Το Ολοκαύτωμα στην Οδησσό

Το Ολοκαύτωμα στην Οδησσό ξεκίνησε μετά την κατάληψη της πόλης από γερμανούς και ρουμάνους στρατιώτες στις 16 Οκτωβρίου 1941. Στην Οδησσό και σε άλλα μέρη της κατεχόμενης από τη Ρουμανία Ουκρανίας, οι ρουμανικές αντιεβραϊκές πολιτικές εξελίχθηκαν γρήγορα και χαοτικά. Πολλές ομάδες έπαιξαν ρόλο στην υλοποίηση της εξόντωσης των Εβραίων στην Οδησσό. Συμμετείχαν Ρουμάνοι, Γερμανοί και ντόπιοι συνεργάτες (καθώς και Ρώσοι, Ουκρανοί και κυρίως ο μείζων τοπικός γερμανικός πληθυσμός).

Λιγότερο από μια εβδομάδα μετά την έναρξη της κατοχής, οι ρουμανικές αρχές ξεκίνησαν μια επιχείρηση σφαγής, σκοτώνοντας βάναυσα τουλάχιστον 25.000 έως 30.000 Εβραίους στην Οδησσό και τα προάστιά της. Η σφαγή διήρκεσε αρκετές ημέρες. Αμέσως μετά, οι Ρουμάνοι έστειλαν περίπου 25.000 έως 30.000 Εβραίους σε μια πορεία θανάτου από την Οδησσό σε ένα στρατόπεδο στο χωριό Bohdanivka (που ονομάζεται Bogdanovca στα ρουμανικά). Σχεδόν όλοι αυτοί οι Εβραίοι σφαγιάστηκαν στο στρατόπεδο μέσα σε έξι έως οκτώ εβδομάδες από την άφιξή τους. 

Τον Δεκέμβριο του 1941, οι ρουμανικές αρχές αποφάσισαν να απαλλάξουν την Οδησσό από τους Εβραίους. Κατά το πρώτο εξάμηνο του 1942, απέλασαν όσους  Εβραίους είχαν παραμείνει στην Οδησσό, σε χώρους κράτησης που βρίσκονταν σε αγροτικές περιοχές. Η πλειοψηφία δολοφονήθηκε σε επιχειρήσεις μαζικών τουφεκισμών εκεί. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, η άλλοτε ζωντανή εβραϊκή κοινότητα της Οδησσού αποδεκατίστηκε. 

Μόνο ένας μικρός αριθμός Εβραίων επέζησε του Ολοκαυτώματος στην Οδησσό, είτε ως καταναγκαστικοί εργάτες σε στρατόπεδα είτε παραμένοντας κρυμμένοι.  

Η εβραϊκή κοινότητα της Οδησσού πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο

Η εβραϊκή κοινότητα της Οδησσού πέρασε πολλές αλλαγές τις δεκαετίες πριν από το Ολοκαύτωμα. 

Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, η εβραϊκή κοινότητα σε αυτή την πόλη-λιμάνι ήταν μία από τις μεγαλύτερες και πιο ζωντανές κοινότητες στην ανατολική Ευρώπη. Η Οδησσός ήταν φημισμένο κέντρο εβραϊκού πολιτισμού και μάθησης. 

Από την ίδρυσή της στα τέλη του 18ου αιώνα, οι Εβραίοι αποτελούσαν σημαντικό μέρος του πολυποίκιλου πληθυσμού της Οδησσού. Η Οδησσός ήταν μία από τις λίγες μεγάλες πόλεις της Ρωσικής Αυτοκρατορίας όπου επιτρεπόταν να ζουν Εβραίοι. Αλλά όπως όλοι οι Εβραίοι στη Ρωσική Αυτοκρατορία, έτσι και οι Εβραίοι της Οδησσού υπέστησαν περιορισμούς. Οι αυτοκρατορικές αρχές περιόρισαν τον αριθμό των Εβραίων που φοιτούσαν σε σχολεία και πανεπιστήμια. Αυτοί οι περιορισμοί επηρέαζαν τις θέσεις εργασίας που μπορούσαν να κατέχουν οι Εβραίοι. Οι Εβραίοι βίωσαν επίσης αντιεβραϊκή βία, συμπεριλαμβανομένων των πογκρόμ.    

Η ζωή των Εβραίων στην Οδησσό άλλαξε δραματικά μετά την κατάρρευση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας το 1917 και την εγκαθίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1922. Ως δικτατορία, το σοβιετικό καθεστώς ασκούσε αυστηρό έλεγχο στους πολίτες του. Εξαιτίας αυτού του ελέγχου, τα ξεσπάσματα εθνοτικής βίας, όπως τα πογκρόμ κατά των Εβραίων, ήταν σπάνια. Ως κομμουνιστικό κράτος, το σοβιετικό καθεστώς εφάρμοσε πολιτικές με κέντρο ανθρώπους βάσει της κοινωνικής και οικονομικής τους κατάστασης. Οι πολιτικές αυτές εφαρμόστηκαν σε όλους τους Σοβιετικούς πολίτες, συμπεριλαμβανομένων των Εβραίων. Το σοβιετικό καθεστώς στοχοποιούσε τους πλουσιότερους ανθρώπους ως λεγόμενους ταξικούς εχθρούς και δήμευε τα σπίτια και τις επιχειρήσεις τους. Οι ίδιες πολιτικές οδήγησαν σε νέες ευκαιρίες για τους φτωχότερους. Οι Εβραίοι, ειδικότερα, είχαν πλέον πρόσβαση σε εκπαιδευτικές και επαγγελματικές διαδρομές που δεν τους ήταν διαθέσιμες. Ανεξάρτητα από το κοινωνικό και οικονομικό τους υπόβαθρο, όλοι οι Σοβιετικοί πολίτες –συμπεριλαμβανομένων των Εβραίων– ήταν ευάλωτοι σε διώξεις, ακόμη και δολοφονίες, από το καθεστώς εφόσον κρίνονταν πραγματικοί ή υποτιθέμενοι εχθροί. 

Οι σοβιετικές πολιτικές επιβάρυναν όλες τις εθνοτικές, εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες, συμπεριλαμβανομένης της εβραϊκής κοινότητας της Οδησσού. Ακολουθώντας τις κομμουνιστικές αρχές, οι σοβιετικές αρχές έκλεισαν πολλά θρησκευτικά ιδρύματα. Για τους Εβραίους, αυτό σήμαινε ότι οι περισσότερες συναγωγές και τα θρησκευτικά σχολεία έκλεισαν και ότι οι ραβίνοι έγιναν στόχος του καθεστώτος. Οι Σοβιετικοί έβαλαν επίσης στο στόχαστρο ανεξάρτητες πολιτιστικές και κοινωνικές οργανώσεις. Ως αποτέλεσμα, πολλά εβραϊκά ιδρύματα όπου μιλούσαν γίντις, συμπεριλαμβανομένων βιβλιοθηκών, θεάτρων και εκδοτικών οίκων, έκλεισαν. Η εβραϊκή κοινωνική ζωή στην Οδησσό έπαψε ουσιαστικά να υφίσταται τη δεκαετία του 1930, παρά τη μεγάλη εβραϊκή παρουσία που εξακολουθούσε να υπάρχει στην πόλη. Οι ίδιες πολιτικές είχαν παρόμοιο αποτέλεσμα και για άλλες εθνικές και εθνοτικές ομάδες.  

Σύμφωνα με τη σοβιετική απογραφή του 1939, περίπου το ένα τρίτο (περίπου 200.000) των κατοίκων της Οδησσού ήταν Εβραίοι.  

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έρχεται στην Οδησσό

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε στην Ευρώπη τον Σεπτέμβριο του 1939, αλλά δεν έφτασε στην Οδησσό για σχεδόν δύο χρόνια. Στις 22 Ιουνίου 1941, η ναζιστική Γερμανία και οι σύμμαχοί της στον Άξονα, συμπεριλαμβανομένης της Ρουμανίας, επιτέθηκαν στη Σοβιετική Ένωση. Αυτή η στρατιωτική εκστρατεία ήταν γνωστή ως Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα. 

Ένα από τα πρώτα σημάδια του πολέμου στην Οδησσό ήταν η άφιξη προσφύγων, συμπεριλαμβανομένων Εβραίων, από τη Βεσσαραβία. Στο πλαίσιο της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, τα ρουμανικά και τα γερμανικά στρατεύματα προέλασαν γρήγορα στις περιοχές της Βεσσαραβίας και της Βόρειας Μπουκοβίνας. Οι περιοχές αυτές της μεσοπολεμικής Ρουμανίας είχαν παραχωρηθεί καταναγκαστικά στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1940. Μετά την έναρξη της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, η Ρουμανία επανενσωμάτωσε γρήγορα τα εδάφη. Στη Βεσσαραβία, οι ρουμανικές αρχές στοχοποίησαν σχεδόν αμέσως τους Εβραίους με μέτρα διακρίσεων, γκετοποίηση, εκτοπισμό και μαζικές δολοφονίες. Αυτό ώθησε πολλούς Εβραίους της Βεσσαραβίας να διαφύγουν ανατολικά. Ορισμένοι πήγαν στην Οδησσό πριν οι Γερμανοί και οι Ρουμάνοι επικεντρώσουν την προσοχή τους στην κατάληψή της. 

Από τις αρχές Αυγούστου του 1941, οι δυνάμεις του Άξονα περικύκλωσαν πλήρως την Οδησσό. Τα ρουμανικά στρατεύματα πολιόρκησαν την πόλη. Ο Κόκκινος Στρατός (ο σοβιετικός στρατός) συνέχισε να υπερασπίζεται την πόλη για περισσότερο από δύο μήνες. 

Οι Ρουμάνοι κατέλαβαν την Οδησσό στις 16 Οκτωβρίου 1941. Την όρισαν πρωτεύουσα του Κυβερνείου της Υπερδνειστερίας. Το Κυβερνείο της Υπερδνειστερίας ήταν μια ρουμανική διοικητική μονάδα που διοικούσε το τμήμα της κατεχόμενης σοβιετικής Ουκρανίας μεταξύ του Δνείστερου και του Νότιου Μπουκ. Το κυβερνείο συνέχισε να υφίσταται μεταξύ 1941 και 1944. Ενώ οι ρουμανικές αρχές έλεγχαν την περιοχή, ναζιστικές γερμανικές μονάδες ήταν παρούσες στην Οδησσό και τις γύρω περιοχές. 

Οι κάτοικοι της Οδησσού υπό πολιορκία 

Πριν οι γραμμές του μετώπου φτάσουν στα περίχωρα της Οδησσού, ορισμένοι πολίτες βρήκαν την ευκαιρία να εγκαταλείψουν την πόλη. Άλλοι αποφάσισαν να παραμείνουν στην Οδησσό, επειδή πίστευαν ότι οι Σοβιετικοί θα διατηρούσαν τον έλεγχο. Άλλοι πάλι δεν μπορούσαν να φύγουν λόγω προσωπικών περιστάσεων ή επειδή δεν είχαν επίσημη άδεια από τις σοβιετικές αρχές.

Όταν οι δυνάμεις του Άξονα περικύκλωσαν την Οδησσό, οι πολίτες παγιδεύτηκαν. Ο μόνος τρόπος για να διαφύγουν και να φτάσουν στη σοβιετικά ελεγχόμενη ηπειρωτική χώρα ήταν μέσω θαλάσσης. Ωστόσο, οι γερμανικές αεροπορικές επιθέσεις κατέστρεψαν τα πλοία εκκένωσης, περιορίζοντας περαιτέρω τη δυνατότητα φυγής των κατοίκων. 

Όταν οι Ρουμάνοι κατέλαβαν την Οδησσό στα μέσα Οκτωβρίου, στην πόλη υπήρχαν παγιδευμένοι μεταξύ 70.000 και 120.000 Εβραίοι. Ορισμένοι από αυτούς ήταν ντόπιοι Εβραίοι. Άλλοι ήταν Εβραίοι πρόσφυγες από τη Βεσσαραβία οι οποίοι είχαν ξεφύγει από τη ρουμανική βαρβαρότητα και αναζήτησαν καταφύγιο στην Οδησσό.

Η αρχή του Ολοκαυτώματος στην Οδησσό 

Οι ρουμανικές αρχές κατέλαβαν τον έλεγχο της Οδησσού στις 16 Οκτωβρίου 1941. Την επόμενη ημέρα, διέταξαν την απογραφή όλων των Εβραίων. Οι Ρουμάνοι άρχισαν αμέσως να υποβάλλουν τους Εβραίους της πόλης και των γύρω περιοχών σε ταπεινωτική μεταχείριση, αυθαίρετη βία και δολοφονίες. Επιπλέον, η ναζιστική αντισημιτική προπαγάνδα εξαπλώθηκε σε όλη την πόλη. 

Στις 18 Οκτωβρίου, οι ρουμανικές αρχές μετέτρεψαν μια φυλακή στην οδό Fontans'ka και τη γύρω περιοχή σε χώρο κράτησης Εβραίων. Αναφέρονταν σε αυτή τη φυλακή ως γκέτο ή στρατόπεδο. Επέτρεψαν στους άντρες, τις γυναίκες και τα παιδιά που ήταν έγκλειστοι εκεί να φέρουν μόνο λίγα είδη πρώτης ανάγκης. Οι Ρουμάνοι υποχρέωσαν επίσης τους Εβραίους άνδρες να εκτελούν καταναγκαστικά έργα στην πόλη.  

Ο διωγμός των Εβραίων από τις ρουμανικές αρχές κλιμακώθηκε γρήγορα. Σύμφωνα με ορισμένα απομνημονεύματα, καθώς και με έρευνες των σοβιετικών αρχών, η μαζική βία και ο θάνατος στην περιοχή της Οδησσού άρχισαν ήδη από τις 19 Οκτωβρίου. Είναι σαφές, ωστόσο, ότι η βία κλιμακώθηκε σημαντικά από τις 22 Οκτωβρίου. 

Πρελούδιο στη σφαγή: Η έκρηξη στις 22 Οκτωβρίου 1941

Το βράδυ της 22ας Οκτωβρίου 1941, μια έκρηξη συγκλόνισε το ρουμανικό στρατιωτικό αρχηγείο στην Οδησσό. Από την έκρηξη σκοτώθηκαν περισσότεροι από 60 άνθρωποι. Μεταξύ των θυμάτων ήταν ο Ρουμάνος στρατηγός που διοικούσε την πόλη, μέλη του ρουμανικού στρατού, τέσσερις Γερμανοί αξιωματικοί του ναυτικού και πολίτες. Δεν ήταν σαφές ποιος ήταν υπεύθυνος για την έκρηξη. Ωστόσο, οι ρουμανικές αρχές κατηγόρησαν τους Εβραίους και τους κομμουνιστές. Οι δύο αυτές ομάδες συνδέονταν συχνά καταχρηστικά μεταξύ τους στην αντισημιτική και αντικομμουνιστική προπαγάνδα. 

Ως απάντηση στην έκρηξη, ο Ρουμάνος δικτάτορας Ion Antonescu διέταξε βίαια αντίποινα κατά των Εβραίων και των κομμουνιστών στην Οδησσό. Οι ρουμανικές αρχές διέπραξαν σε μεγάλο βαθμό τις σφαγές που ακολούθησαν. Μπορεί να βοηθήθηκαν από περιορισμένο αριθμό γερμανικών στρατευμάτων των SS. 

Η σφαγή των Εβραίων στην Οδησσό: 22–26 Οκτωβρίου 1941 

Η έκρηξη στις 22 Οκτωβρίου 1941 ήταν ο καταλύτης για μια δραματική και άμεση κλιμάκωση της αντιεβραϊκής βίας. Οι Ρουμάνοι άρχισαν να απαγχονίζουν Εβραίους και κομμουνιστές το ίδιο βράδυ. Αυτές οι δημόσιες εκτελέσεις συνεχίστηκαν και την επόμενη ημέρα. Μέχρι το τέλος της 23ης Οκτωβρίου, οι ρουμανικές αρχές είχαν απαγχονίσει περίπου 5.000 άτομα, κυρίως Εβραίους. Την επόμενη ημέρα, οι ρουμανικές αρχές μετέφεραν χιλιάδες κρατούμενους Εβραίους στο κοντινό χωριό Dalnyk. Οι Ρουμάνοι εκτέλεσαν μερικούς Εβραίους στην πορεία. Στο Dalnyk, οι Ρουμάνοι στρατιώτες τουφέκισαν πρώτα μερικές δεκάδες Εβραίους σε αντιαρματικά χαρακώματα. Στη συνέχεια, περιόρισαν τους υπόλοιπους Εβραίους σε μεγάλα κτίρια που αναφέρονται ποικιλοτρόπως ως αχυρώνες, υπόστεγα ή αποθήκες. Οι Ρουμάνοι στρατιώτες γάζωσαν τα κτίρια με καταιγισμό πολυβόλων. Οι μαζικοί τουφεκισμοί συνεχίστηκαν και την επόμενη ημέρα. Κάποια στιγμή, οι Ρουμάνοι πυρπόλησαν αρκετά από τα κτίρια. Τα ρουμανικά στρατεύματα πυροβόλησαν και σκότωσαν όσους προσπάθησαν να γλιτώσουν από την πυρκαγιά.

Στις 25 Οκτωβρίου, οι ρουμανικές αρχές χρησιμοποίησαν εκρηκτικά για να καταστρέψουν τουλάχιστον ένα από τα κτίρια στο Dalnyk και να σκοτώσουν τους ανθρώπους που βρίσκονταν μέσα. Ο Antonescu είχε διατάξει αυτή τη μορφή αντιποίνων ως συμβολικό απόηχο της έκρηξης της 22ας Οκτωβρίου. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων που δολοφονήθηκαν στο Dalnyk είναι άγνωστος. Οι μελετητές εκτιμούν ότι ήταν πιθανότατα περίπου 20.000. 

Μάρτυρες αναφέρουν ότι οι ρουμανικές αρχές πραγματοποίησαν σφαγές και σε άλλες τοποθεσίες, πριν και κατά τη διάρκεια της σφαγής του Οκτωβρίου στο Dalnyk. Σε μια αποθήκη πυρομαχικών στην οδό Lustdorf, πολλά θύματα σκοτώθηκαν στο πλαίσιο μαζικών τουφεκισμών. Άλλοι κάηκαν ζωντανοί σε αποθήκες πυροβολικού. 

Οι Εβραίοι που δεν σκοτώθηκαν στη σφαγή του Dalnyk μεταφέρθηκαν σε ένα νεοσύστατο γκέτο στη συνοικία Slobidka της Οδησσού. Ήταν μεταξύ των περίπου 25.000 Εβραίων που εγκλωβίστηκαν εκεί στις 25 Οκτωβρίου. Οι συνθήκες στη Slobidka ήταν σκληρές. Οι Εβραίοι υπέφεραν από τον συνωστισμό, την πείνα και τη σοβαρή έκθεση στο κρύο. 

Φρικαλεότητες που διέπραξαν οι γερμανικές δυνάμεις στην Οδησσό (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1941)

Εκτός από τα ρουμανικά στρατεύματα που υπηρετούσαν στην Οδησσό, εκεί λειτούργησε για περιορισμένο χρονικό διάστημα η Sonderkommando 11b, μια μονάδα του γερμανικού τάγματος θανάτου Einsatzgruppe D. Η Sonderkommando 11b παρέμεινε στην Οδησσό από τις 17 Οκτωβρίου έως τα μέσα Νοεμβρίου του 1941. Στις 23 Οκτωβρίου, η γερμανική μονάδα πυροβόλησε άγνωστο αριθμό Εβραίων από τη φυλακή της οδού Fontans’ka. Πραγματοποίησαν μια άλλη, μεγαλύτερη επιχείρηση μαζικών πυροβολισμών, πιθανότατα επίσης στα τέλη Οκτωβρίου. Μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, η μονάδα αυτή αναζητούσε και εκτελούσε τακτικά Εβραίους στην πόλη.

Υπολογίζεται ότι η Sonderkommando 11b δολοφόνησε 1.000 με 5.000 Εβραίους στην Οδησσό.

Η πορεία θανάτου προς το στρατόπεδο Μπογκντάνοβκα

Οι ρουμανικές αρχές συνέχισαν τη βίαιη επίθεσή τους κατά των Εβραίων της Οδησσού μετά τη σφαγή του Οκτωβρίου. Ξεκινώντας στις 27 Οκτωβρίου, Ρουμάνοι χωροφύλακες οδήγησαν ομάδες χιλιάδων Εβραίων από την Οδησσό στο ρουμανικό στρατόπεδο Μπογκντάνοβκα. Το στρατόπεδο αυτό βρισκόταν στο ουκρανικό χωριό Bohdanivka περίπου 160 χιλιόμετρα μακριά. Οι μελετητές εκτιμούν ότι οι Ρουμάνοι ανάγκασαν συνολικά 25.000 έως 30.000 Εβραίους σε πορεία τις επόμενες εβδομάδες. 

Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, οι Εβραίοι υπέφεραν από έλλειψη τροφής και νερού, καθώς και από την έκθεση σε χαμηλές θερμοκρασίες. Υπέστησαν επίσης κλοπές και βία από τους χωροφύλακες και τα μέλη της τοπικής αστυνομίας που βοηθούσαν στη συνοδεία των αυτοκινητοπομπών. 

Στο στρατόπεδο Μπογκντάνοβκα, οι ρουμανικές αρχές στοίβαξαν τους επιζώντες Εβραίους στα χοιροστάσια και τους αχυρώνες μιας πολύ μεγάλης κρατικής φάρμας (radhosp). Εκεί κρατούσαν επίσης Εβραίους από άλλα μέρη του Κυβερνείου της Υπερδνειστερίας, καθώς και από τη Βεσσαραβία και τη Μπουκοβίνα. Χιλιάδες Εβραίοι πέθαναν από ασιτία και ασθένειες λόγω των απάνθρωπων συνθηκών στο στρατόπεδο Μπογκντάνοβκα.

Μεταξύ της 21ης Δεκεμβρίου 1941 και των μέσων Ιανουαρίου 1942, δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι σκοτώθηκαν σε μαζικές εκτελέσεις στο Μπογκντάνοβκα. Αυτές οι μαζικές εκτελέσεις έγιναν τόσο υπό ρουμανική όσο και υπό γερμανική εξουσία. Ορισμένοι σκοπευτές ήταν μέλη τοπικών μονάδων της γερμανικής εθνοτικής πολιτοφυλακής γνωστή ως Selbstschutz. Οι μονάδες αυτές λειτουργούσαν υπό την de facto εξουσία μιας ειδικής μονάδας των SS.1Footnote 11 Άλλοι εκτελεστές ήταν μέλη ντόπιων ουκρανικών αστυνομικών μονάδων που λειτουργούσαν υπό την εξουσία ρουμανικών χωροφυλάκων. Οι δράστες έκαψαν τα πτώματα των σφαγιασθέντων. Έκαψαν επίσης ζωντανούς 2.000 έως 5.000 Εβραίους που ήταν πολύ αδύναμοι ή ηλικιωμένοι για να περπατήσουν μέχρι το σημείο των μαζικών εκτελέσεων. Η καταλήστευση των εβραϊκών περιουσιών ήταν ευρέως διαδεδομένη κατά τη διάρκεια της σφαγής. 

Σχεδόν όλοι οι Εβραίοι που μεταφέρθηκαν με τη βία από την Οδησσό στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπογκντάνοβκα πέθαναν ή δολοφονήθηκαν. 

Εκκαθάριση της Οδησσού από τους Εβραίους

Οι Ρουμάνοι συνέχισαν να υποβάλλουν τους Εβραίους της Οδησσού σε αυθαίρετες πράξεις βίας στις εβδομάδες που ακολούθησαν τη σφαγή του Οκτωβρίου και την αναγκαστική πορεία προς το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπογκντάνοβκα. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες επιζώντων, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι Ρουμάνοι άρχισαν να απαιτούν από τους Εβραίους της Οδησσού να φορούν στα ρούχα τους το κίτρινο αστέρι που ήταν το διακριτικό σήμα τους.  

Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου του 1941, οι ρουμανικές αρχές εκτιμούσαν ότι υπήρχαν περίπου 44.000 Εβραίοι στην Οδησσό. Στα τέλη Δεκεμβρίου, ο Ρουμάνος δικτάτορας, Ion Antonescu, αποφάσισε ότι η Οδησσός θα έπρεπε να απαλλαγεί από τους Εβραίους. Αυτός και άλλοι Ρουμάνοι ηγέτες πίστευαν στον ιουδαιομπολσεβικισμό, μια θεωρία συνωμοσίας που κατηγορούσε τους Εβραίους για τον κομμουνισμό. Θεωρούσαν τους Εβραίους στη Σοβιετική Ένωση ιδιαίτερα επικίνδυνους εχθρούς. Το 1941, οι Ρουμάνοι φοβήθηκαν ότι οι Εβραίοι της Οδησσού θα βοηθούσαν τον Κόκκινο Στρατό να ανακαταλάβει την πόλη εάν του δινόταν η ευκαιρία. 

Ενεργώντας κατ' εντολή του Antonescu, ο Gheorghe Alexianu, κυβερνήτης της Υπερδνειστερίας, εξέδωσε εντολή για την απέλαση των εναπομεινάντων Εβραίων της Οδησσού σε αγροτικές περιοχές του Κυβερνείου της Υπερδνειστερίας.

Στις 10 Ιανουαρίου 1942, οι ρουμανικές αρχές διέταξαν όλους τους Εβραίους που βρίσκονταν ακόμη στην Οδησσό να συγκεντρωθούν στο γκέτο Slobidka εντός δύο ημερών. Το γκέτο χρησίμευσε ως σημείο συγκέντρωσης και διέλευσης για τις εκτοπίσεις Εβραίων από την Οδησσό σε άλλα μέρη της Υπερδνειστερίας, κυρίως στην επαρχία Berezovca (Berezivka, στα ουκρανικά).  

Εκτοπίσεις με τρένο από την Οδησσό, 1942

Οι ρουμανικές αρχές άρχισαν να απελαύνουν Εβραίους από την Οδησσό με τρένο στην επαρχία Berezovca, που βρίσκεται περίπου 90 χιλιόμετρα βόρεια της Οδησσού. 

Ρουμάνοι χωροφύλακες και μερικές φορές Γερμανοί φρουροί πραγματοποιούσαν τις συλλήψεις και τις απελάσεις από την Οδησσό. Μετέφεραν ομάδες Εβραίων σε απόσταση άνω των 10 χιλιομέτρων από το γκέτο Slobidka ή από άλλα σημεία συγκέντρωσης σε σιδηροδρομικό σταθμό. Εκεί, μεγαλύτερες ομάδες Εβραίων, που αποτελούνταν από μερικές δεκάδες έως περίπου δύο χιλιάδες άτομα, στριμώχτηκαν σε βαγόνια για το ταξίδι προς την πόλη Berezivka. Κάποια τρένα πήγαν σε άλλους προορισμούς. 

Οι Ρουμάνοι απέλασαν περισσότερους από 31.000 Εβραίους από την Οδησσό τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1942. Οι θερμοκρασίες ήταν πολύ κάτω από το μηδέν και οι συνθήκες ήταν θανατηφόρες. Οι συνθήκες αυτές επιδεινώθηκαν από την ανεξέλεγκτη κλοπή των προσωπικών αντικειμένων των Εβραίων, συμπεριλαμβανομένων των πανωφοριών. Ως αποτέλεσμα, μέχρι και το ένα τέταρτο των απελαθέντων πάγωσαν μέχρι θανάτου πριν ή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. 

Μικρότερης κλίμακας εκτοπίσεις Εβραίων από την Οδησσό συνεχίστηκαν από τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο. Μέχρι τον Απρίλιο του 1942, μόνο 701 καταγεγραμμένοι Εβραίοι παρέμεναν στην πόλη. Στις 10 Ιουνίου 1942, το γκέτο Slobidka έκλεισε. Το τελευταίο τρένο απέλασης έφυγε από την Οδησσό στις 23 Ιουνίου. 

Σφαγή από εθνογερμανικές μονάδες πολιτοφυλακής

Κατά την άφιξή τους στην Berezivka , Ρουμάνοι χωροφύλακες και Ουκρανοί αστυνομικοί οδήγησαν την πλειοψηφία των Εβραίων εκτοπισμένων σε πρόχειρους καταυλισμούς σε χωριά κατά μήκος του ποταμού Μπουκ. Πολλοί Εβραίοι πέθαναν καθ' οδόν προς αυτούς τους προορισμούς.

Εθνογερμανικής μονάδες πολιτοφυλακής (Selbstschutze) συχνά αναχαίτιζαν αυτές τις πορείες. Φυλάκιζαν τους Εβραίους για κάποιο χρονικό διάστημα και λήστευαν ό,τι τιμαλφή τους είχαν απομείνει. Στη συνέχεια τους σκότωναν σε μαζικές εκτελέσεις δια τουφεκισμού γύρω από την επαρχία Berezovca. Οι εθνογερμανικές μονάδες πολιτοφυλακής διέπραξαν δεκάδες από αυτές τις σφαγές. Σκότωναν από 30 έως 1.000 Εβραίους σε κάθε εκτέλεση. Οι επιχειρήσεις μεγαλύτερης κλίμακας πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου του 1942. Στη συνέχεια, μέλη της πολιτοφυλακής έκαιγαν τα πτώματα των θυμάτων. 

Μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουνίου του 1942, εθνογερμανικές μονάδες πολιτοφυλακής, κυρίως στην επαρχία Berezovca, δολοφόνησαν περίπου 33.500 Εβραίους που είχαν απελάσει οι ρουμανικές αρχές από την Οδησσό. 

Τι απέμεινε από τους Εβραίους στην Οδησσό

Στα τέλη Ιουνίου του 1942, στην πόλη της Οδησσού δεν είχε απομείνει σχεδόν κανένας καταγεγραμμένος Εβραίος. Αργότερα οι Ρουμάνοι έφεραν στην πόλη έναν μικρό αριθμό Εβραίων, κυρίως τεχνίτες. Αυτοί οι τεχνίτες δούλευαν ως καταναγκαστικοί εργάτες στα κυβερνητικά συνεργεία και εργαστήρια. Τον Ιανουάριο του 1943, στην Οδησσό ζούσαν 54 Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες, ανάμεσά τους άνδρες, γυναίκες και παιδιά.  

Υπολογίζεται ότι περίπου 1.000 οικογένειες Καραϊτών Εβραίων ζούσαν ανοιχτά στην Οδησσό καθ' όλη τη διάρκεια της ρουμανικής κατοχής. Οι Καραΐτες ήταν μια μικρή αίρεση του Ιουδαϊσμού με θρησκευτικές πρακτικές που διέφεραν από τους περισσότερους Εβραίους της ανατολικής Ευρώπης. Οι Ναζί θεωρούσαν τους Καραΐτες τουρκικής καταγωγής και, ως εκ τούτου, δεν τους στοχοποιούσαν για διώξεις ή μαζικές δολοφονίες. Οι ρουμανικές αρχές στην Υπερδνειστερία υιοθέτησαν προφανώς την ίδια πολιτική.

Επιπλέον, στην Οδησσό παρέμεινε άγνωστος αριθμός Εβραίων που δεν είχαν καταγραφεί επίσημα. Αυτοί οι Εβραίοι συχνά κρύβονταν ή ζούσαν με ψεύτικες ταυτότητες. 

Εβραίοι που κρύφτηκαν στην Οδησσό

Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Οδησσού, οι Ρουμάνοι σκότωσαν ή απέλασαν σχεδόν όλους τους Εβραίους της πόλης. Ένας μικρός αριθμός επέζησε κρυμμένος. Η Vera Bakhmutskaia, μια Εβραία κάτοικος της Οδησσού που είχε επιβιώσει κρυμμένη με τη βοήθεια ενός μη Εβραίου οικογενειακού φίλου, αναγνώρισε πόσο απίστευτη ήταν η επιβίωσή της:

Είχαμε μείνει πολύ λίγοι [Εβραίοι]. Πολύ λίγοι. Όταν οι Ρουμάνοι αποσύρθηκαν [...] Περπατούσα στον δρόμο και μου φάνηκε ότι ήμουν η μόνη Εβραία που είχε απομείνει στην πόλη.2Footnote 22

Ένας μικρός αριθμός Εβραίων κρύφτηκε ή απέκτησε πλαστές μη εβραϊκές ταυτότητες. Οι προσπάθειες να αποφύγουν την απέλαση και τον πιθανό θάνατο μένοντας κρυφά στην πόλη ήταν δύσκολες και σπάνια επιτυχείς. Οι Εβραίοι που προσπαθούσαν να βρουν κρυψώνα μόνοι τους, έπρεπε να αναζητήσουν τροφή και καταφύγιο χωρίς να τους πιάσουν. Όσοι μη Εβραίοι προσπαθούσαν να τους βοηθήσουν αντιμετώπιζαν μεγάλο προσωπικό κίνδυνο, καθώς και τις πρακτικές δυσκολίες να τους παρέχουν κρυφά στέγη, τροφή και ρουχισμό. Καταγγελίες τόσο για τους Εβραίους που κρύβονταν όσο και για τους μη Εβραίους που τους βοηθούσαν γίνονταν καθ' όλη τη διάρκεια της κατοχής.

Θεός φυλάξοι να μην μάθει κανείς [ότι είμαι Εβραία ...] Αν το ήξεραν, θα με είχαν καταγγείλει αμέσως. … [... Αλλά] υπήρχαν [επίσης] φιλάνθρωποι, πολύ καλοί, αυτοί που μας βοήθησαν.3Footnote 33

Τις δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου, δεκάδες μη Εβραίοι που βοήθησαν Εβραίους στην Οδησσό έχουν αναγνωριστεί επίσημα από το Γιαντ Βασέμ ως «Δίκαιοι μεταξύ των Εθνών».

Τα επακόλουθα της ρουμανικής κατοχής της Οδησσού

Οι Ρουμάνοι αποσύρθηκαν από την Υπερδνειστερία τον Μάρτιο του 1944. Άφησαν την περιοχή υπό γερμανικό έλεγχο. Ο Κόκκινος Στρατός ανακατέλαβε την Οδησσό από τους Γερμανούς στις 10 Απριλίου 1944. 

Δύο μήνες αργότερα, οι σοβιετικές αρχές πραγματοποίησαν απογραφή των κατοίκων της Οδησσού. Έγινε σαφές ότι οι κατακτητές είχαν αποδεκατίσει την εβραϊκή κοινότητα- από περίπου 200.000 το 1939 σε 2.640 το 1944.

Καθώς ο Κόκκινος Στρατός ανακατακτούσε εδάφη, οι σοβιετικές αρχές διερευνούσαν διάφορα εγκλήματα που είχαν διαπράξει οι κατακτητές. Διερεύνησαν εγκλήματα που διαπράχθηκαν κατά των Εβραίων, στην Οδησσό και αλλού. Οι σοβιετικές αρχές χρησιμοποίησαν αυτά τα στοιχεία σε δίκες εναντίον συλληφθέντων δραστών του Άξονα και τοπικών συνεργατών.  

Έρευνες κατά επιφανών αξιωματούχων πραγματοποιήθηκαν στη Ρουμανία μετά την πτώση του δικτάτορα του πολέμου Ion Antonescu. Ο πρώην κυβερνήτης της Υπερδνειστερίας, Gheorghe Alexianu, κρίθηκε ένοχος από το Λαϊκό Δικαστήριο του Βουκουρεστίου. Οι Ρουμάνοι τον εκτέλεσαν την 1η Ιουνίου 1946 για μια σειρά εγκλημάτων, μεταξύ των οποίων και αυτά που διέπραξε κατά των Εβραίων στην Οδησσό. 

Μνήμη του Ολοκαυτώματος στην Οδησσό

Κοντά στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Εβραίοι σε πολλές κοινότητες της Σοβιετικής Ένωσης προσπάθησαν να τιμήσουν δημόσια τη δολοφονία των οικογενειών και των φίλων τους. Οι σοβιετικές αρχές, ωστόσο, αντιτάχθηκαν γενικά στις προσπάθειες να ξεχωρίσουν μια συγκεκριμένη ομάδα θυμάτων. Όταν το σοβιετικό καθεστώς κατασκεύαζε μνημεία για να τιμήσει τους νεκρούς, οι αφιερώσεις περιλάμβαναν φράσεις όπως «ειρηνικοί πολίτες», «σοβιετικοί πολίτες» ή «σοβιετικός λαός». Αυτό συνέβαινε ακόμη και αν οι Εβραίοι αποτελούσαν την πλειοψηφία των θυμάτων σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία. Αυτή η διατύπωση απέκρυψε την πλήρη έκταση της τραγωδίας που είναι σήμερα γνωστή ως Ολοκαύτωμα. Παρόλα αυτά, ορισμένες εβραϊκές κοινότητες κατάφεραν να κατασκευάσουν μνημεία χάρη στις σχέσεις τους με σοβιετικούς αξιωματούχους και σε άτυπες συμφωνίες ή ανταλλαγές. Αλλά στην Οδησσό, οι προσπάθειες για τη δημιουργία ενός μνημείου απέτυχαν για πολλές δεκαετίες κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου. 

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, προέκυψαν ανεξάρτητα κράτη και οι περιορισμοί της σοβιετικής εποχής σχετικά με τη μνήμη κατέστησαν άνευ σημασίας. Αυτό προσέφερε νέες ευκαιρίες για τη μνήμη του Ολοκαυτώματος και άλλων μαζικών φρικαλεοτήτων. Από τη δεκαετία του 1990, τα μνημεία για τα θύματα του Ολοκαυτώματος έχουν πολλαπλασιαστεί σε όλη την περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. 

Μέσα και γύρω από την Οδησσό, σε διάφορες τοποθεσίες υπάρχουν μνημεία ή πλάκες που θυμίζουν τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Οι τοποθεσίες αυτές περιλαμβάνουν το Dalnyk, το Slobidka και την τοποθεσία των πρώην αποθηκών πυροβολικού στην οδό Lustdorf. Στο πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπογκντάνοβκα και σε άλλους τόπους μαζικών δολοφονιών υπάρχουν επίσης μνημεία. Το 2009 άνοιξε μουσείο Ολοκαυτώματος στην Οδησσό.

Από το 2004, οι άνθρωποι που βοήθησαν τους Εβραίους στην Οδησσό κατά τη διάρκεια του πολέμου έχουν αναγνωριστεί μέσα από τη «Λεωφόρο των Δικαίων» που βρίσκεται στην πλατεία Prokhorovskyi. Δέντρα πλαισιώνουν αυτόν τον χώρο και σε μια πλάκα αναγράφονται τα ονόματα όσων τιμήθηκαν από το Γιαντ Βασέμ ως «Δίκαιοι μεταξύ των Εθνών».