«Εκφυλισμένη» Τέχνη

Ναζιστικοποίηση της γερμανικής κουλτούρας

Όταν το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα κατέλαβε την εξουσία το 1933, οι ηγέτες του ξεκίνησαν μια εκστρατεία για να ευθυγραμμίσουν τη γερμανική πολιτική, κοινωνία και κουλτούρα με τους ναζιστικούς στόχους. Αυτή η διαδικασία ναζιστικοποίησης ήταν ευρέως διαδεδομένη. Αυτή η προσπάθεια έγινε γνωστή ως Gleichschaltung, μια γερμανική λέξη που σημαίνει «συντονισμός» ή «συγχρονισμός».

Το ναζιστικό καθεστώς διέλυσε οργανώσεις κάθε είδους. Αντικατέστησε αυτές τις ομάδες με κρατικά καθοδηγούμενες ναζιστικές επαγγελματικές ενώσεις, φοιτητικές ομάδες, καθώς και αθλητικούς και μουσικούς συλλόγους. Για να μπορέσει κανείς να γίνει μέλος, έπρεπε να είναι πολιτικά αξιόπιστος και να μπορεί να αποδείξει ότι είναι «Άριας» καταγωγής. Οι υπόλοιποι αποκλείονταν από αυτές τις ομάδες και, σταδιακά, από την υπόλοιπη γερμανική κοινωνία. 

Τον Σεπτέμβριο 1933, οι Ναζί ίδρυσαν το Υπουργείο Κουλτούρας του Ράιχ. Το Υπουργείο επέβλεπε την παραγωγή εικαστικών, μουσικής, κινηματογράφου, θεάτρου, ραδιοφώνου και γραπτού λόγου στη Γερμανία. Οι Ναζί στόχευαν να διαμορφώσουν και να ελέγξουν κάθε έκφανση της γερμανικής κοινωνίας. Πίστευαν ότι η τέχνη είχε καταλυτικό ρόλο στον καθορισμό των αξιών μιας κοινωνίας. Επιπλέον, οι Ναζί πίστευαν ότι η τέχνη μπορούσε να επηρεάσει την ανάπτυξη ενός έθνους. Αρκετοί υψηλοί αξιωματούχοι συμμετείχαν σε επίσημες εκστρατείες για την τέχνη. Στόχευαν στην αναγνώριση και καταδίκη «επικίνδυνων» έργων τέχνης, καθώς πάλευαν να ορίσουν τι ήταν «πραγματική γερμανική» τέχνη.

Ναζισμός και τέχνη

Οι Ναζί συνέδεσαν τη μοντέρνα τέχνη με τη δημοκρατία και τον φιλειρηνισμό. Η αντίληψη για τη μοντέρνα τέχνη είχε πολλές διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια προηγούμενων κυβερνήσεων. Κατά τη βασιλεία του Κάιζερ Βίλχελμ Β’ (1888-1918), η γερμανική κοινωνία ήταν συντηρητική. Η πρωτοποριακή τέχνη δεν έχαιρε ευρείας εκτίμησης. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία διοικούνταν από μια δημοκρατική κυβέρνηση, γνωστή ως Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1918-1933). Το πολιτισμικό περιβάλλον της χώρας έγινε πιο φιλελεύθερο. Μορφές μοντέρνας τέχνης, όπως ο Εξπρεσιονισμός, ήταν πιο διαδεδομένες. Οι ηγέτες των Ναζί αποφάσισαν ότι η πρωτοποριακή τέχνη αντικατόπτριζε την υποτιθέμενη αναταραχή, την παρακμή και τον φιλειρηνισμό της μεταπολεμικής γερμανικής δημοκρατίας.

Οι Ναζί υποστήριζαν επίσης ότι η αμφισημία της σύγχρονης τέχνης περιείχε εβραϊκές και κομμουνιστικές επιρροές που θα μπορούσαν να «θέσουν σε κίνδυνο τη δημόσια ασφάλεια και τάξη». Ισχυρίζονταν ότι η μοντέρνα τέχνη συνωμοτούσε για να αποδυναμώσει τη γερμανική κοινωνία μέσω του «πολιτισμικού Μπολσεβικισμού». Σύμφωνα με τη Ναζιστική ιδεολογία, μόνο εγκληματικά μυαλά θα μπορούσαν να δημιουργούν αυτή τη λεγόμενη επικίνδυνη τέχνη. Οι Ναζί αποκάλεσαν αυτή την τέχνη «εκφυλισμένη». Χρησιμοποίησαν αυτόν τον όρο για να παρουσιάσουν τους καλλιτέχνες ως άτομα με παρηκμασμένες πνευματικές, σωματικές και ηθικές δυνατότητες. Εκείνη την εποχή, ο όρος «εκφυλισμός» χρησιμοποιούνταν ευρέως για να περιγράψει την εγκληματικότητα, την ανηθικότητα, αλλά και τις σωματικές και πνευματικές αναπηρίες. 

Αυτή η εκστρατεία για τον προσδιορισμό και τον έλεγχο της τέχνης καθορίστηκε από διαφωνίες στους κύκλους της ηγεσίας. Οι αξιωματούχοι ανταγωνίζονταν για επιρροή στο κόμμα και στην κυβέρνηση. Εν προκειμένω, ο κύριος ιδεολόγος των Ναζί Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ συγκρούστηκε με τον Υπουργό Προπαγάνδας Γιόζεφ Γκέμπελς. Ο Γκέμπελς ήταν επικεφαλής του Υπουργείου Πολιτισμού του Ράιχ. Σε νεαρή ηλικία, θαύμαζε εξέχοντες πρωτοποριακούς Γερμανούς καλλιτέχνες. Επιπλέον, πίστευε ότι μια μορφή «σκανδιναβικού Εξπρεσιονισμού» θα μπορούσε να γίνει επίσημη μορφή τέχνης του Ναζισμού. Ο Ρόζενμπεργκ ήταν επικεφαλής μιας πιο συντηρητικής ομάδας που λεγόταν Μαχητική Ομάδα για τον Γερμανικό Πολιτισμό. Αυτή ευθυγραμμιζόταν περισσότερο με την αισθητική του Αδόλφου Χίτλερ. Ο Χίτλερ προτιμούσε περισσότερο ρεαλιστικές και κλασσικές μορφές ζωγραφικής, γλυπτικής και αρχιτεκτονικής. Ο Γκέμπελς κέρδισε τη μάχη με τον Ρόζενμπεργκ, καθώς ευθυγραμμίστηκε με την αισθητική του Χίτλερ. 

Εκθέσεις «Εκφυλισμένης Τέχνης»

Εντός των πρώτων μηνών του καθεστώτος, ορισμένοι αξιωματούχοι ανέλαβαν να ερμηνεύσουν τις ασαφείς οδηγίες της ηγεσίας σχετικά με την τέχνη. Την άνοιξη του 1933, τοπικοί αξιωματούχοι άρχισαν να οργανώνουν τα λεγόμενα «δωμάτια του τρόμου» και «εκθέσεις της ντροπής». Αυτές οι πρωτοβουλίες είχαν σκοπό να γελοιοποιήσουν τη σύγχρονη τέχνη. Τον Σεπτέμβριο, μια τοπική έκθεση με τίτλο «Εκφυλισμένη Τέχνη» άνοιξε τις πόρτες της στη Δρέσδη. Αυτή η έκθεση έκανε περιοδεία σε αρκετές γερμανικές πόλεις. Έφοροι σε όλη τη χώρα μετέφεραν πρωτοποριακά έργα από μουσεία σε αποθήκες. Αυτές οι αρχικές επιθέσεις στην καλλιτεχνική ελευθερία δεν ήταν προϊόντα μιας κεντρικής γραμμής. Ως εκ τούτου, οι Ναζιστικοί ορισμοί για την «καλή» και «κακή» τέχνη παρέμειναν ασαφείς για χρόνια.   

Φωτογραφία

Μεταφορείς έργων τέχνης κρατούν ένα κατασχεθέν έργο του Emil Nolde. (Φωτογραφία)

Μεταφορείς έργων τέχνης στην αποθήκη του Κάστρου Niederschoenhausen  κρατούν ένα τμήμα του κατασχεθέντος έργου του Emil Nolde, «Η ζωή του Χριστού», 1937. Το ναζιστικό καθεστώς κατέσχεσε το έργο ως «εκφυλισμένη» τέχνη.

Πηγές:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of bpk-Bildagentur

Το καθεστώς αποπειράθηκε να ξεκαθαρίσει τι ήταν η «πραγματική γερμανική τέχνη» το καλοκαίρι του 1937. Η πρώτη ετήσια Έκθεση Υψηλής Γερμανικής Τέχνης άνοιξε εκείνη την εποχή στο Μόναχο. Ο Χίτλερ επιθεώρησε τα επιλεγμένα έργα ένα μήνα πριν ανοίξει η έκθεση. Οργισμένος, διέταξε την απομάκρυνση πολλών έργων γερμανικής πρωτοποριακής τέχνης. Ο Γκέμπελς παρακολούθησε αυτό το ξέσπασμα και ξεκίνησε να οργανώνει βιαστικά μια διαφορετική έκθεση. Είχε σκοπό τόσο τον προσδιορισμό, όσο και τη γελοιοποίηση της τέχνης που το καθεστώς αποκαλούσε «εκφυλισμένη». Ο Χίτλερ ενέκρινε το σχέδιο. Οι Ναζί ξεκίνησαν να κατάσχουν χιλιάδες έργα τέχνης από γερμανικά μουσεία. 

Η έκθεση «εκφυλισμένης τέχνης» στήθηκε σε λιγότερο από τρεις ημέρες. Άνοιξε σε μια μικρή, αυτοσχέδια γκαλερί στο Μόναχο, μία μέρα μετά την Έκθεση Υψηλής Γερμανικής Τέχνης. Οι ανήλικοι δεν επιτρεπόταν να εισέλθουν, λόγω της υποτιθέμενης επιβλαβούς και διεφθαρμένης φύσης της τέχνης. 

Οι διοργανωτές της έκθεσης εξέθεσαν περισσότερα από 600 έργα με εσκεμμένα μη κολακευτικούς τρόπους. Στρίμωξαν μαζί γλυπτά και εικαστικά έργα. Οι πίνακες κρέμονταν από το ταβάνι από μακριά σχοινιά, με πολύ λίγο χώρο μεταξύ τους. Πολλά έργα ακόμη εκτέθηκαν χωρίς κορνίζες και με λάθος τίτλους. Διάφορες φράσεις ζωγραφισμένες στους τοίχους γελοιοποιούσαν τα έργα ως «τρέλα, με κάθε τίμημα» και «πώς τα άρρωστα μυαλά έβλεπαν τη φύση». Στους τοίχους επίσης εμφανίζονταν ρητά του Χίτλερ και του Γκέμπελς. Τα ρητά τους παρουσίαζαν στο κοινό την επίσημη οπτική του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος για την τέχνη. 

Οι διοργανωτές κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες για να αποθαρρύνουν το κοινό από το να θαυμάσει τα έργα. Παρ’ όλα αυτά, η προσέλευση του κοινού ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 2 εκατομμύρια άτομα πέρασαν από τον μικρό εκθεσιακό χώρο το 1937. Αντίθετα, η Έκθεση Υψηλής Γερμανικής Τέχνης, σε πολύ κοντινή απόσταση, διαφημίστηκε έντονα και πραγματοποιήθηκε σε ένα ευρύχωρο νέο κτίριο. Ακόμα κι έτσι, προσέλκυσε λιγότερους από 500.000 επισκέπτες. 

Η έκθεση «Εκφυλισμένης Τέχνης» ολοκληρώθηκε στο Μόναχο στα τέλη Νοεμβρίου. Έπειτα, μια εκδοχή της έκανε περιοδεία σε άλλες μεγάλες πόλεις της Γερμανίας. 

Πώληση των κατασχεθέντων έργων τέχνης

Οι Ναζί έσπευσαν να κατασχέσουν περισσότερα από 20.000 έργα μοντέρνας τέχνης το 1937. Εκείνη την περίοδο, δεν είχαν σχεδιάσει τι θα συμβεί στα έργα. Ένα χρόνο μετά, οι Ναζί νομιμοποίησαν την πώληση των κατασχεθέντων έργων. Σχεδίασαν μια μεγάλη, διεθνή δημοπρασία τέχνης στην Ελβετία, τον Ιούνιο του 1939. Το ναζιστικό καθεστώς επωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την πώληση κατασχεθέντων έργων διάσημων καλλιτεχνών όπως του Ανρί Ματίς, του Πάμπλο Πικάσο και του Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Οι Ναζί διαβεβαίωσαν τους διστακτικούς ξένους εμπόρους τέχνης ότι τα κέρδη δεν θα χρηματοδοτούσαν τα σχέδια της Γερμανίας για πόλεμο. Δεσμεύτηκαν δημόσια ότι όλα τα κέρδη θα πήγαιναν σε γερμανικά μουσεία. Ωστόσο, δεν τήρησαν αυτήν τη δέσμευση. Το καθεστώς διέθεσε μέρος των κερδών από το εξωτερικό στην παραγωγή εξοπλισμών. Το 1939 οι Ναζί έκαψαν περισσότερους από 5.000 πίνακες, τους οποίους δεν κατάφεραν να πουλήσουν, στην αυλή του κεντρικού πυροσβεστικού σταθμού του Βερολίνου. 

Περίπου το ένα τρίτο των πολυτιμότερων κατασχεθέντων έργων πουλήθηκαν με στόχο το κέρδος του Ναζιστικού καθεστώτος. Ένα τρίτο των έργων τέχνης εξαφανίστηκαν. Ορισμένα από αυτά επανεμφανίστηκαν μετά από χρόνια. Κανένα από τα έργα δεν επιστράφηκε στα μουσεία από τα οποία κατασχέθηκαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Τα γερμανικά μουσεία δεν έλαβαν χρηματικές αποζημιώσεις. Σε ελάχιστες περιπτώσεις, ορισμένα έργα τέχνης από ιδιωτικές συλλογές επιστράφηκαν στους ιδιοκτήτες τους. Αρκετά ευρωπαϊκά και αμερικανικά μουσεία έχουν ακόμη έργα τέχνης που κατασχέθηκαν από τους Ναζί.