Lesbijki za czasów reżimu nazistowskiego

Wstęp

Naziści nie stosowali systemowego prześladowania ani ścigania lesbijek jedynie z powodu orientacji seksualnej. Za czasów reżimu nazistowskiego nie było oficjalnego prawa ani regulacji zakazujących relacji seksualnych między kobietami. Ich sytuacja wyglądała inaczej niż w przypadku homoseksualnych mężczyzn.  

Przed nastaniem reżimu nazistowskiego, w jego trakcie i po jego wyeliminowaniu mężczyźni oskarżani o homoseksualizm byli ścigani na mocy paragrafu 175 niemieckiego kodeksu karnego. Przepis ten kryminalizował relacje seksualne między mężczyznami. Nie obowiązywał w przypadku relacji seksualnych między kobietami. Niemniej od 1933 r. reżim nazistowski szykanował i niszczył lesbijskie społeczności i sieci kontaktów, powstałe w okresie Republiki Weimarskiej (1918–1933). Działania te doprowadziły do powstania atmosfery strachu i ograniczeń dla wielu lesbijek.

Brak przepisu i regulacji odnoszących się do relacji seksualnych między kobietami oznaczał szeroki zakres doświadczeń dla lesbijek w nazistowskich Niemczech. Doświadczenia te nie były determinowane wyłącznie ich orientacją seksualną. W okresie nazistowskim wpływ na życie lesbijek miały w większym stopniu inne czynniki. Należały do nich: domniemana tożsamość „rasowa”, poglądy polityczne, klasa społeczna oraz normy dotyczące płci. Na podstawie tych oraz innych czynników część lesbijek (szczególnie należących do klasy robotniczej) trafiała do więzień lub obozów koncentracyjnych. W takich przypadkach były klasyfikowane jako więźniarki polityczne lub aspołeczne. Żydówki będące lesbijkami były głównie narażone na prześladowania i masową zagładę ludności żydowskiej z rąk nazistów. W większości przypadków ich orientacja seksualna była czynnikiem drugorzędnym. Podczas II wojny światowej Niemcy i ich kolaboranci zamordowali nieznaną liczbę lesbijek żydowskiego pochodzenia. 

Przed nazistami: lesbijki w Republice Weimarskiej

W okresie Republiki Weimarskiej społeczeństwo Niemiec doświadczyło złożonych transformacji społecznych, politycznych i kulturowych. Z jednej strony Republikę Weimarską cechowały zawirowania polityczne i przemoc. Był to także okres problemów gospodarczych. Z drugiej strony Niemcy mieli więcej swobód politycznych i społecznych. Atmosfera ta sprzyjała rozkwitowi ruchów artystycznych, rozwojowi prasy i rosnącej widoczności kultur alternatywnych. 

W okresie weimarskim Niemcy publicznie kwestionowali normy płciowe i seksualne. Dotyczyło to szczególnie dużych miast, takich jak Berlin, Hamburg i Frankfurt nad Menem. 

Grupy i społeczności lesbijskie w okresie weimarskim 

W okresie tym nastąpił rozwój odrębnych społeczności lesbijskich. Lesbijki zakładały kluby towarzyskie i stowarzyszenia, rozwijając grupy i sieci kontaktów. Najbardziej znanymi stowarzyszeniami lesbijek były damskie kluby Violetta i Monbijou (Damenklub Violetta i Damenklub Monbijou) w Berlinie. Stowarzyszenia te organizowały nieformalne spotkania w barach dla lesbijek i klubach nocnych, takich jak klub tańca Monokel-Diele. Lesbijki spotykały się także w słynnym klubie nocnym Eldorado. 

Ogłoszenia o miejscach spotkań ukazywały się w nowej prasie lesbijskiej, która pojawiła się w połowie lat 20. XX wieku. Czasopisma lesbijskie przyczyniły się do rozwoju sieci kontaktów lesbijek. Były to między innymi: Frauenliebe (Miłość kobiet) i Die Freundin (Przyjaciółka). W większych miastach czytelnicy mogli kupować takie czasopisma na stoiskach z prasą. Na terenie całych Niemiec można było prenumerować je drogą pocztową. Coraz częściej zaczęły się pojawiać inne gatunki literatury lesbijskiej, w tym powieści. 

Postawa Niemców wobec homoseksualizmu  

Od końca XIX wieku w Niemczech kwestie seksualności były przedmiotem publicznych dyskusji. Atmosfera społeczna w czasie Republiki Weimarskiej stwarzała jednak więcej przestrzeni do takich rozmów. Prowadzono również dyskusje na temat homoseksualizmu.1Footnote 11 Lekarz i seksuolog Magnus Hirschfeld oraz inne osoby organizowali „towarzystwa przyjaźni” dla gejów i lesbijek (Freundschaftsverbände), do których należeli również członkowie heteroseksualni. Grupy te opowiadały się za dekryminalizacją relacji seksualnych między mężczyznami. W działaniach tych znajdowały sojuszników w centrum i po lewej stronie sceny politycznej. Do ugrupowań oferujących poparcie należały:

• duża, umiarkowanie lewicowa Partia Socjaldemokratyczna (Sozialdemokratische Partei); 
• bardziej radykalna Komunistyczna Partia Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands); 
• pacyfistyczna Niemiecka Liga Praw Człowieka (Deutsche Liga für Menschenrechte);
• centrystyczna Niemiecka Partia Demokratyczna (Deutsche Demokratische Partei)

Hirschfeld i inni dążyli także do edukowania społeczeństwa na temat seksualności. Promowali na przykład pogląd Hirschfelda, że homoseksualizm jest cechą wrodzoną, a nie występkiem czy perwersją. 

Liczne grono Niemców było przeciwne takim publicznym rozmowom o seksie i seksualności. Uważali takie debaty za dekadenckie, nadmiernie pobłażliwe i niemoralne. Wielu osobom przeszkadzała zwiększona widoczność seksu w reklamach, filmach i innych aspektach życia codziennego. Dla tych Niemców społeczności gejów i lesbijek były symbolem tego, co postrzegali jako degenerację społeczeństwa niemieckiego. 

Różne prawicowe i centrystyczne ugrupowania polityczne, a także najważniejsze organizacje religijne, przeciwstawiały się temu aspektowi kultury weimarskiej, promując własną wersję kultury niemieckiej. Wersja ta była zakorzeniona w klasycznej muzyce i literaturze, religii i rodzinie. W niektórych przypadkach grupy te winiły innych za niszczenie kultury niemieckiej. Winiono na przykład Żydów, komunistów i Amerykanów.  

Postawa nazistów wobec homoseksualizmowi

Jeszcze przed dojściem do władzy wielu nazistów miało negatywne nastawienie do widoczności społeczności gejowskich i lesbijskich. Potępiali homoseksualizm jako zagrożenie dla narodu niemieckiego. Partia nazistowska oficjalnie sprzeciwiała się wszelkim działaniom na rzecz dekryminalizacji relacji seksualnych pomiędzy mężczyznami. Twierdzono, że homoseksualizm jest destrukcyjnym występkiem. Wilhelm Frick, nazistowski poseł do Reichstagu, oświadczył w 1927 r., że „mężczyzn dopuszczających się nierządu przeciw naturze należy ścigać z najwyższą surowością. Takie występki prowadzą do dezintegracji narodu niemieckiego”.  

Walka nazistów z homoseksualizmem

30 stycznia 1933 r. Adolf Hitler został mianowany kanclerzem Niemiec. Wkrótce potem pod lupę nowego reżimu trafiły społeczności gejów i lesbijek w Niemczech. W przypadku mężczyzn oskarżanych o homoseksualizm sytuacja uległa pogorszeniu w ciągu lat 30. XX wieku. Doświadczali oni brutalnych prześladowań. 

Zamykanie miejsc spotkań lesbijek i gejów 

Od 1933 r. reżim nazistowski rozpoczął szykanowanie społeczności gejów i lesbijek oraz poszczególnych osób, zamykając miejsca spotkań i organizacje oraz przeprowadzając naloty. Na początku działania nazistów były nierówne. Zależały od priorytetów lokalnych rządów i policji. Na przykład wiosną 1933 r. naziści nakazali policji na terenie Prus zamknięcie niektórych barów. Zamknięto między innymi Eldorado w Berlinie i Dornröschen w Kolonii. Niemniej w miastach takich jak Berlin i Hamburg część barów dla gejów i lesbijek pozostała otwarta aż do połowy lat 30. XX wieku. Działające w podziemiu miejsca spotkań pozostały otwarte jeszcze dłużej. Znalazły się jednak pod wzmożonym nadzorem policji. W ramach ograniczania wolności prasy przez reżim nazistowski rząd likwidował również gazety i czasopisma dla gejów i lesbijek. 

Eliminując miejsca spotkań i prasę dla gejów i lesbijek, reżim skutecznie rozbijał społeczności lesbijskie powstałe w okresie Republiki Weimarskiej. 

Nasilenie prześladowania mężczyzn oskarżonych o homoseksualizm 

Na przestrzeni lat 30. XX wieku działania nazistów wymierzone w homoseksualizm mężczyzn stawały się coraz bardziej opresyjne. W 1935 r. reżim nazistowski zreformował paragraf 175. Od tej pory przepis ten stanowił, że wszelkie intymne zachowania seksualne między mężczyznami są przestępstwem. Naziści zaostrzyli również kary za te przestępstwa. Prokuratorzy otrzymali polecenie domagania się surowych wyroków w sądzie. Sędziowie często przychylali się do tych wniosków. 

Ostatecznie Heinrich Himmler, dowódca SS, zarządził rozprawienie się z homoseksualizmem mężczyzn, który nazwał „publiczną plagą”. W 1936 r. Himmler powołał Główny Urząd Rzeszy do spraw Walki z Homoseksualizmem i Aborcją (Reichszentrale zur Bekämpfung der Homosexualität und der Abtreibung). Urząd ten był częścią Kripo (policji kryminalnej) i współpracował ściśle z Gestapo. Jednym z jego głównych obowiązków było kontrolowanie i namierzanie mężczyzn podejrzewanych o homoseksualizm. Policja w mniejszym stopniu zajmowała się lesbijkami. Jednak niektóre lesbijki były również przesłuchiwane.

Lesbijki a nazistowska polityka prokreacyjna 

Reżim nazistowski nigdy nie kryminalizował relacji seksualnych między kobietami,2Footnote 22choć w jego okresie rozważano takie rozwiązanie w ramach działań przeciwko homoseksualizmowi. Jednak nie zdecydowano się na nie, ponieważ reżim postrzegał lesbijski inaczej niż homoseksualnych mężczyzn. Dlaczego?

Reżim nazistowski postrzegał lesbijki przede wszystkim jako kobiety. 

Naziści uważali, że Niemki mają szczególne zadanie do wykonania: macierzyństwo. Według logiki nazistów lesbijki były kobietami, a tym samym powinny być matkami. Odpowiadały za rodzenie rasowo czystych Niemców, nazywanych „Aryjczykami”.

W ramach zachęty do prokreacji Aryjczyków naziści wprowadzili różnorodne programy i regulacje prawne. Jednym z przykładów jest program Lebensborn. Program ten zachęcał Aryjki do rodzenia wielu dzieci, nawet pozamałżeńskich. Jednocześnie reżim nazistowski próbował zakazywać lub ograniczać prokreację innych, rzekomo gorszych, grup. W lipcu 1933 r. wprowadzono nowe prawo, upoważniające do sterylizowania osób o domniemanej niepełnosprawności dziedzicznej. Inne regulacje prawne, takie jak ustawy norymberskie z 1935 r., określały, kto z kim może uprawiać seks. 

Naziści nie tworzyli odrębnych regulacji wskazujących lesbijki jako problem dla prokreacji Aryjczyków. Ich rozumowanie bazowało na rozpowszechnionym podejściu do różnic między seksualnością mężczyzn i kobiet. Naziści uznali, że aryjskie lesbijki można łatwo przekonać lub zmusić do wydawania na świat dzieci. 

Reakcje lesbijek na reżim nazistowski 

W czasach reżimu nazistowskiego lesbijski nie mogły żyć i utrzymywać kontaktów społecznych w taki sposób jak w okresie Republiki Weimarskiej. Znaczna część niemieckiego społeczeństwa postrzegała lesbijki jako margines społeczny, czyli osoby niepasujące do głównego nurtu społeczeństwa. W związku z tym były one bardziej narażone na zadenuncjowanie, a następnie stanie się celem reżimu nazistowskiego. 

Lesbijki reagowały na te nowe obawy i uwarunkowania w różny sposób. Nie każda lesbijka podejmowała takie same decyzje. Nie każda też miała też taki sam wybór. Na przykład aryjskie lesbijki miały znacznie większe możliwości niż lesbijki o pochodzeniu żydowskim bądź romskim, które – przede wszystkim – były prześladowane ze względów rasowych. 

Aryjskie lesbijki, szczególnie dysponujące zasobami finansowymi, próbowały ukrywać swoją orientację seksualną i prezentować na zewnątrz postawę konformistyczną. Niektóre zrywały kontakty ze swoim kręgiem znajomych lub wycofywały się z życia publicznego. Inne przeprowadzały się do nowych miast lub na wieś. Niektóre lesbijki zawierały małżeństwa z rozsądku.  

Zdarzały się lesbijki narodowości niemieckiej, które podejmowały ryzyko stawiania oporu wobec państwa nazistowskiego z przyczyn politycznych i osobistych. Niektóre nadal wyszukiwały miejsc spotkań działających w podziemiu, szczególnie w dużych miastach. Część lesbijek wstępowała do podziemnych antynazistowskich ruchów oporu lub pomagała w ukrywaniu Żydów. 

Aresztowanie i przetrzymywanie lesbijek w obozach koncentracyjnych

Na podstawie źródeł archiwalnych wiadomo, że część lesbijek była aresztowana i wysyłana do obozów koncentracyjnych. Z jakich powodów były aresztowane i przetrzymywane, skoro relacje seksualne między kobietami nie były nielegalne za czasów reżimu nazistowskiego? 

Krótka odpowiedź brzmi następująco: aresztowane lesbijki były zatrzymywane z powodu przynależności do innych grup. Były to: 

• Żydówki, 
• Romki,
• osoby aspołeczne, 
• więźniarki polityczne, 
• zawodowe przestępczynie.  

W dokumentacji dotyczącej lesbijek władze obozowe zwykle wskazywały względy rasowe, polityczne, społeczne lub przestępczość jako główną przyczynę ich aresztowania. W kilku przypadkach odnotowano także ich orientację seksualną. 

Trudno ustalić, jaką rolę odgrywała orientacja seksualna lesbijek w kwestii ich zatrzymania. Zdarzało się, że aresztowanie miało niewielki związek lub wręcz w ogóle nie miało związku z ich seksualnością. W innych sytuacjach orientacja seksualna mogła mieć znaczenie. Tak było szczególnie w przypadku aresztowań wskutek denuncjacji. Denuncjacje często dotyczyły osób uważanych za wyrzutków społecznych.

Denuncjowanie lesbijek

Relacje seksualne między kobietami stanowiły temat tabu dla większości społeczeństwa niemieckiego. Czasem spotykały się z dezaprobatą sąsiadów, członków rodziny i znajomych, którzy donosili policji na kobiety zaangażowane w taką relację. Możliwe, że nie zdawali sobie sprawy, że relacje seksualne między kobietami nie były nielegalne. W niektórych przypadkach policja odrzucała skargę ze względu na brak podstaw prawnych. 

Denuncjacja mogła jednak skutkować niepożądaną kontrolą lesbijek. Zdarzało się, że donos doprowadził policję do wykrycia przestępstwa. Mógł na przykład ujawnić powiązania z ruchem oporu, przyjaźń z Żydami lub zachowania wywrotowe politycznie. W takich przypadkach kobieta mogła zostać aresztowana i wysłana do obozu koncentracyjnego. 

Sprawa Elli Smuli i Margarete Rosenberg

Historia Elli Smuli i Margarete Rosenberg pokazuje, w jaki sposób reżim nazistowski czasami aresztował kobiety oskarżone o relacje z osobą tej samej płci pod innymi zarzutami. W 1940 r. Gestapo zatrzymało i przesłuchiwało Elli Smulę i Margarete Rosenberg. Działanie Gestapo wynikało z donosu otrzymanego od współpracowników obu kobiet. Współpracownicy twierdzili, że kobiety utrzymywały relacje seksualne z innymi kobietami. Gestapo uznało, że te relacje seksualne kolidowały z obowiązkami służbowymi kobiet w berlińskiej zajezdni tramwajowej. Smula i Rosenberg zostały oskarżone o dywersję. Deportowano je do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. Na miejscu zostały zarejestrowane jako więźniarki polityczne. W ich dokumentacji obozowej umieszczono adnotację „lesbijka”. 

Lesbijki a różowy trójkąt

Naziści klasyfikowali więźniów w obozach koncentracyjnych w grupy według powodu zamknięcia w obozie. Od 1938 r. grupy te były identyfikowane według oznaczeń o różnych kolorach, noszonych na obozowym ubraniu. Mężczyźni uwięzieni w obozie z powodu domniemanego naruszenia paragrafu 175 musieli nosić różowy trójkąt. Oznaczenie to identyfikowało ich jako „homoseksualistów” (homosexuell) zgodnie z systemem klasyfikacji obozowej. 

Kobiety, które identyfikowały się lub były identyfikowane jako lesbijki, nie nosiły różowego trójkąta w obozach. Zamiast tego nosiły oznaczenie odpowiadające oficjalnej przyczynie ich aresztowania i internowania. 

Relacje seksualne między kobietami w obozach koncentracyjnych

Relacje z pierwszej ręki, wspomnienia i pamiętniki byłych więźniów ujawniają, że między więźniami w obozach koncentracyjnych dochodziło do stosunków seksualnych. Ze źródeł tych wynika, że zakres stosunków seksualnych sięgał od intymnych kontaktów za obopólną zgodą poprzez prostytucję po brutalne napaści seksualne. W obozach miały miejsce stosunki zarówno heteroseksualne, jak i między osobami tej samej płci.

Niektóre kobiety nawiązywały relacje seksualne ze swoimi współwięźniarkami. Należy zauważyć, że takie relacje nie zawsze dokładnie wpisują się w kontekst relacji „lesbijskiej”. Wynika to z faktu, że nie wszystkie kobiety zaangażowane w relacje homoseksualne były lesbijkami. Niektóre kobiety nawiązywały relacje z osobami tej samej płci, później opisując je jako źródło ukojenia w rzeczywistości obozowej. Inne postrzegały je wręcz jako konieczne dla przetrwania. 

Relacje homoseksualne w obozach mogły być szokujące dla innych więźniów, pochodzących z różnych kultur i środowisk. W powojennych relacjach i wspomnieniach część ocalałych opisywała lesbijki w obozach jako zagrożenie dla bezpieczeństwa i dobrostanu innych więźniów. Inni postrzegali relacje homoseksualne jako przykład degradacji spowodowanej doświadczeniami obozowymi. Opisy te pokazują, że lesbijki były często nadal traktowane w obozach jako margines.

Dokumentowanie doświadczeń lesbijek w okresie nazistowskim

Znalezienie źródeł historycznych związanych z doświadczeniami lesbijek za czasów reżimu nazistowskiego pozostaje wyzwaniem dla badaczy.

W przypadkach, w których lesbijki nie miały bezpośredniej styczności z reżimem, ślady ich życia i doświadczeń w dokumentacji są znikome lub nie istnieją. 

Ale nawet w przypadkach, w których lesbijki były aresztowane i zsyłane do obozów koncentracyjnych, trudno jest odnaleźć taką dokumentację. Jednym z największych wyzwań jest to, że w oficjalnej dokumentacji z czasów nazistowskich lesbijki rzadko były identyfikowane według swojej orientacji seksualnej. 

Oprócz tego nie było przepisów prawa, na podstawie których ścigano by lesbijki. Tym samym nie zawsze jest łatwo o miejsce, w którym można szukać dokumentacji dotyczącej aresztowania i zatrzymania. Lesbijki na przykład występują w aktach sądowych i policyjnych dotyczących opozycji politycznej lub zachowania aspołecznego. Takie informacje są jednak rozproszone po różnych aktach i archiwach, które badacze poszukujący informacji o losach lesbijek muszą mozolnie przeczesywać.

Kolejnym utrudnieniem jest fakt, że bardzo mała grupa lesbijek opowiedziała o swoich doświadczeniach z tamtego okresu. Wynika to częściowo stąd, że temat relacji seksualnych między kobietami pozostawał tabu przez wiele dziesięcioleci po okresie nazistowskim. 

Naukowcy kontynuują badania nad historią doświadczeń lesbijek w okresie nazistowskim.