Gestapo: Informacje ogólne

Gestapo było policją polityczną państwa nazistowskiego. 

Nazwa Gestapo jest skrótem od jej oficjalnej niemieckiej nazwy „Geheime Staatspolizei”. Bezpośrednie tłumaczenie na język polski brzmi: „Tajna Policja Państwowa”. 

Gestapo nie było pierwszą policją polityczną w historii Niemiec. Niemcy, podobnie jak wiele innych krajów europejskich, mają długą historię policji politycznej. 

Policja polityczna to specyficzny rodzaj policji. Jej celem jest utrzymanie politycznego status quo. Policja polityczna chroni państwo lub rząd przed przewrotem, sabotażem lub zamachem stanu. Stosuje inwigilację i gromadzi dane wywiadowcze. Metody te pomagają jej w identyfikowaniu zagrożeń wewnętrznych dla rządu. Siły policji politycznej są czasem określane mianem „tajnej policji”. Państwa autorytarne, takie jak reżim nazistowski, często polegają na niej w celu utrzymania i ochrony swojej władzy.  

Gestapo jako symbol nazistowskiej brutalności 

Gestapo okryło się złą sławą z powodu swojej brutalności. Dziś ta instytucja i polityczni policjanci są symbolami polityki autorytarnej. 

Słowo „Gestapo” jest często mylnie używane jako zbiorcze określenie wielu grup nazistowskich oprawców. W rzeczywistości Gestapo było tylko jedną z wielu instytucji, które dopuszczały się zbrodni nazistowskich. Inne niemieckie siły policyjne również były sprawcami Holokaustu. Należała do nich Policja Kryminalna (Kripo) oraz umundurowana Policja Porządkowa. 

Gestapo zasłużyło sobie na złą sławę. Funkcjonariusze Gestapo stosowali tortury i przemoc podczas przesłuchań. Koordynowali również wywożenie Żydów na śmierć, a także represjonowali ruchy oporu w Niemczech i w okupowanej przez Niemców Europie.

Policje polityczne w czasach Republiki Weimarskiej

Zanim naziści doszli do władzy w 1933 r., Niemcy były państwem demokratycznym zwanym Republiką Weimarską (1918–1933). Była to federacja składająca się z różnych państw. Należały do niej Prusy, Bawaria i Saksonia. Większość z tych krajów związkowych miała własne policje polityczne. 

Konstytucja Republiki Weimarskiej gwarantowała prawa jednostki i ochronę prawną. Należały do nich: wolność słowa, wolność prasy i równość wobec prawa. Policja polityczna musiała przestrzegać tych praw. Konstytucja zabraniała przeprowadzania samowolnych akcji policyjnych. Mimo to policjanci polityczni byli aktywni w okresie Republiki Weimarskiej. 

W szczególności policja polityczna koncentrowała się na powstrzymywaniu przemocy politycznej wśród antydemokratycznych ruchów skrajnej prawicy i lewicy. Należały do nich partie nazistowskie i komunistyczne. Obie partie zyskały na popularności w Niemczech począwszy od 1930 r. Przez następne trzy lata weimarska policja polityczna z trudem reagowała na te często gwałtowne masowe ruchy. 

Nazyfikacja policji politycznej 

Zdjęcie

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA (Zdjęcie)

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA. Dortmund, Niemcy, 1933 r.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of William O. McWorkman

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Dnia 30 stycznia 1933 r. Adolf Hitler został mianowany kanclerzem Niemiec. Hitler i inni nazistowscy przywódcy planowali ustanowienie dyktatury. Chcieli również wyeliminować wszelką opozycję polityczną. Aby osiągnąć te cele, nowy reżim nazistowski zamierzał wykorzystać niemiecką policję polityczną. Trzeba było jednak pokonać pewne przeszkody.

Przeszkody na drodze do nazyfikacji policji politycznej

Początkowo istniały dwie główne przeszkody: 

1. Po pierwsze, nadal obowiązywała konstytucja Republiki Weimarskiej. Zawierała ona prawne zabezpieczenia przed arbitralnymi działaniami policji.  
2. Po drugie, siły policji politycznej w Niemczech były zdecentralizowane. Podlegały różnym władzom państwowym i lokalnym. Policja nie podlegała Hitlerowi jako kanclerzowi.

Te dwie przeszkody ograniczały możliwości legalnego wykorzystania policji politycznej przez Hitlera i reżim nazistowski. Na przykład w pierwszych tygodniach rządów naziści nie mogli po prostu nakazać policji politycznej aresztowania komunistów bez podstawy prawnej. Szybko się to jednak zmieniło. 

Pokonywanie przeszkód prawnych

Począwszy od lutego 1933 r., reżim nazistowski stosował dekrety nadzwyczajne w celu przekształcenia Niemiec. Dekrety te zwalniały policję polityczną z ograniczeń prawnych i konstytucyjnych. Najważniejszym z nich był dekret o pożarze Reichstagu. Został on wydany 28 lutego 1933 r. Dekret ten zawieszał prawa jednostki i ochronę prawną, np. prawo do prywatności. Ułatwiło to policji prowadzenie dochodzeń, przesłuchań i aresztowań przeciwników politycznych. Policja mogła teraz czytać prywatną pocztę, potajemnie podsłuchiwać rozmowy telefoniczne i przeszukiwać domy bez nakazu.

Utworzenie Gestapo

Reżim nazistowski chciał stworzyć scentralizowaną policję polityczną, która odpowiadałaby bezpośrednio przed nazistowskimi przywódcami. Aby ją stworzyć, trzeba było zreformować istniejący zdecentralizowany system policyjny. Proces ten trwał kilka lat. Obejmował on nazyfikację całego systemu policyjnego. 

Na początku lat 30. policja polityczna była nadal powiązana z władzami lokalnymi. W związku z tym była również przedmiotem lokalnych walk o władzę. Jednak do końca 1936 r. reżim nazistowski stworzył silną, scentralizowaną policję polityczną pod kierownictwem Heinricha Himmlera, przywódcy SS. Tą policją polityczną było Gestapo. 

Latem 1936 r. pozycja Gestapo została jeszcze bardziej wzmocniona. Wówczas połączono je z Policją Kryminalną (Kripo). Razem utworzyły one nową organizację pod nazwą Policja Bezpieczeństwa (SiPo). Na czele Policji Bezpieczeństwa stanął zastępca Himmlera, Reinhard Heydrich. Heydrich kierował również służbą wywiadowczą SS (Sicherheitsdienst lub Służba Bezpieczeństwa). Wydział ten określano niemieckim skrótem „SD”. 

We wrześniu 1939 r. Policja Bezpieczeństwa została oficjalnie połączona z wywiadem SS (SD). Razem utworzyły one nowy urząd pod nazwą Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Gestapo stało się IV Wydziałem RSHA. Nadal jednak nazywano je Gestapo. 

Kto pracował w Gestapo? 

W Gestapo pracowali ubrani po cywilnemu policjanci, często nazywani agentami Gestapo. Większość z tych ludzi była profesjonalnie przeszkolona. Często pracowali jako śledczy lub policjanci polityczni w czasach Republiki Weimarskiej. Na przykład Heinrich Müller pracował w policji w Monachium od 1919 r. W 1939 r. został szefem Gestapo. Profesjonalnie wyszkoleni policjanci, tacy jak Müller, wnosili do Gestapo doświadczenie, wiedzę i umiejętności. 

Ale nie wszyscy agenci Gestapo byli doświadczonymi policjantami. Niektórzy trafiali do Gestapo poprzez wywiad SS (SD). Ci członkowie SD byli nazistowskimi ideologami z niewielkim lub żadnym przeszkoleniem policyjnym. Zatrudniano ich w ramach planu Heinricha Himmlera, przywódcy SS, mającego na celu przekształcenie policji w instytucję ideologiczną. 

Gestapo łączyło wiedzę zawodowych policjantów z zapałem nazistowskich ideologów. 

Jaka była misja Gestapo?

Misją Gestapo było „badanie i zwalczanie wszelkich prób stworzenia zagrożenia dla państwa”. W nazistowskim rozumieniu zagrożenie dla państwa obejmowało wiele różnych zachowań. Należało do nich wszystko: od zorganizowanej opozycji politycznej po indywidualne krytyczne uwagi na temat nazistów. Rząd definiował nawet przynależność do pewnych kategorii lub grup ludzi jako zagrożenie. Aby zwalczać tak szeroki wachlarz potencjalnych zagrożeń, dyktatura nazistowska dała Gestapo ogromną władzę. 

Jednym ze sposobów, w jaki Gestapo wypełniało swoją misję, było egzekwowanie nowych nazistowskich praw. Niektóre z tych ustaw szeroko definiowały krytykę reżimu jako zagrożenie dla bezpieczeństwa. Na przykład w ustawie z grudnia 1934 r. za nielegalne uznano krytykowanie partii nazistowskiej lub reżimu nazistowskiego. Opowiedzenie dowcipu o Hitlerze mogło zostać zakwalifikowane jako „złośliwy atak przeciwko państwu lub partii”. Mogło to skutkować aresztowaniem przez Gestapo, procesem przed specjalnym sądem, a nawet uwięzieniem w obozie koncentracyjnym. 

Gestapo wykraczało jednak znacznie poza monitorowanie indywidualnych zachowań. Wygłaszało ideologię nazistowską, która definiowała całe grupy ludzi jako wrogów rasowych lub politycznych. Wystarczyło członkostwo w partii komunistycznej lub żydowskie pochodzenie, by ktoś stał się zagrożeniem dla państwa i znalazł się pod obserwacją Gestapo.

W latach 30. XX w. zdecydowana większość aryjskich Niemców nie zetknęła się z Gestapo ani nawet nie spodziewała się, że się z nim zetknie. Gestapo stanowiło jednak stałe zagrożenie dla przeciwników politycznych, dysydentów religijnych (w tym Świadków Jehowy), homoseksualistów i Żydów.

Wzmocnienie pozycji Gestapo poprzez przyznanie mu uprawnień do aresztowań prewencyjnych

Reżim nazistowski dał agentom Gestapo ogromne uprawnienia do decydowania o losie aresztowanych osób.  

Przede wszystkim Gestapo miało prawo wysyłać ludzi bezpośrednio do obozów koncentracyjnych. Nazywało się to „aresztowaniem prewencyjnym” (Schutzhaft). Aresztowanie prewencyjne pozwalało Gestapo ominąć system sądowy. Osoby umieszczone w areszcie prewencyjnym nie mogły korzystać z pomocy adwokata, odwoływać się od wyroku ani bronić przed sądem. W niektórych przypadkach Gestapo stosowało areszt prewencyjny nawet w celu uchylenia orzeczenia sądu. Czyniło tak zazwyczaj wtedy, gdy uważało, że wyrok sądu jest zbyt łagodny. 

Jako instytucja Gestapo nie podlegało nadzorowi prawnemu ani administracyjnemu. Oznaczało to, że żadna inna instytucja (w tym sąd) nie mogła uchylać decyzji Gestapo. Gestapo miało więc ostatnie słowo. 

Jak działało Gestapo? 

Gestapo wypełniało swoją misję w radykalny sposób. W nazistowskich Niemczech funkcjonariusze Gestapo stosowali zwykłe policyjne metody śledcze. Robili to jednak bez ograniczeń prawnych. Prowadzili dochodzenia na podstawie donosów społeczeństwa. Przeprowadzali samowolne przeszukiwania. Prowadzili również brutalne przesłuchania. W ostatecznym rozrachunku funkcjonariusze Gestapo mieli w swoich rękach los aresztowanych osób. 

Donosy

Czasami Gestapo samo wszczynało dochodzenia. Innym razem Gestapo otrzymywało wskazówki od społeczeństwa. Sąsiad, znajomy, kolega, przyjaciel lub członek rodziny mógł poinformować Gestapo, że dana osoba zachowuje się nielegalnie lub podejrzanie. Również inne służby policyjne i organizacje nazistowskie mogły informować Gestapo o potencjalnym przestępstwie lub zagrożeniu. 

W nazistowskich Niemczech tego rodzaju wskazówki nazywano donosami. Często były one motywowane ideologią, polityką lub korzyściami osobistymi. Konsekwencje dla osób, które zostały zadenuncjowane, mogły być poważne. 

Samowolne przeszukania i inwigilacja

W trakcie dochodzeń funkcjonariusze Gestapo przesłuchiwali świadków, przeszukiwali domy i mieszkania oraz prowadzili inwigilację. W nazistowskich Niemczech nie było żadnych ograniczeń dla tych działań. Gestapo nie potrzebowało nakazu, aby czytać pocztę podejrzanego, wchodzić do domu czy podsłuchiwać rozmowy telefoniczne. 

Wiele osób obawiało się inwigilacji ze strony Gestapo. W rzeczywistości Gestapo dysponowało ograniczonym personelem i stosowało te metody tylko w określonych przypadkach. Nie istniała powszechna inwigilacja ludności niemieckiej. Dlatego tak ważne były donosy. 

Przesłuchania

Gestapo cieszyło się złą sławą z powodu bezwzględnego sposobu przeprowadzania przesłuchań. Funkcjonariusze Gestapo regularnie stosowali zastraszanie oraz tortury psychiczne i fizyczne. Często zdarzało się, że bili zatrzymanych w areszcie. Pomimo brutalnych metod przesłuchań funkcjonariusze Gestapo nieczęsto osobiście zabijali aresztowanych. Zdarzało się jednak, że niektóre osoby ginęły podczas przesłuchań lub w areszcie Gestapo. 

Decydowanie o losie aresztowanych 

Funkcjonariusze Gestapo mieli prawo do decydowania o losie ludzi. Poszczególni agenci mogli zdecydować się na pobłażliwość. Mogli wypuszczać ludzi na wolność, oddalać sprawy lub wydawać ostrzeżenia i grzywny. 

Ale funkcjonariusze Gestapo mogli też być bezwzględni. Mieli prawo zatrzymać kogoś w więzieniu na czas nieokreślony lub skazać na pobyt w obozie koncentracyjnym. Jedyną kontrolę nad tymi decyzjami sprawowało samo Gestapo.   

Gestapo i Żydzi przed wojną

Naziści uważali niemieckich Żydów za rasowe zagrożenie dla narodu niemieckiego i reżimu nazistowskiego. Dlatego też Gestapo było odpowiedzialne za pilnowanie Żydów w ramach misji obrony państwa. W drugiej połowie lat 30. XX w. zadanie to zyskiwało na znaczeniu. 

W pierwszych dwóch latach reżimu nazistowskiego Gestapo nie koncentrowało się na prześladowaniu ludności żydowskiej w Niemczech. W tym czasie priorytetem Gestapo było ściganie przeciwników politycznych. W latach 1933–1934 Gestapo aresztowało kilku Żydów. Jednak Żydzi ci byli zazwyczaj zatrzymywani, ponieważ byli komunistami lub socjaldemokratami. Gestapo uważało ich za przeciwników politycznych. 

Ustawy norymberskie i zhańbienie rasy

Zaangażowanie Gestapo w działania antyżydowskie zaczęło się zmieniać wraz z uchwaleniem jesienią 1935 r. ustaw norymberskich. Zakazywały one zawierania małżeństw między Żydami a nieżydowskimi Niemcami (czyli tymi, których naziści uważali za „ludzi niemieckiej krwi”). Kryminalizowały również pozamałżeńskie stosunki seksualne między Żydami i Niemcami niebędącymi Żydami. Naziści nazywali to przestępstwo „zhańbieniem rasy” (Rassenschande). 

W odpowiedzi na nowe przepisy Gestapo w całych Niemczech utworzyło wyspecjalizowane wydziały ds. żydowskich (Judenreferate). Jednym z ich zadań było prowadzenie dochodzeń w sprawach o zhańbienie rasy. 

Emigracja i „kwestia żydowska”

Wydziały ds. żydowskich Gestapo zajmowały się również śledzeniem żydowskiej emigracji. W latach 30. XX w. państwo nazistowskie uważało, że emigracja Żydów jest najlepszym sposobem na rozwiązanie „kwestii żydowskiej” w Niemczech. Gestapo pracowało nad koordynacją i przyspieszeniem wielu aspektów procesu emigracyjnego. Był to ich sposób na poradzenie sobie z rzekomym zagrożeniem żydowskim dla reżimu nazistowskiego. W szczególności wydziały ds. żydowskich Gestapo pracowały nad tym, aby majątek Żydów pozostał w kraju i został przekazany państwu nazistowskiemu.

Gestapo w czasie wojny 

Najbardziej znane i śmiertelne zbrodnie Gestapo miały miejsce w latach 1939–1945 podczas II wojny światowej. 

W tym czasie Gestapo wykonywało szereg zadań na terenie nazistowskich Niemiec i za granicą, na terytoriach okupowanych przez Niemców. Zadania te miały zapewnić bezpieczeństwo reżimowi nazistowskiemu. Wojna zradykalizowała rolę Gestapo. Gdy funkcjonariusze Gestapo pojawiali się na terenach okupowanych przez Niemców, zachowywali się brutalnie i bezkarnie wobec miejscowej ludności.  

W czasie wojny Gestapo: 

• prowadziło śledztwa i surowo karało cywilów, którzy osłabiali wysiłki wojenne lub kwestionowali reżim;
• przyłączało się do Einsatzgruppen i dokonywało masowych rozstrzelań Żydów i innych osób;
• kontrolowało zagranicznych robotników przymusowych w Niemczech i na terenach okupowanych przez Niemców;
• tłumiło ruch oporu w Niemczech i na terytoriach okupowanych przez Niemców;
• organizowało deportacje Żydów z całej Europy do gett, obozów koncentracyjnych, miejsc kaźni i ośrodków zagłady.