Czym jest ludobójstwo?

Termin prawny „ludobójstwo” odnosi się do czynów popełnionych z zamiarem całościowego lub częściowego wyniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej. Ludobójstwo to przestępstwo zgodnie z Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r., przyjętą na forum międzynarodowym. Czyny stanowiące ludobójstwo dzielą się na pięć kategorii:

• zabójstwo członków danej grupy;
• spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;
• umyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;
• stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzeń w obrębie grupy;
• przymusowe odbieranie dzieci członkom grupy i przekazywanie ich innej grupie.

Choć termin „ludobójstwo” jest często używany, jego popełnianie zdarza się rzadko w porównaniu z innymi poważnymi zbrodniami, których celem nie jest wyniszczenie określonej grupy, takimi jak zbrodnie przeciwko ludzkości czy zbrodnie wojenne (link zewnętrzny w języku angielskim).

Pochodzenie terminu „ludobójstwo”

Słowo „ludobójstwo” nie istniało przed II wojną światową. Zostało ono specjalnie ukute przez polsko-żydowskiego prawnika Rafała Lemkina (1900–1959). Po raz pierwszy użył on tego określenia w książce Rządy państw Osi w okupowanej Europie z 1944 r. Lemkin opisał w niej nazistowską politykę systematycznych prześladowań i masowych mordów podczas II wojny światowej. Jego analiza zawierała opisy zagłady europejskich Żydów, którą dziś nazywamy Holokaustem. Lemkin utworzył słowo „genocide” („ludobójstwo”) przez połączenie przedrostka geno- – od greckiego słowa oznaczającego rasę lub plemię – z przyrostkiem -cide – od łacińskiego słowa oznaczającego zabijanie. Lemkin zdefiniował ludobójstwo jako „skoordynowany plan różnych działań mających na celu zniszczenie istotnych fundamentów życia grup narodowych, a następnie unicestwienie samych grup”.

Wcześniejsze przypadki użycia terminu „ludobójstwo”

W 1945 r. w Norymberdze w Niemczech ustanowiono Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (MTW, ang. IMT). Podczas procesu 24 wysokich rangą nazistowskich urzędników zostało oskarżonych między innymi o zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne (link zewnętrzny w języku angielskim) zgodnie z definicją zawartą w Karcie Norymberskiej. 

Terminu „ludobójstwo” użyto w akcie oskarżenia jako sposobu na opisanie nazistowskiej zbrodni Holokaustu. Jednak wówczas nie był on jeszcze terminem prawnym.

Ludobójstwo jako zbrodnia w świetle prawa międzynarodowego

Po Holokauście słowo „ludobójstwo” stało się terminem prawnym określającym konkretnie zdefiniowaną zbrodnię. 

Dnia 9 grudnia 1948 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) zatwierdziła pisemne porozumienie znane jako Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Przyjęcie tej konwencji było w dużej mierze zasługą niestrudzonych wysiłków Rafała Lemkina. Do końca lat 50. XX wieku podpisało ją ponad 65 państw członkowskich ONZ. Do kwietnia 2022 r. konwencję ratyfikowały 153 państwa (co oznacza, że zgodziły się przestrzegać jej warunków). 

Konwencja ta uznała ludobójstwo za zbrodnię w świetle prawa międzynarodowego. Oznacza to, że prawo zakazujące popełniania ludobójstwa obowiązuje we wszystkich państwach, nawet w tych, których nie ratyfikowały konwencji. Głównym celem Konwencji jest zapobieganie ludobójstwu. Pozostaje to wyzwaniem, przed którym stoją państwa, instytucje i osoby prywatne.