życie, aby opuścili Niemcy. Podczas II wojny światowej (1939–1945), zwłaszcza po inwazji Niemiec na Związek Radziecki w 1941 r., polityka nazistów stała się mordercza. W wyniku niemieckich podbojów militarnych i sojuszy pod kontrolą nazistów znalazła się także większa liczba Żydów.

Nazistowskie prześladowania Żydów rozpowszechniały się w Niemczech w kilku etapach w latach 1933–1939. Naziści stosowali kombinację praw i dekretów, propagandy, zastraszania i przemocy, by odseparować Żydów od niemieckiego społeczeństwa, usunąć ich z gospodarki i zmusić do opuszczenia kraju.

W kwietniu 1933 r., wkrótce po objęciu przez Hitlera władzy dyktatorskiej, naziści zorganizowali bojkot żydowskich przedsiębiorstw. Tydzień później uchwalili ustawę o oczyszczeniu służby cywilnej z „nie-Aryjczyków” i politycznych przeciwników reżimu. Ponadto Żydzi byli izolowani społecznie. Stowarzyszenia zawodowe, kluby sportowe i inne grupy obywatelskie podążały za „duchem czasu”, wydalając „nie-Aryjczyków” ze swoich kręgów.

Pojedynczy Żydzi padali ofiarą napaści i gróźb przemocy ze strony SA-manów, członków organizacji Młodzież Hitlera i innych działaczy nazistowskich, którzy nadużywali swojej władzy, nie obawiając się interwencji policji czy sądów. Wszechobecna propaganda demonizująca Żydów – artykuły i zdjęcia w gazetach, przemówienia radiowe i publicznie pokazywane znaki – promowała wysiłki nazistowskich przywódców, aby wielu Niemców, którzy nie byli nazistami, pozostało obojętnych na trudną sytuację swoich żydowskich sąsiadów.

Prześladowania nasiliły się wraz z ogłoszeniem przez dyktaturę nazistowską we wrześniu 1935 r. ustaw norymberskich. „Ustawa o obywatelstwie Rzeszy” stanowiła, że obywatelami Niemiec mogą być tylko osoby o czystej krwi niemieckiej. „Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci” delegalizowała małżeństwa i stosunki seksualne między pełnoprawnymi obywatelami i zwykłymi poddanymi. Oficjalni komentatorzy prawa stosowali później te przepisy również wobec Romów i Sinti, osób czarnoskórych oraz innych osób uznanych za zagrożenie dla „wspólnoty narodowej” ludzi „niemieckiej krwi”.

Pod koniec 1937 r. nazistowscy przywódcy nasilili systematyczną konfiskatę żydowskiego mienia, pieniędzy i kosztowności. Miało to na celu zarówno opłacenie masowego programu zbrojeniowego państwa, jak i wywołanie exodusu Żydów – „wroga wewnętrznego”.

Kilka wydarzeń w 1938 r. nie pozostawiało wątpliwości, że Żydzi nie mają już w Niemczech żadnej przyszłości. Wydarzenia te obejmowały wydalenie zagranicznych Żydów, w tym 18 000 polskich Żydów, oraz nazistowski terror rozpętany w stosunku do austriackich Żydów po niemieckiej aneksji Austrii (Anschluss) w marcu 1938 r. i podczas pogromu Nocy Kryształowej (Kristallnacht) w listopadzie 1938 r. W wyniku ogólnokrajowego pogromu zamordowano co najmniej 91 Żydów, a po masowych aresztowaniach setki innych zginęły w obozach koncentracyjnych. Aresztowano nawet 30 000 żydowskich mężczyzn tylko za to, że byli Żydami. Większość z ocalałych żydowskich więźniów została zwolniona pod warunkiem opuszczenia kraju.  

II wojna światowa

II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 r., wraz z inwazją Niemiec na sąsiednią Polskę. Wojna stała się okazją i pobudką prowadzenia jeszcze bardziej ekstremalnej polityki przez nazistów. Nazistowska polityka „bezpieczeństwa” skupiła się na potencjalnych przywódcach polskiego ruchu oporu. Jednostki SS i policji aresztowały lub zabiły dziesiątki tysięcy zamożnych właścicieli ziemskich, duchownych i wykształconych specjalistów (zarówno etnicznych Polaków, jak i Żydów). W egzekucjach ludności cywilnej uczestniczyły oddziały armii niemieckiej i „samoobrony” złożone z etnicznych Niemców mieszkających w polskich miastach.

W Niemczech w czasie wojny naziści rozpoczęli radykalny program „wzmocnienia rasy niemieckiej” poprzez systematyczne zabijanie niepełnosprawnych Niemców, postrzeganych jako uszczuplających zasoby państwa. W tajnej notatce datowanej na 1 września 1939 r. Hitler upoważnił wyznaczonych lekarzy do zapewnienia „miłosiernej śmierci” „nieuleczalnie chorym” pacjentom. Mówiąc o „eutanazji” i „miłosiernej śmierci”, nazistowscy przywódcy ukrywali fakt, że ta tajna operacja była cynicznie przeprowadzonym programem masowych mordów. Jego ofiary były przewożone z zakładów dla umysłowo chorych i innych instytucji opieki do specjalnych ośrodków „eutanazji” wyposażonych w komory gazowe upozorowane na prysznice. Zdecydowana większość zabitych w latach 1939–1945 przez zagazowanie, a później przez śmiertelne przedawkowanie leków, nie była Żydami.  

W okupowanej Polsce nazistowscy urzędnicy mieli pod swoją kontrolą dużą populację żydowską. Prawie 2 miliony z 3,3 miliona przedwojennej ludności żydowskiej w Polsce mieszkały na terenach okupowanych przez Niemców. (Związek Radziecki zajął wschodnią Polskę zgodnie z warunkami tajnego niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji z sierpnia 1939 r.). W latach 1939–1940 Żydzi padali ofiarami sporadycznych ataków, jednak polityka nazistów w tym czasie koncentrowała się na odseparowaniu Żydów od większości etnicznej ludności polskiej i grabieży mienia żydowskiego. Osiągnięto to poprzez zmuszanie Żydów do noszenia identyfikacyjnych naszywek lub opasek z gwiazdą Dawida i przenoszenia się do zamkniętych obszarów zwanych „gettami”. „Getta” były kontrolowane przez niemieckie siły okupacyjne i urzędników wspomaganych przez lokalną policję. W gettach znajdowały się również przymusowe zakłady pracy. Setki tysięcy Żydów umieszczonych w gettach zmarło w wyniku głodu, chorób oraz ciężkich warunków.  

Ostateczny los polskich Żydów i Żydów nadal mieszkających na terenach tzw. Wielkich Niemiec nie został jeszcze rozstrzygnięty. Naziści rozważali różne plany przeniesienia tych „niechcianych” ludzi do jakiegoś „rezerwatu”. Zaczęli na przykład przygotowywać plany wywiezienia Żydów do kolonii francuskiej na wyspie Madagaskar u południowo-wschodnich wybrzeży Afryki. Plan ten został później zarzucony.    

Systematyczne masowe mordowanie Żydów         

Dnia 22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowały Związek Radziecki w ramach planowanej „wojny na wyniszczenie” przeciwko komunizmowi i związanemu z nim „judeobolszewickiemu” zagrożeniu. Na terenach znajdujących się pod kontrolą radziecką żyło około czterech milionów Żydów. Jednostki SS i policji za linią frontu zaczęły wyłapywać rzekome zagrożenia dla „bezpieczeństwa” i je rozstrzeliwać. Początkowo ich celem byli głównie żydowscy mężczyźni w wieku poborowym, jednak w ciągu kilku tygodni mord przerodził się w ludobójstwo i obejmował m.in. mordowanie żydowskich kobiet i dzieci oraz niszczenie całych społeczności żydowskich. Eskalacja ta następowała w różnym tempie w różnych regionach, w zależności od decyzji poszczególnych oficerów w terenie, którzy reagowali na ideologiczne naciski i nagrody ze strony nazistowskiego przywództwa w Berlinie. Nazistowskie oddziały prowadzące akcje odstrzału otrzymywały pomoc od ludności miejscowej i milicji złożonej ze wschodnich Europejczyków.

Jesienią 1941 r., gdy masowe mordy Żydów na okupowanych przez Niemców terytoriach Europy Wschodniej nie ustawały, nazistowscy przywódcy zaczęli planować systematyczne, obejmujące cały kontynent ludobójstwo wszystkich europejskich Żydów. Jednym z sygnałów zmiany polityki był wprowadzony 23 października 1941 r. zakaz emigracji Żydów z kontynentu europejskiego. W tym samym miesiącu władze niemieckie rozpoczęły deportację tysięcy niemieckich Żydów „na wschód”, głównie do gett. Po spotkaniu wyższych urzędników państwowych w berlińskiej dzielnicy Wannsee pod koniec stycznia 1942 r. „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” stało się oficjalną polityką państwa. W notatkach ze spotkania w Wannsee jako „osoby objęte ostatecznym rozwiązaniem” wymieniono łącznie 11 milionów Żydów żyjących w 34 krajach i terytoriach. Do czasu konferencji zabito 1,5 miliona Żydów.

W 1942 r. wprowadzono nową metodę zabijania Żydów za pomocą trującego gazu, zapożyczoną z wcześniejszego programu „eutanazji”. Naziści i lokalna policja rozpoczęli brutalne akcje likwidacyjne w gettach. Ponad milion polskich Żydów – mężczyzn, kobiet i dzieci – zostało deportowanych do ośrodków zagłady (Chełmna, Bełżca, Treblinki i Sobiboru), gdzie zaraz po przybyciu na miejsce, poza nielicznymi wyjątkami, byli zabijani przez zagazowanie.

W innych częściach Europy nazistowscy przywódcy i niemieccy dyplomaci żądali od urzędników w krajach podbitych przez Niemcy lub z nimi sprzymierzonych przekazania wszystkich żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci w celu deportacji „na wschód”. Wiele krajów podjęło współpracę, zwłaszcza że przed klęską sił niemieckich pod Stalingradem w ZSRR w lutym 1943 r. Niemcy wydawały się niezwyciężone. Większość Żydów deportowanych z krajów Europy Zachodniej i Południowej została przewieziona do Auschwitz-Birkenau i zabita w komorach gazowych wkrótce po przybyciu. Niektórzy pełnosprawni dorośli byli wybierani do niewolniczej pracy, która często okazywała się chwilowym wybawieniem od śmierci. W prawie każdym przypadku w przeprowadzaniu deportacji pomagali miejscowi urzędnicy i policja.

Nawet w obliczu zbliżających się wojsk radzieckich wiosną i latem 1944 r. Niemcy kontynuowali zabijanie. Około 425 000 węgierskich Żydów zostało deportowanych do Auschwitz-Birkenau przez Niemców i 14 000 węgierskich policjantów. Trzy czwarte z nich zostało zagazowanych zaraz po przyjeździe.

W ostatnich dniach wojny naziści ewakuowali więźniów z obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej, przewożąc ich lub nakazując im iść pieszo do obozów w głębi Niemiec. Tysiące byłych więźniów zmarło w ciężkich warunkach lub zostało rozstrzelanych w drodze, co pokazało, że naziści gorliwie realizowali swoją politykę aż do samego końca.