Sztuka „wynaturzona”

Nazyfikacja kultury niemieckiej

Gdy w 1933 r. partia nazistowska przejęła władzę, jej liderzy rozpoczęli kampanię mającą na celu dostosowanie niemieckiej polityki, niemieckiego społeczeństwa i niemieckiej kultury do celów nazistów. Ten proces nazyfikacji był rozpowszechniony. Działania te określano terminem Gleichschaltung, w języku niemieckim oznaczającym „koordynację” lub „synchronizację”.

Reżim nazistowski rozwiązywał organizacje wszelkiego typu, zastępując je nazistowskimi stowarzyszeniami zawodowymi, organizacjami studenckimi oraz klubami sportowymi i muzycznymi sponsorowanymi przez państwo. Aby zakwalifikować się do przyjęcia, dana osoba musiała być obywatelem, na którym można było polegać z politycznego punktu widzenia, oraz musiała mieć możliwość potwierdzenia swojego „aryjskiego” pochodzenia. Wszystkie pozostałe osoby były wykluczane z tych grup i coraz częściej z niemieckiego społeczeństwa. 

We wrześniu 1933 r. naziści założyli Izbę Kultury Rzeszy, która nadzorowała sztukę, muzykę, film, teatr, radio i piśmiennictwo w Niemczech. Naziści starali się kształtować i kontrolować wszystkie aspekty niemieckiego społeczeństwa, uważając, że sztuka odgrywa kluczową rolę w definiowaniu wartości społecznych. Ponadto naziści wierzyli, że sztuka może wpłynąć na rozwój narodu. Kilku najważniejszych przywódców zaangażowało się więc w oficjalne działania związane ze sztuką. Starali się identyfikować i atakować „niebezpieczne” dzieła sztuki, ale trudno im było określić, jak miałaby wyglądać „prawdziwie niemiecka” sztuka.

Nazizm i sztuka

Nazistom sztuka nowoczesna kojarzyła się z demokracją i pacyfizmem. Dotychczas jej odbiór w Niemczech różnił się zależnie od rządów. Za czasów cesarza Wilhelma II (1888–1918) w kraju panowały konserwatywne nastroje społeczne. Sztuka awangardowa nie była powszechnie doceniana. Po I wojnie światowej Niemcy były rządzone przez władze demokratyczne nazywane Republiką Weimarską (1918–1933). W kraju panowała wówczas bardziej liberalna atmosfera kulturalna, a style sztuki nowoczesnej, takie jak ekspresjonizm, spotykały się z cieplejszym przyjęciem. Przywódcy nazistowscy uznali jednak, że sztuka awangardowa stanowiła odzwierciedlenie rzekomego nieładu, dekadencji i pacyfizmu powojennej demokracji w Niemczech.

Naziści twierdzili również, że niejednoznaczność sztuki nowoczesnej wynikała z żydowskich i komunistycznych wpływów, które mogłyby „stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa i ładu publicznego”. Twierdzili, że sztuka nowoczesna miała na celu osłabienie niemieckiego społeczeństwa poprzez „kulturowy bolszewizm”. Według ideologii nazistowskiej taką szkodliwą sztukę były w stanie tworzyć wyłącznie umysły przestępców. Naziści nazywali tę sztukę „wynaturzoną”. Używali tego terminu, aby zasugerować, że zdolności umysłowe, fizyczne i moralne artysty muszą być w stanie rozkładu. W owym czasie przymiotnika „wynaturzony” używano powszechnie do określenia tego co nielegalne, niemoralne oraz do opisania upośledzeń fizycznych i umysłowych. 

Kampania mająca na celu definiowanie i kontrolowanie sztuki była źródłem sporów między przywódcami, którzy walczyli o wpływy w partii i w rządzie. W tym przypadku naczelny nazistowski ideolog Alfred Rosenberg starł się z ministrem propagandy Josephem Goebbelsem, który stał na czele Izby Kultury Rzeszy. W młodości Goebbels podziwiał znanych niemieckich artystów awangardowych. Żywił nawet nadzieję, że forma „nordyckiego ekspresjonizmu” stanie się oficjalnym nazistowskim stylem w sztuce. Rosenberg przewodził bardziej konserwatywnemu ugrupowaniu o nazwie Wojskowa Liga Kultury Niemieckiej. Jego działania bardziej odpowiadały gustom Adolfa Hitlera, który preferował bardziej realistyczne i klasyczne style w malarstwie, rzeźbie i architekturze. Jednak to Goebbels ostatecznie wygrał w starciu z Rosenbergiem, bo lepiej dopasował się do gustu Hitlera. 

Wystawy sztuki wynaturzonej

W pierwszych miesiącach panowania reżimu niektórzy oficjele wzięli na siebie interpretację niejasnych wypowiedzi przywódców na temat sztuki. Wiosną 1933 r. lokalni oficjele zaczęli otwierać tzw. „izby strachu” i „wystawy wstydu”. Takie działania miały na celu ośmieszenie sztuki nowoczesnej. We wrześniu otwarto w Dreznie lokalną wystawę zatytułowaną „Sztuka wynaturzona”. Następnie wystawa odwiedziła wiele niemieckich miast. Kuratorzy w całym kraju usuwali awangardowe dzieła sztuki z muzeów i umieszczali je w magazynach. Te pierwsze zamachy na swobodę wypowiedzi artystycznej nie były jednak odgórnie zorganizowane. W wyniku tego przez lata naziści nie dysponowali jasną definicją „dobrej” i „złej” sztuki.   

Zdjęcie

Kustosze trzymają skonfiskowane dzieło Emila Nolde’a (Zdjęcie)

Kustosze w magazynie pałacu Schönhausen trzymają część skonfiskowanego dzieła Emila Nolde’a „Das Leben Christi”, 1937 r. Reżim nazistowski skonfiskował dzieło jako przykład sztuki „wynaturzonej”.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of bpk-Bildagentur

Reżim próbował wyjaśnić, jak wyglądała „prawdziwie sztuka niemiecka” latem 1937 r. W tym czasie otwarto w Monachium pierwszą doroczną Wielką Niemiecką Wystawę Sztuki. Miesiąc wcześniej Hitler przejrzał wybrane dzieła sztuki. Pełen wściekłości nakazał usunięcie wielu przykładów niemieckiej sztuki awangardowej. Goebbels, będący świadkiem tego wybuchu, zaczął pośpiesznie planować oddzielną wystawę. Zamierzał zdefiniować i ośmieszyć rodzaje sztuki, które reżim uważał za „wynaturzone”. Hitler zaakceptował ten plan. Naziści zaczęli więc konfiskować tysiące dzieł sztuki z niemieckich muzeów. 

Wystawa zatytułowana „Sztuka wynaturzona” została przygotowana w mniej niż trzy tygodnie. Otwarto ją w ciasnej, prowizorycznej przestrzeni wystawienniczej w Monachium, zaledwie dzień po pobliskiej Wielkiej Niemieckiej Wystawie Sztuki. Ze względu na rzekomo szkodliwy i niemoralny charakter sztuki obowiązywał zakaz wstępu dla osób nieletnich. 

Organizatorzy wystawy w sposób zamierzony zaaranżowali ponad 600 dzieł sztuki tak, aby przedstawić je w niekorzystnym świetle. Ścisnęli razem rzeźby i grafiki. Obrazy zostały zawieszone na długich sznurach w niewielkich odstępach. Wiele dzieł nie miało nawet ram lub było nieprawidłowo opisanych. Slogany namalowane na ścianach miały ośmieszyć dzieła sztuki i zawierały takie określenia jak „szalone za wszelką cenę” i „jak chore umysły widzą naturę”. Na ścianach były również cytaty Hitlera i Goebbelsa. Ich słowa przedstawiały społeczeństwu oficjalne poglądy partii nazistowskiej na cel tworzenia sztuki. 

Organizatorzy uczynili bardzo wiele, aby zniechęcić do podziwiania dzieł sztuki. Pomimo tego, liczba odwiedzających przekroczyła wszelkie oczekiwania. Szacuje się, że przez ciasną przestrzeń w 1937 r. przewinęło się ponad 2 miliony osób. Z kolei Wielka Niemiecka Wystawa Sztuki pokazywana za rogiem była intensywnie promowana i została zorganizowana w nowym, przestronnym budynku. Pomimo tego przyciągnęła poniżej 500 000 odwiedzających. 

Wystawa „Sztuka wynaturzona” została zamknięta w Monachium pod koniec listopada. Jej wersja objazdowa trafiła następnie do innych dużych miast niemieckich. 

Pozbycie się skonfiskowanych dzieł sztuki

W 1937 r. naziści pośpiesznie rozpoczęli konfiskatę ponad 20 000 dzieł sztuki nowoczesnej. W owym czasie nie zaplanowali jeszcze, co później się z nimi stanie. Po roku naziści przegłosowali prawo legalizujące sprzedaż skonfiskowanych dzieł sztuki. Zaplanowali też dużą międzynarodową aukcję sztuki w Szwajcarii na czerwiec 1939 r. Reżim nazistowski bardzo dobrze zarobił na sprzedaży skonfiskowanych dzieł sztuki znanych artystów, takich jak Henri Matisse, Pablo Picasso czy Vincent van Gogh.

Zdjęcie

Dzieła sztuki skonfiskowane przez nazistowskie Niemcy (Zdjęcie)

Skonfiskowane dzieła sztuki — m.in. Pabla Picassa, Henriego Matisse’a i Vincenta van Gogha — ustawione przy ścianach w magazynie pałacu Schönhausen. Reżim nazistowski skonfiskował dzieła jako przykłady sztuki „wynaturzonej”.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of bpk-Bildagentur

Naziści zapewniali niezdecydowanych zagranicznych handlarzy sztuki, że zyski ze sprzedaży nie zostaną przeznaczone na cele wojenne Niemiec. Oficjalnie obiecali, że wszystkie fundusze trafią do niemieckich muzeów. Obietnicy tej jednak nie dotrzymali. Reżim przeznaczył część zysków pozyskanych za granicą do produkcji broni. W 1939 r. na dziedzińcu głównej remizy strażackiej w Berlinie naziści spalili ponad 5000 obrazów, których nie udało im sprzedać z zyskiem.

Mniej więcej jedna trzecia najcenniejszych skonfiskowanych dzieł sztuki została ostatecznie sprzedana w celu wzbogacenia reżimu nazistowskiego. Kolejna jedna trzecia dzieł sztuki zniknęła. Niektóre z nich po latach udało się ponownie odnaleźć. Z wyjątkiem nielicznych przypadków, żadne dzieła sztuki nie zostały zwrócone do muzeów, z których je zabrano. Niemieckie muzea nie otrzymały też żadnego odszkodowania. Niektóre dzieła sztuki z prywatnych kolekcji zostały zwrócone prawowitym właścicielom, ale były to odosobnione przypadki. Kilka europejskich i amerykańskich muzeów nadal posiada dzieła sztuki przejęte przez nazistów.