Avraham Tory
Avraham Tory (1909–2002), Litvanya’nın Kovno gettosunda Yahudi konseyi sekreteri (Ältestenrat) olarak görev yapıyordu. Alman işgalinin ilk günlerinden gettonun son günlerine kadar günlükler tuttu. Getto deneyimini belgelemenin büyük öneme sahip olduğunu düşünen Tory, gettonun gizli arşivlerini yönetti.
Önemli gerçekler
-
1
Savaştan önce Kovno gettosunda avukat ve siyonizm aktivisti olan Avraham Tory, Nazi suçlarını belgeleyen bir günlük tutuyordu. Başka kişilerle işbirliği içinde raporlar, kol bantları, Almanca emirler ve sanat eserlerini toplayıp beş ahşap kasa içinde toprağa gömdü.
-
2
Tory, Litvanyalı rahip Peder Vaickus’a, savaştan sağ kurtulan Yahudi olmazsa sandıkları çıkarıp Dünya Siyonist Teşkilatı’na göndermesini söyledi.
-
3
Günlük ve Tory’nin biriktirdiği diğer belgeler, Kovno gettosu tarihinin önemli bir bölümünü unutulmaktan kurtardı.
II. Dünya Savaşı Öncesi
Tory, 1909’da Avraham Golub adıyla o zamanlar Çarlık Rusyası’nın bir parçası olan Litvanya’nın Lazdijai şehrinde dünyaya geldi. Rusça “güvercin” anlamına gelen soyadını, 1950 yılında İbranicedeki karşılığıyla değiştirdi.
Litvanya’nın Marijampole şehrinde bir Yahudi lisesinde okuyup Genel Siyonist gençlik hareketine katıldıktan sonra Tory, Kovno’da ve ABD’de hukuk okudu. Hukuk Fakültesi’ni Kovno’da tamamlayan Tory, 1930’larda Yahudi profesörlerden birinin hukuk bürosunda asistan olarak çalıştı.
Sovyet İlhakı ve Alman İşgali
1940’ta Sovyetler Litvanya’yı ilhak ettiğinde Tory, Litvanya’da askerî üsler inşa eden Sovyet yapı idaresi için çalışıyordu. Dönemin değişken siyasi atmosferi nedeniyle Tory, iki kez Kovno’dan kaçmak zorunda kaldı.
Birincisinde Siyonist “karşı devrim” yanlısı olması nedeniyle Sovyetler’in tutuklama ve sınır dışı etme tehdidinden kaçmak için Vilna’da (Vilnius) saklanarak yaşadı. Haziran 1941’de Sovyetler’in geri çekilmesiyle geri dönen Tory’nin, işgalci Alman rejiminin yarattığı tehlikeler nedeniyle tekrar kaçmak zorunda kaldı. Litvanya-Rusya sınırını geçmesi engellenen Tory, Kovno’ya geri döndü ve kendini Kovno’nun geri kalan Yahudileriyle birlikte getto esaretinin ortasında buldu.
Gettonun Arşivcisi
Diğer kişiler gibi Tory de gün boyunca aldığı notları kullanarak geceleri (asistan Pnina Sheinzon’un yardımıyla) günlük tutmaya başladı. Yahudi konseyinin (Ältestenrat) sekreteri olarak benzersiz bir bakış açısına sahipti. Konseyin başkanı Elchanan Elkes ve Gestapo yetkilileri arasındaki konuşmaları bir rapor hâline getirmeyi başardı. Boya ve Levha Atölyesindeki grafik tasarımcılarının elinde gettonun temel kayıtları arasında yerini alan “And These Are The Laws—German Style” [Ve Bunlar, Kanunlardır—Alman Usulü] derlemesi ve “Slobodka Ghetto 1942” yıllığının metinlerini sağladı.
Tory, gettonun gündelik işlerini yürütmek ve gizli arşivlerini yönetmekle yakından ilgileniyordu. Getto deneyimini belgelemenin hayatî öneme sahip olduğunu düşünen Tory, nüfuzunu kullanarak arşiv için görevlendirdiği sanatçılardan fotoğraflar çekmelerini istedi (arşivdeki 150 fotoğraf). Ayrıca, çeşitli konsey ofislerinden belgeler ya da karbon kopyalarını topladı.
Kaçış
Eylül 1943’te getto toplama kampı hâline geldiğinde konseyin Almanlar üzerindeki etkisi azalmaya başladı. Tory herhangi bir kaçış yolu arıyordu. Getto dışındaki gruplarla olan bağlarını kullanarak Pnina ve kızı Shulamit’in güvenliğini sağlamayı başardı.
Kendi günlüğü, derlenen emirler, 1942 yıllığı, Ältestenrat ofisinin raporları, sanat eserleri ve fotoğraflar içeren beş küçük tahta kasayı, bir dizi açık ve gizli getto etkinliği için kullanılmış, inşaat hâlindeki Sovyet yapımı bir apartman dairesi olan C Bloğun altındaki bir sığınakta güvence altına almak için de hazırlıklar yaptı. Daha sonra 23 Mart 1944’te gettodan kaçan Tory, savaşın son aylarını Kovno dışında bir çiftlikte saklanarak geçirdi.
Arşivin Kurtarılması
Ağustos 1944’te Kovno’nun işgalden kurtuluşunun hemen ardından Tory, C Bloğu aramak için gettoya geri döndü, ancak bina yerle bir olmuştu. Sakladığı kasalardan yalnızca üç tanesini kurtarabildi. Kasaların içindeki eşyaları Polonya’ya götürdü. Burada günlüğü ve diğer belgeleri, Yahudilerin Filistin’e ulaşmasına yardımcı olan ve Bükreş’e güvenli bir geçiş sağlayabileceğini söyleyen bir Brihah üyesine teslim etti.
Tory Çekoslovakya, Macaristan, Romanya, Avusturya ve İtalya’da iki yıl geçirdi. Ekim 1947’de kalıcı olarak Tel Aviv’e gitti. İsrail’in Romanya büyükelçisinin yardımıyla Tory, günlüğüne ve Kovno gettosundan gelen belgelerin çoğuna yeniden kavuştu.
Soykırımdan Sonra
Yıllar boyu İsrail’de avukatlık mesleğine hizmet eden Tory, bu çabaları karşılığında 1969’da Uluslararası Yahudi Avukatlar Derneği genel sekreteri olarak görev yapmaya başladı.
Yine de en kalıcı etkiyi yaratan, günlüğünün yayınlanması ve diğer gizli arşiv belgelerinin korunabilmesi oldu. Araştırmacıların 1960’lardan bu yana Litvanyalı ve Alman soykırım faillerine karşı kanıt olarak başvurduğu günlük, olağanüstü bir tanık ifadesi işlevi görüyor. 1988’de İbranice olarak yayınlanan bu çalışma, iki yıl sonra 1990’da İngilizceye çevrilerek Surviving the Holocaust: The Kovno Ghetto Diary (Soykırımdan Kurtulmak: Kovno Gettosu Günlüğü) adıyla yayınlandı.
Günlük ve Tory’nin biriktirdiği diğer belgeler, Kovno gettosu tarihinin önemli bir bölümünü unutulmaktan kurtardı.