رهایی
با وجود بی تفاوتی اکثر اروپاییان و همکاری دیگران در کشتار یهودیان در طول هولوکاست، افرادی از تك تك کشورهای اروپا با پیشینه های مذهبی مختلف جان خود را برای به کمک یهودیان به خطر انداختند. دامنه تلاش های نجات از اقدامات فردی اشخاص تا شبکه های سازمان یافته کوچک و بزرگ را در بر می گرفت.
یکی از مشهورترین و بزرگترین تلاش های نجات در دانمارک تحت اشغال نازی ها صورت پذیرفت. در اکتبر 1943، به مقامات دانمارک در خصوص توقیف قریب الوقوع یهودیان دانمارکی توسط نیروهای اس اس هشدار داده شد. سازمان مقاومت دانمارک عملیات نجاتی را سازماندهی کرد که طی آن ماهیگیران دانمارکی حدود 7200 یهودی (از کل جمعیت ٧٨٠٠ نفر یهودی آن کشور) را برای پناهندگی در کشور بی طرف سوئد از آب عبور دادند.
در لهستان -کشوری كه قبل از جنگ جهانی دوم بیشترین جمعیت یهودی را داشت- تعدادی از لهستانی های مسیحی با وجود به خطر افتادن جانشان در پی کمک به یهودیان بودند. این مردان و زنان مخفیگاه هایی را در اختیار یهودیان قرار می دادند یا برای نجات جان آنان مدارك جعلی فراهم می کردند. "زگوتا"، یکی از سازمان های زیرزمینی در لهستان، هزاران کودک یهودی را از محله یهودی نشین ورشو به طور قاچاقی خارج کرد تا به این ترتیب امنیت آنها را تأمین كند. سایر غیریهودیان تلاش می کردند تا با جلب توجه متفقین به نقشه های نسل کشی نازی ها، آنها را وادار کنند که اقداماتی در این زمینه انجام دهند. یان کارسکی، پیک دولت لهستان در تبعید، سیاستمداران انگلیسی و آمریکایی را از نقشه های نازی ها در مورد كشتار یهودیان آگاه ساخت.
نجات دهندگان پیشینه های مذهبی مختلفی داشتند: پروتستان و کاتولیک ، ارتدکس شرقی و مسلمان. در فرانسه، جمعیت پروتستان دهکده کوچک لوشامبون-سور-لینون چندین هزار یهودی را پناه دادند. در بلژیک، پدر برونو، راهب بندیکت، بیش از 300 یهودی را نجات داد. یهودیان ساكن در خارج از اروپا نیز برای نجات برادران خود تلاش می کردند؛ این كار اغلب با هموار کردن مسیرهای فرار برای آنها، از جمله برای کودکان یهودی بدون همراه که والدینشان جا مانده بودند، صورت می گرفت.
در طول هولوکاست، هزاران نفر از مردم عادی جان خود را به خطر انداختند تا در مناطق تحت اشغال آلمان به یهودیان کمک کنند. در كشورهای منطقه بالتیک، بلژیک، چکسلواکی، فرانسه، آلمان، مجارستان، ایتالیا، هلند، اسکاندیناوی، اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی -در واقع سراسر اروپا- اقلیتی از مردان و زنان، یهودیان را مخفی می کردند، آنها را مورد حمایت های مادی قرار می دادند یا به آنها کمک می کردند تا برای نجات جان خود، اوراق هویت جعلی تهیه كنند.
برخی افراد نیز از نفوذ شخصی خود برای نجات یهودیان استفاده می کردند. در بوداپست، دیپلمات سوئدی، رائول والنبرگ، دیپلمات سوئیسی، کارل لوتس و شهروند ایتالیایی، جورجیو پرلاسکا برای دهها هزار یهودی "گذرنامه های حفاظتی" جعلی تهیه کردند که آنها را از اکثر اقدامات ضدیهودی و تبعید معاف می کرد. اسکار شیندلر، کارخانه دار آلمانی زودتن، با تأسیس كارخانه میناکاری خارج از محله یهودی نشین کراکوو واقع در لهستان، کارگران یهودی مشغول به كار در این كارخانه را از تبعید نجات داد. نقشه های دولت بلغارستان در مورد تبعید یهودیان بلغارستان در بهار ١٩٤٣ به علت مداخله جدی شخصیت های مهم مذهبی و سیاسی بلغارستان شکست خورد؛ به این ترتیب پادشاه بلغار، بوریس سوم مجبور به لغو تبعید شد. در لیتوانی، دیپلمات ژاپنی، چیون (سمپو) سوجیهارا، بیش از دو هزار ویزای ترانزیت برای پناهندگان یهودی كه ناامیدانه به دنبال راه فرار بودند صادر کرد.
واکنش ایالات متحده به افشای وقایع هولوکاست همواره بحث انگیز بوده است. با این حال، تعداد اندکی از افراد و سازمان های مذهبی آمریکایی برای نجات یهودیان و دیگر شكنجه دیدگان از سوی نازی ها فعال بودند. "کمیته خدماتی دوستان امریکایی فرقه مسیحی کواکر" فعالیت های امدادگرایانه ای برای پناهندگان یهودی در فرانسه، پرتغال و اسپانیا سازماندهی کرد. این کمیته همچنین برای کودکان یهودی در فرانسه، ویزای ورود به ایالات متحده تهیه کرد. روزنامه نگار آمریکایی، واریان فرای، كه در فرانسه اشغالی عملیات خود را انجام می داد، با تهیه مدارك جعلی و فراهم کردن مسیرهای مخفیانه فرار به حدود دو هزار نفر کمک کرد.
نجات دهندگان یهودیان در طول هولوکاست، چه کسانی که هزار نفر و چه آنان که فقط یک نفر را نجات دادند، ثابت کردند که حتی در شرایط دشوار نیز امکان انتخاب فردی وجود دارد. با این حال، این اعمال و سایر اعمالی كه خواستگاه شان وجدان و شجاعت افراد بود، فقط درصد کمی از كسانی را که محکوم به نابودی بودند نجات داد.