Holokaust na Węgrzech

Węgierscy Żydzi jako ostatni znaleźli się pod kontrolą nazistów. 

Na przełomie lat 30. i 40. XX wieku ludność żydowska na Węgrzech doświadczała prześladowań i przemocy ze strony węgierskiego rządu. Ale dopiero wiosną 1944 r., czyli ponad cztery lata od rozpoczęcia II wojny światowej, musiała zmierzyć się z okrucieństwem nazistowskiej machiny zagłady. Do tego czasu naziści udoskonalili brutalne procesy dyskryminacji, dehumanizacji i deportacji, znane obecnie jako Holokaust (1933–1945), wymordowawszy miliony europejskich Żydów.

Zdjęcie

Przybycie do Auschwitz (Zdjęcie)

Żydzi z Rusi Podkarpackiej wysiadają z pociągu deportacyjnego i gromadzą się na rampie w ośrodku zagłady Auschwitz-Birkenau w okupowanej Polsce. Maj 1944 r.

Źródło:

• Yad Vashem Photo Archives

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Czas, na jaki przypadł Holokaust na Węgrzech, przyczynił się do miażdżącego wzrostu liczby masowych mordów. Naziści i ich węgierscy kolaboranci zamordowali około 550 000 Żydów mieszkających na Węgrzech. Zdecydowana większość tych ofiar, czyli około 500 000, zginęła w ostatnim roku wojny. Wiele z nich zostało zamordowanych w komorach gazowych w ośrodku zagłady Auschwitz-Birkenau. Fotografie przedstawiające przybycie Żydów z Węgier do Auschwitz stały się ikonicznymi obrazami Holokaustu. 

Okres Holokaustu na Węgrzech również stworzył warunki do niezwykłych akcji ratowania Żydów. Najbardziej znana jest międzynarodowa akcja prowadzona przez Raoula Wallenberga. Z Holokaustu ocalało około 250 000 Żydów z terytoriów pod kontrolą Węgier. Wśród ocalałych byli Livia Bitton-Jackson, autorka książki I Have Lived a Thousand Years, oraz laureat Nagrody Nobla Elie Wiesel. Wielu ocalałych z Węgier również zostało wolontariuszami muzeum pamięci Holokaustu w Waszyngtonie United States Holocaust Memorial Museum (USHMM).  

Pierwszy etap Holokaustu na Węgrzech, 1938–marzec 1944 r.

Pierwszy etap Holokaustu na Węgrzech rozpoczął się około 1938 r. i zakończył się w marcu 1944 r. W tym czasie rząd węgierski prześladował Żydów z własnej inicjatywy. Antyżydowska polityka wynikała z dłuższej historii antysemityzmu na Węgrzech. 

Od 1920 r. rząd węgierski był prawicowym i autorytarnym reżimem. Na jego czele stał Miklós Horthy. Horthy i inni węgierscy przywódcy byli nacjonalistami, antysemitami i antykomunistami. 

Do marca 1944 r. Węgry były suwerennym państwem, które utrzymywało przyjazne stosunki dyplomatyczne z nazistowskimi Niemcami. Oba rządy łączył podobny światopogląd. W listopadzie 1940 r. Węgry dołączyły do sojuszu Państw Osi i stały się formalnym sojusznikiem nazistowskich Niemiec. 

Antysemickie ustawodawstwo na Węgrzech

W okresie reżimu Horthyego (1920–1944) rząd węgierski uchwalił ustawy antyżydowskie. Ich celem było wykluczenie Żydów z życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego kraju. Według spisu powszechnego z 1920 r. na Węgrzech mieszkało około 470 000 Żydów. Żydowska ludność stanowiła prawie 6 procent całkowitej populacji Węgier, która wynosiła niemal 8 milionów osób. 

Najwcześniejsza z węgierskich ustaw antyżydowskich została uchwalona w 1920 r., zanim rozpoczął się Holokaust. W tamtym roku węgierski parlament uchwalił ustawę numerus clausus. Prawo to ograniczało przyjmowanie Żydów na uniwersytety. Było to pierwsze prawo antyżydowskie uchwalone w Europie po I wojnie światowej (1914–1918).

Antyżydowskie prześladowania i dyskryminacja prawna na Węgrzech zaczęły się nasilać w 1938 r.. W latach 1938–1941 węgierski rząd uchwalił trzy główne ustawy antyżydowskie: 

• Pierwsza ustawa żydowska (maj 1938 r.) ustanowiła kwoty ograniczające udział Żydów w niektórych sektorach gospodarki kraju do 20 procent. Sektory te uwzględniały zawody umysłowe oraz biznes i przemysł.
• Druga ustawa żydowska (maj 1939 r.) określała Żydów w kategoriach rasowych i ograniczała niektórym Żydom prawa wyborcze. Zaostrzyła również limity ustalone w poprzednim roku. 
• Trzecia ustawa żydowska (sierpień 1941 r.) zakazywała zawierania małżeństw i utrzymywania relacji seksualnych między Żydami a nie-Żydami.

Na przełomie lat 30. i 40. XX w. rząd węgierski uchwalił wiele innych ustaw antyżydowskich. Większość z nich wykluczała Żydów z różnych aspektów życia gospodarczego i społecznego. Przez te przepisy dziesiątki tysięcy Żydów straciło pracę, działalność gospodarczą czy środki do życia. 

Ekspansja terytorialna Węgier w latach 1938–1941

W 1938 r. Węgry rozpoczęły powiększanie swojego terytorium poza granice uzgodnione po I wojnie światowej. Zrobiły to przy wsparciu nazistowskich Niemiec i zgodnie z ich ekspansją terytorialną. Starania te pomogły przywódcom Węgier osiągnąć swój geopolityczny cel, polegający na odzyskaniu terytoriów utraconych przez kraj na mocy traktatów pokojowych po I wojnie światowej.1Footnote 11

W latach 1938–1941 Węgry nabyły terytoria (wymienione w tabeli 1) od sąsiednich krajów: Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii. Terytoria te były zamieszkane przez wieloetniczne, wieloreligijne społeczności. Mieszkali tam etniczni Węgrzy, Rumuni, Słowacy, Serbowie, Żydzi i wielu innych ludzi. Na wszystkich anektowanych terytoriach rząd Węgier dokonywał prześladowań i wypędzeń oraz stosował przemoc wobec ludności niewęgierskiej. 

Żydzi mieszkający na zaanektowanych terytoriach musieli mierzyć się z antyżydowskimi ustawami i przepisami Węgier. Węgierski spis powszechny z 1941 r. odnotował 725 007 osób, które identyfikowały się jako Żydzi. Około 325 000 z nich mieszkało na terenach zaanektowanych przez Węgry. W 1941 r. ludność żydowska stanowiła około 5 procent całkowitej populacji Wielkich Węgier (14 683 323). Ponadto około 100 000 osób zostało uznanych za rasowych Żydów na mocy drugiej ustawy żydowskiej (1939). Stało się tak pomimo tego, że nie identyfikowali się oni jako Żydzi.

Tabela 1. Ekspansja terytorialna Węgier i liczebność ludności żydowskiej, lata 1938–1941

Wyzysk żydowskich mężczyzn w węgierskim systemie pracy przymusowej w latach 1939–1945

W latach 1939–1945 rząd węgierski wyzyskiwał żydowskich mężczyzn w wieku poborowym poprzez system służby pracy (munkaszolgálat). 

Rząd węgierski stworzył system służby pracy w miejsce regularnej służby wojskowej. Był on skierowany do mężczyzn uznawanych przez rząd za niegodnych zaufania. Przeciwnicy polityczni, członkowie niektórych chrześcijańskich sekt, Rumuni, Serbowie, a przede wszystkim Żydzi byli wcielani do systemu służby pracy. Na początku praca była wykonywana na Węgrzech i anektowanych terytoriach. Warunki były stosunkowo dobre. 

Po przystąpieniu Węgier do II wojny światowej wiosną 1941 r. węgierskie Ministerstwo Obrony przekształciło system służbypracy w bardziej represyjną i jawnie antysemicką instytucję. Żydowscy robotnicy przymusowi zostali oddzieleni od nie-Żydów. Nie dostawali już mundurów do pracy. Zobowiązano ich też do noszenia dyskryminujących opasek oznaczających ich jako Żydów. 

Od lata 1941 r. dziesiątki tysięcy żydowskich pracowników przymusowych zostało rozmieszczonych w pobliżu linii frontu w okupowanej przez Państwa Osi Europie Wschodniej, zwłaszcza na Ukrainie. Węgierscy oficerowie często traktowali tych ludzi źle i poddawali ich brutalnej przemocy. Robotnicy żydowscy nie mieli odpowiedniego schronienia, pożywienia, odzieży ani opieki medycznej. Wielu z nich trafiło do niewoli radzieckiej jako jeńcy wojenni. 

Eksperci szacują, że około 100 000 żydowskich mężczyzn zostało zmuszonych do udziału w systemie służby pracy. Od 25 000 do 42 000 z nich zmarło przed zajęciem Węgier przez Niemcy w marcu 1944 r.

Deportacja Żydów z Węgier i masakra w Kamieńcu Podolskim w 1941 r.

Zdjęcie

Niemieckie czołgi podczas operacji „Barbarossa” (Zdjęcie)

Niemieckie czołgi przejeżdżają przez płonącą rosyjską wioskę podczas operacji „Barbarossa”, czyli inwazji na Związek Radziecki latem 1941 r.

© IWM (HU 111382)

Źródło:

• Imperial War Museum - Photograph Archive

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Jeden z najbardziej niesławnych aktów antysemickiej przemocy w pierwszej fazie Holokaustu na Węgrzech miał miejsce latem 1941 r. Stało się to po ataku Państw Osi na Związek Radziecki (operacja „Barbarossa”). W lipcu i sierpniu 1941 r. węgierscy urzędnicy zebrali i deportowali Żydów, których uznali za „nieodpowiednich obcokrajowców”. Rząd węgierski deportował ponad 20 000 Żydów przez granicę do Galicji okupowanej przez Państwa Osi (wówczas Polska, obecnie Ukraina). Deportacje te były szybkie, chaotyczne, przypadkowe i nieludzkie. 

W końcu większość Żydów deportowanych z Węgier (około 14 000–16 000) została przewieziona do Kamieńca Podolskiego. Tam zostali zamknięci w getcie. Od 26 do 28 sierpnia niemieckie nazistowskie jednostki SS i policji oraz ich lokalni ukraińscy kolaboranci przeprowadzili masowe rozstrzelania w Kamieńcu Podolskim. Zamordowali 23 600 Żydów. Jest prawdopodobne, że niektórzy węgierscy wojskowi byli świadkami łapanek i rozstrzelań, a być może sami brali w nich udział. 

Wielu Żydów deportowanych z Węgier, którzy nie zostali zabici w Kamieńcu Podolskim, zostało rozstrzelanych w kolejnych masakrach, zginęło w gettach lub zostało zamordowanych w ośrodku zagłady w Bełżcu. Na Węgry zdołało powrócić być może około 2000 żydowskich uchodźców. Ich relacje z tego, co wydarzyło się w Galicji, często przyjmowano z niedowierzaniem. 

Ataki na rejon Baczki w okupowanej przez Węgrów Jugosławii

W styczniu 1942 r. węgierskie jednostki wojskowe przeprowadziły ataki na jugosłowiański rejon Baczki przyłączony wówczas do Węgier. Ataki te były rzekomą odpowiedzią na działalność partyzancką. Do aktów przemocy doszło w mieście Nowy Sad (Újvidék po węgiersku) oraz w innych miastach tego regionu. Władze węgierskie obrały za cel Serbów, Żydów i osoby innych narodowości. Zginęło około 1 000 Żydów i 2 500 Serbów. Sprawców masakr sądzono przed węgierskimi sądami w latach 1943–1944.

Odmowy Węgier wobec niemieckich żądań dotyczących deportacji, lata 1942–1944

W pierwszej fazie Holokaustu na Węgrzech węgierski rząd nie uczestniczył w pełni w masowych mordach Żydów prowadzonych przez nazistów. 

Wkrótce po inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. okrutne traktowanie Żydów przez nazistowskie Niemcy znacznie się nasiliło. Niemieckie oddziały zaczęły mordować całe społeczności żydowskie w akcjach masowych rozstrzelań. Następnie na przełomie 1941 i 1942 r. reżim nazistowski w Niemczech zbudował ośrodki zagłady do mordowania Żydów przy użyciu trującego gazu. Do tych ośrodków władze niemieckie deportowały Żydów z całej Europy. Pomoc w tym przedsięwzięciu uzyskiwali od swoich sojuszników i kolaborantów. 

W 1942 r. nazistowski rząd Niemiec zaczął wywierać presję na rząd węgierski, aby wszystkich Żydów z Węgier deportować na terytorium kontrolowane przez Niemców. Jednak Horthy i premier Miklós Kállay (sprawujący urząd od marca 1942 do marca 1944 r.) odmówili. Horthy i Kállay odpowiedzieli, że los węgierskich Żydów jest sprawą wewnętrzną. Twierdzili, że deportowanie Żydów może mieć potencjalnie druzgocące konsekwencje dla gospodarki Węgier. 

Odmowa współpracy oznaczała, że setki tysięcy Żydów na Węgrzech pozostało przy życiu w szczytowym okresie masowych mordów. Wówczas Żydzi na Węgrzech zmagali się z poważnymi trudnościami z powodu antysemickich przepisów oraz systemu pracy przymusowej. Jednak w przeciwieństwie do Żydów znajdujących się pod bezpośrednią okupacją nazistów w innych miejscach większość Żydów na Węgrzech pozostała we własnych domach z dostępem do wystarczającej ilości żywności i innych zasobów. Węgry przyciągnęły nawet tysiące żydowskich uchodźców uciekających przed masowymi mordami dokonywanymi przez nazistów w krajach sąsiednich.

Czas, gdy Węgry zapewniały względne schronienie przed nazistowskimi masowymi mordami, gwałtownie się skończył w marcu 1944 r., kiedy to kraj ten został zajęty przez nazistowskie Niemcy. 

Druga faza Holokaustu na Węgrzech, marzec 1944–1945 r.

W marcu 1944 r. Niemcy nazistowskie zdecydowały się zająć sojusznicze Węgry z powodów militarnych związanych z rolą tego kraju w toczącej się wojnie. 19 marca 1944 r. wojsko niemieckie wkroczyło na Węgry bez większego oporu. Węgrzy szybko spełnili niemieckie żądania. W rezultacie większość niemieckich wojsk pozostawała na Węgrzech tylko przez krótki czas. Niemniej jednak Niemcy nadal odgrywali dominującą rolę w węgierskiej polityce. 

Niemieckie władze okupacyjne zezwoliły Horthyemu na pozostanie na stanowisku regenta Węgier. Wielu innych węgierskich urzędników również utrzymało swoje stanowiska. Niemcy jednak nalegali, by Horthy zastąpił premiera Kállaya proniemieckim Döme Sztójayem. Jako premier Sztójay współpracował z niemieckimi władzami. Kilku radykalnym prawicowym antysemitom przyznano ważne stanowiska w jego rządzie.

Jednym z celów nazistowskich Niemiec po zajęciu Węgier była deportacja i masowa eksterminacja Żydów z tego kraju. W marcu 1944 r. na Węgrzech mieszkało od 760 000 do 780 000 Żydów. Była to największa społeczność żydowska pozostająca przy życiu w Europie. 

Niemiecka okupacja Węgier stanowiła punkt zwrotny. W ciągu następnego roku Niemcy i ich węgierscy współpracownicy zamordowali około 500 000 Żydów z Węgier.

Nowe środki antysemickie na okupowanych przez Niemców Węgrzech, wiosna 1944 r.

Po zajęciu Węgier przez Niemcy rząd węgierski uchwalił kilkadziesiąt antysemickich dekretów. Ich celem było całkowite odizolowanie, napiętnowanie i zubożenie Żydów na Węgrzech. Nowe antysemickie przepisy zmusiły Żydów do oddania mienia, takiego jak samochody, telefony, radia i rowery. Pozostałe dekrety zakazywały im uczestnictwa w seansach filmowych czy przedstawieniach z udziałem nie-Żydów. Kolejne dekrety zmniejszały racje żywnościowe dla Żydów. 

Pod koniec marca 1944 r. rząd Węgier ogłosił, że od 5 kwietnia wszyscy Żydzi, którzy ukończyli 6 lat, będą zmuszeni do noszenia na ubraniach żółtej Gwiazdy Dawida. 

W całym kraju władze węgierskie, w tym burmistrzowie, funkcjonariusze policji i żandarmerii, współpracowały przy realizacji tych środków. Zgodnie z poleceniami rządu społeczności żydowskie musiały stworzyć listy rejestracyjne wszystkich Żydów w ich jurysdykcji. 

Węgierskie getta tranzytowe i deportacja Żydów z Węgier, kwiecień–lipiec 1944 r.

Władze niemieckie i węgierskie szybko zaczęły planować tworzenie gett dla Żydów i ich deportację z Węgier. Oficer SS Adolf Eichmann i jego zespół ekspertów ds. deportacji przybyli do Budapesztu, aby ułatwić ten proces. Wiosną i latem 1944 r. władze węgierskie i niemieckie podzieliły Węgry na sześć stref operacyjnych. W każdej z nich deportację poprzedzano utworzeniem getta. 

Od kwietnia 1944 r. władze węgierskie tworzyły getta tranzytowe w wielu miastach i miasteczkach. Władze węgierskie obejmowały regionalnych i okręgowych urzędników, burmistrzów, pracowników służby zdrowia, policjantów i żandarmów. Getta zwykle zakładano w żydowskich dzielnicach lub w dużych budynkach, takich jak fabryki, magazyny czy cegielnie. Getta zazwyczaj znajdowały się w pobliżu obiektów kolejowych, co miało ułatwić deportację. Żydów z mniejszych miast i wsi koncentrowano w gettach w większych miastach. W gettach tranzytowych więziono ich przez kilka dni lub tygodni pod nadzorem władz węgierskich. Zapewniano im ograniczone porcje jedzenia, schronienie oraz opiekę medyczną. Niemcy mieli w tym procesie niewielki udział. Tworzeniu gett towarzyszyły powszechne grabieże, kradzieże i tortury. 

Systematyczne deportacje Żydów z gett tranzytowych rozpoczęły się w połowie maja 1944 r.2Footnote 22 Strefa po strefie, niemieccy eksperci ds. deportacji i węgierscy żandarmi zmuszali Żydów z gett tranzytowych do wsiadania do wagonów towarowych. Między 15 maja a 9 lipca 1944 r. z Węgier deportowano około 437 000 Żydów w 147 pociągach. Około 420 000 z nich wysłano do ośrodka zagłady Auschwitz-Birkenau,3Footnote 33 gdzie poddano ich selekcji. Około 100 000 Żydów z Węgier wyznaczono do pracy przymusowej w Auschwitz. Pozostali – około 330 000 Żydów (około 75 procent) – zostali po przybyciu na miejsce zamordowani w komorach gazowych. Wśród ofiar znajdowali się mężczyźni, kobiety i dzieci. Był to okres w Auschwitz-Birkenau, w którym śmiertelnych ofiar było najwięcej. 

Horthy wstrzymuje deportacje, czerwiec–lipiec 1944 r.

7 lipca 1944 r. Horthy nakazał wstrzymać deportacje Żydów z Węgier. Zrobił tak z powodu pogarszającej się sytuacji militarnej Niemiec, zagrożeń międzynarodowych i presji ze strony najbliższego otoczenia. Niemniej jednak deportacje do Auschwitz z miast wokół Budapesztu trwały jeszcze przez kolejne dwa dni. Wstrzymano je 9 lipca. Mimo rozkazów Horthyego Eichmann, jego zespół ekspertów ds. deportacji oraz ich sojusznicy w węgierskim rządzie podejmowali dalsze działania. Pod koniec lipca i w sierpniu 1944 r. przeprowadzono kilka deportacji Żydów do Auschwitz z węgierskich obozów internowania. 

Jedyna społeczność żydowska, którą w większości ominęły deportacje z poprzednich miesięcy, mieszkała w Budapeszcie. 

„Domy z żółtą gwiazdą”: Budapeszt, lato 1944 r.

W lipcu 1944 r. liczna społeczność żydowska w Budapeszcie liczyła około 200 000 osób. 

Latem nastroje w tym mieście były przygnębiające. W pełni odczuwano konsekwencje antysemickich ustaw i środków obowiązujących w tym kraju. Informacje o deportacjach z terenów wiejskich dotarły do stolicy. Rząd węgierski wprowadził w Budapeszcie gettoizację rozproszoną, wraz z miejscowymi urzędnikami zmuszając Żydów do zamieszkania w specjalnie oznaczonych „domach z żółtą gwiazdą”. Wprowadzono również godzinę policyjną oraz inne ograniczenia. 

Akcje ratunkowe na Węgrzech

Czas, na który przypadł Holokaust na Węgrzech, umożliwił przeprowadzenie kilku niezwykłych akcji ratujących Żydów. Przeprowadzali je zarówno Żydzi, jak i nie-Żydzi.  

Warto tu wspomnieć o żydowskich przywódcach Komitetu Pomocy i Ocalenia w Budapeszcie, którzy próbowali przekupić nazistowskich przywódców i negocjować z nimi ratowanie Żydów na Węgrzech. Komitet negocjował akcję ratującą Żydów, znaną pod nazwą „transport Kasztnera”. W zamian za pieniądze i kosztowności nazistowscy urzędnicy zgodzili się na przewóz Żydów do bezpiecznego miejsca. Dzięki temu przeżyło ich ponad 1 600.

Latem i jesienią 1944 r. w Budapeszcie prowadzono szereg międzynarodowych akcji ratujących Żydów. Kierowali nimi członkowie misji dyplomatycznych z krajów neutralnych, zwłaszcza ze Szwecji i Szwajcarii. Raoul Wallenberg (Szwecja) oraz Carl Lutz (Szwajcaria) koordynowali tworzenie i dystrybucję przepustek ochronnych. Przepustka ochronna (nazywana Schutzpassem) była dokumentem, który wskazywał, że dana osoba (lub rodzina) znajdowała się pod ochroną neutralnego państwa. Osoby ratujące Żydów tworzyły dla nich bezpieczne schronienie w mieście. Często ściśle współpracowały z organizacjami żydowskimi i grupami ratującymi ludzi. Wallenberg został zrekrutowany przez Amerykański Zarząd ds. Uchodźców Wojennych.

Przejęcie władzy na Węgrzech przez Strzałokrzyżowców

W sierpniu 1944 r. gdy sytuacja na froncie wojennym stawała się coraz korzystniejsza dla aliantów, Horthy zdymisjonował premiera Sztójaya i ustanowił nowy rząd. Zdymisjonował także wielu najbardziej skrajnie prawicowych, antysemickich członków rządu Sztójaya. We wrześniu granicę Węgier przekroczyła Armia Czerwona (wojska radzieckie). Horthy wysłał przedstawicieli, którzy mieli negocjować z Sowietami zawieszenie broni.

15 października 1944 r. Horthy próbował otwarcie odciąć się od nazistowskich Niemiec. Ogłosił zawieszenie broni z Sowietami. Jednak źle przygotował swoje plany. Niemcy i ich węgierscy współpracownicy szybko przejęli kontrolę nad sytuacją. Władze niemieckie zatrzymały Horthyego. Groziły mu, że pozbawią życia jego syna i żądały, aby powołał nowy rząd, na co Horthy wyraził zgodę. Nowemu rządowi przewodził Ferenc Szálasi, przywódca faszystowskiej i skrajnie antysemickiej partii Strzałokrzyżowców (Nyilaskeresztes Párt). Pod jej przywództwem Węgry kontynuowały walkę z Sowietami u boku nazistowskich Niemiec.

Bojówki Strzałokrzyżowców prowadziły rządy terroru przeciwko Żydom w Budapeszcie. Członkowie Strzałokrzyżowców (zwani „Nyilas”) rozstrzeliwali Żydów nad brzegiem Dunaju.

Deportacje z Budapesztu jesienią 1944 r.

20 października bojówki Strzałokrzyżowców rozpoczęły łapanki Żydów, których następnie wysyłano na roboty przymusowe. Dzień później rząd Strzałokrzyżowców wydał rozkaz, aby żydowscy mężczyźni i kobiety musieli wykonywać pracę przymusową. Wyłapano kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Początkowo musieli oni kopać rowy przeciwczołgowe wokół miasta. 6 listopada rząd nakazał im pieszą deportację na zachód do Hegyeshalom (wioski położonej przy granicy austriacko-węgierskiej, oddalonej ok. 160 km od Budapesztu). Po drodze wielu Żydów zginęło lub zostało zastrzelonych. Żydzi, którzy przeżyli ten marsz, zostali przekazani Niemcom, jakoby wypożyczeni. Węgrzy również „wypożyczali” żydowskie bataliony służby pracy. Dyplomaci (w tym Raoul Wallenberg i Carl Lutz), organizacje żydowskie oraz zwykli Węgrzy interweniowali w miarę swoich możliwości. Próbowali udzielić ludziom pomocy lub ratować ich przed deportacją. 

W listopadzie i grudniu 1944 r. przekazano Niemcom kilkadziesiąt tysięcy Żydów z Węgier. Niemcy zmuszali ich do pracy. Wielu robotnikom przymusowym kazano budować okopy obronne. Pracowali oni w śmiertelnych i wyczerpujących warunkach. W związku z takimi pracami umierały lub ginęły tysiące ludzi. Wielu innych później zmarło podczas marszy śmierci wiosną 1945 r.  

Getto budapeszteńskie i getto międzynarodowe, listopad–grudzień 1944 r.

Pod koniec 1944 r. reżim Strzałokrzyżowców utworzył w Budapeszcie dwa getta. 

Jedno z nich było ogrodzonym gettem w tradycyjnej żydowskiej dzielnicy Budapesztu. Reżim nakazał Żydom mieszkającym w „domach z żółtą gwiazdą” przeniesienie się do tego getta. Getto budapeszteńskie nazywano również „gettem peszteńskim” lub „dużym gettem”. Było ono przeludnione. Getto to zamknięto w grudniu 1944 r. Mieszkało w nim około 70 000 osób, z czego zmarło około 3000 Żydów. 

Żydzi mający międzynarodowe przepustki ochronne trafiali do tzw. „getta międzynarodowego”. Nazywano je również „gettem chronionym” lub „małym gettem”. Jego obszar nie był ogrodzony, ale znajdował się na nim zespół budynków mieszkalnych objętych ochroną międzynarodową. W getcie międzynarodowym oficjalnie mieszkało 15 600 osób. W rzeczywistości schronienia szukało tam tysiące innych osób. Byli to ludzie ze sfałszowanymi dokumentami ochronnymi lub niemający żadnych dokumentów.  

Tysiące Żydów w Budapeszcie ukrywało się, ponieważ nie chciało zamieszkać w żadnym z tych gett. 

Zakończenie: Wyzwolenie Żydów na Węgrzech, lata 1944–1945

W miarę jak Armia Czerwona (wojska radzieckie) posuwała się na zachód, wyzwalała Żydów na Węgrzech. Wśród wyzwolonych znajdowali się ci służący w batalionach pracy oraz ci przebywający w ukryciu. 

2 listopada 1944 r. Sowieci rozpoczęli atak na Budapeszt. Zimą 1944/1945 r. okrążyli miasto i rozpoczęli jego oblężenie. Wojska niemieckie i węgierskie zaciekle walczyły w obronie stolicy. W tym okresie bojówki Strzałokrzyżowców nadal dopuszczały się przemocy wobec Żydów. Sowieci wyzwolili getto międzynarodowe 16 stycznia 1945 r., a getto w Budapeszciew dniach 17–18 stycznia tego samego roku. Resztę miasta zdobyli w lutym. Do kwietnia 1945 r. Sowieci całkowicie przejęli kontrolę nad Węgrami.

Sowieci wyzwolili około 119 000 Żydów w Budapeszcie. Uwolnili też niewielką liczbę osób w pozostałych częściach kraju. 

Liczba ofiar Holokaustu na Węgrzech 

W 1941 r. na Węgrzech i zaanektowanych przez nie terytoriach mieszkało około 825 000 Żydów. Ponad 65 procent z nich (około 550 000 osób) zostało zamordowanych w czasie Holokaustu. 

Od 44 000 do 63 000 Żydów zginęło lub zostało zabitych w pierwszym etapie Holokaustu na Węgrzech.

Około 500 000 Żydów z Węgier zostało zabitych w drugiej fazie. Spośród nich około 330 000 zamordowano w komorach gazowych po przybyciu do ośrodka zagłady Auschwitz-Birkenau. Pozostałe dziesiątki tysięcy zginęło podczas pobytu w Auschwitz lub innych niemieckich obozach koncentracyjnych i obozach pracy przymusowej, a także w trakcie marszów śmierci. Tysiące ludzi zostało zamordowanych w Budapeszcie przez węgierskich bojówkarzy Strzałokrzyżowców. 

Z Holokaustu ocalało około 250 000 Żydów z Węgier. Ich przetrwanie było możliwe tylko dzięki zbiegowi okoliczności, w szczególności wyczuciu czasu, akcjom ratunkowym i łutowi szczęścia.