هولوکاست در اودسا
شهر اودسا در اوکراین, از اکتبر ۱۹۴۱ تا بهار ۱۹۴۴ تحت اشغال رومانی، متحد آلمان نازی، قرار داشت. سیاست‌های یهودستیزانه در اودسا, به‌سرعت به کشتار جمعی یهودیان انجامید. در هفته‌های نخست اشغال، نیروهای رومانی ده‌ها هزار یهودی را در اودسا و مناطق اطراف آن به قتل رساندند و سپس سایر یهودیان را از شهر تبعید کردند. بیشتر این تبعیدشدگان، در اواخر سال ۱۹۴۱ و نیمه‌ی اول سال ۱۹۴۲ در سایر مناطق تحت اشغال رومانی کشته شدند.
وقایع کلیدی
-
1
در آستانه‌ی جنگ جهانی دوم، یهودیان یک سوم جمعیت چند قومیتی اودسا را که حدود ۶۰۰،۰۰۰ نفر بود، تشکیل می‌دادند.
-
2
مقامات رومانیایی، در تاریخ ۱۶ اکتبر ۱۹۴۱ اودسا را به اشغال خود درآوردند و بلافاصله اقدامات خود را علیه یهودیان آغاز کردند. یهودیان در این دوران، تحت آزار و اذیت، خشونت، بازداشت، کار اجباری، تبعید و کشتار دسته‌جمعی قرار گرفتند.
-
3
در عرض یک سال پس از اشغال اودسا، جامعه‌ی یهودیان نابود شد.
پس از اشغال این شهر توسط نیروهای آلمانی و رومانیایی در تاریخ ۱۶ اکتبر سال ۱۹۴۱، هولوکاست در اودسا آغاز شد. در اودسا و سایر بخش‌های اوکراین که تحت اشغال رومانیای‌ها بودند، سیاست‌های یهودی ستیزانه‌ی رومانی، به‌سرعت و به‌گونه‌ای آشفته گسترش یافت. گروه‌های متعددی در اجرای قتل‌عام یهودیان در اودسا نقش داشتند؛ از جمله نیروهای رومانیایی، آلمانی‌ها و همدستان محلی که شامل روس‌ها، اوکراینی‌ها و به‌ویژه، جمعیت محلی آلمانی‌تبار بودند.
در کمتر از یک هفته پس از آغاز اشغال، مقامات رومانی قتل‌عام را آغاز کردند و دست‌کم ۲۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ یهودی را در اودسا و حومه‌ی آن به طرز وحشیانه‌ای کشتند. این کشتار، چندین روز به طول انجامید. اندکی بعد، نیروهای رومانی حدود ۲۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ یهودی را به راهپیمایی مرگ از اودسا به اردوگاهی در روستای بوهدانیوکا (به رومانیایی Bogdanovcaا) فرستادند. تقریباً تمام این یهودیان در طی شش تا هشت هفته پس از رسیدن به اردوگاه، قتل‌عام شدند.
در دسامبر ۱۹۴۱، مقامات رومانی تصمیم گرفتند که شهر اودسا را از حضور یهودیان پاکسازی کنند. در نیمه‌ی اول سال ۱۹۴۲، آنها یهودیان باقیمانده در اودسا را به بازداشتگاه‌هایی در مناطق روستایی تبعید کردند، و اکثریت آنها در عملیات‌های تیرباران‌های گروهی، در همان مناطق به قتل رسیدند. در کمتر از یک سال، جامعه‌ی پرجنب‌وجوش یهودیان اودسا تقریباً به‌کلی نابود شد.
تنها تعداد کمی از یهودیان توانستند از هولوکاست در اودسا جان سالم به در ببرند؛ برخی از طریق کار اجباری و برخی دیگر با پنهان شدن.
جامعه‌ی یهودی اودسا قبل از جنگ جهانی دوم
جامعه‌ی یهودی اودسا در دهه‌های پیش از هولوکاست، دستخوش تغییرات بزرگی شد.
در اوایل قرن بیستم، این جامعه در شهر بندری اودسا یکی از بزرگ‌ترین و پرجنب‌وجوش‌ترین جوامع یهودی در اروپای شرقی به شمار می‌رفت. اودسا به عنوان یکی از مراکز برجسته‌ی فرهنگ و آموزش یهودی شناخته می‌شد.
از زمان تأسیس شهر در اواخر قرن هجدهم، یهودیان بخش قابل توجهی از جمعیت متنوع اودسا را تشکیل می‌دادند. اودسا یکی از معدود شهرهای بزرگ امپراتوری روسیه بود که یهودیان اجازه سکونت در آن را داشتند. با این حال، یهودیان اودسا مانند سایر یهودیان امپراتوری روسیه با محدودیت‌های بسیاری مواجه بودند. مقامات امپراتوری، حضور یهودیان در مدارس و دانشگاه‌ها را محدود کرده و این محدودیت‌ها بر حرفه‌هایی که می‌توانستند داشته باشند به شدت تاثیر می‌گذاشت. علاوه بر این، یهودیان بارها خشونت‌های یهودستیزانه، از جمله قتل‌عام‌ها، را تجربه کرده‌بودند.
پس از فروپاشی امپراتوری روسیه در سال ۱۹۱۷ و تأسیس اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۲۲، زندگی یهودیان در اودسا به‌شدت دگرگون شد. رژیم شوروی که به‌عنوان یک دیکتاتوری کمونیستی، کنترل دقیقی بر شهروندان خود داشت، سبب شد خشونت‌های بین قومی، از جمله حملات ضد یهودی، کمتر رخ دهد. سیاست‌های شوروی بر مبنای وضعیت اجتماعی و اقتصادی افراد بود و بر تمام شهروندان، از جمله یهودیان، اعمال می‌شد. این سیاست‌ها، ثروتمندان را به‌عنوان دشمنان طبقاتی هدف قرار می‌داد و خانه‌ها و مشاغلشان را مصادره می‌کرد. در نتیجه، فرصت‌های جدیدی برای افراد فقیرتر ایجاد شد، به‌ویژه برای یهودیان که اکنون به امکانات آموزشی و شغلی که پیشتر برایشان فراهم نبود، دسترسی یافته بودند. با این حال، بدون توجه به پیشینه‌ی اجتماعی و اقتصادی، تمامی شهروندان شوروی - از جمله یهودیان - به‌عنوان دشمنان واقعی یا فرضی رژیم، در معرض آزار، سرکوب و حتی قتل قرار داشتند.
سیاست‌های شوروی روی تمامی جوامع قومی، ملی و مذهبی، از جمله جامعه‌ی یهودی اودسا فشار وارد می‌کرد. مقامات شوروی با پیروی از اصول کمونیستی، بسیاری از مؤسسات مذهبی را تعطیل کردند. برای یهودیان، این بدان معنا بود که اکثر کنیسه‌ها و مدارس مذهبی تعطیل شده بودند و رهبران مذهبی (ربی‌ها) مورد هدف رژیم کمونیستی قرار می‌گرفتند. شوروی‌ها همچنین سازمان‌های مستقل فرهنگی و اجتماعی را هدف قرار دادند. در نتیجه، بسیاری از مؤسسات یهودی از جمله کتابخانه‌های ییدیش زبان، تئاترها و مؤسسات انتشاراتی بسته شدند. با وجود حضور گسترده‌ی یهودیان در شهر، زندگی جمعی یهودیان در اودسا تقریباً در دهه‌ی ۱۹۳۰ متوقف گردید. این سیاست‌ها، بر سایر اقوام و ملیت‌ها نیز تأثیر مشابهی داشت.
بر اساس سرشماری شوروی در سال ۱۹۳۹، حدود یک سوم (تقریباً ۲۰۰۰۰۰) از جمعیت اودسا را یهودیان تشکیل می‌دادند.
جنگ جهانی دوم به اودسا می‌رسد
جنگ جهانی دوم در سپتامبر ۱۹۳۹ در اروپا آغاز شد، اما نزدیک به دو سال طول کشید تا به اودسا برسد. در تاریخ ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱، آلمان نازی به همراه متحدان محور، از جمله رومانی، به اتحاد جماهیر شوروی حمله کرد. این تهاجم که به «عملیات بارباروسا» شهرت یافت.
یکی از نخستین نشانه‌های جنگ در اودسا، ورود پناهندگان، از جمله یهودیان، از بسارابیا بود. به‌عنوان بخشی از عملیات بارباروسا، نیروهای رومانی و آلمان به‌سرعت به‌سوی مناطق بسارابیا و بوکووینای شمالی پیشروی کردند؛ این مناطق که بین دو جنگ جهانی به رومانی تعلق داشت، در ژوئن سال ۱۹۴۰ به اجبار به اتحاد جماهیر شوروی واگذار شده بود. با آغاز عملیات بارباروسا، رومانی به‌سرعت این مناطق را بازپس گرفت و به قلمرو خود ملحق کرد. در بسارابیا، مقامات رومانی تقریباً بلافاصله یهودیان را هدف اقدامات تبعیض‌آمیز، گتو‌سازی، تبعید و کشتار دسته‌جمعی قرار دادند. این سرکوب‌ها بسیاری از یهودیان بسارابیا را به فرار به سمت شرق واداشت. برخی از آنان پیش از آن‌که آلمانی‌ها و رومانی‌ها به تصرف اودسا توجه کنند، به این شهر پناه بردند.
از اوایل اوت سال ۱۹۴۱، نیروهای محور به‌طور کامل اودسا را به محاصره درآوردند. نیروهای رومانیایی شهر را محاصره کردند و ارتش سرخ (ارتش اتحاد جماهیر شوروی) بیش از دو ماه به دفاع از شهر ادامه داد.
در ۱۶ اکتبر سال ۱۹۴۱، نیروهای رومانیایی اودسا را اشغال و آن را به فرنانداردی استان ترانس‌نیستریا تبدیل کردند. فرامانداری ترانس‌نیستریا، یک واحد اداری رومانیایی بود که بر بخشی از اوکراین اشغالی شوروی بین رودهای دنیستر و بوه جنوبی حکمرانی می‌کرد. این فرمانداری بین سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۴ وجود داشت. در این مدت، در حالی که مقامات رومانیایی کنترل این قلمرو را در دست داشتند، واحدهای آلمان نازی نیز در اودسا و مناطق حومه آن مستقر بودند.
اودسایی‌ها در محاصره
پیش از آن‌که خطوط مقدم به حومه اودسا برسد، برخی از غیرنظامیان از فرصت استفاده کرده و از شهر گریختند. عده‌ای دیگر تصمیم گرفتند در اودسا بمانند، به این امید که شوروی بتواند کنترل خود را حفظ کند. برخی نیز به دلیل شرایط شخصی یا نداشتن مجوز رسمی از مقامات شوروی قادر به ترک شهر نبودند.
با محاصره‌ی اودسا توسط نیروهای محور، غیرنظامیان در شهر به دام افتادند. تنها راه فرار آنها و رسیدن به مناطق تحت کنترل شوروی، مسیر دریایی بود. با این حال، حملات هوایی آلمان به کشتی‌های نجات، امکان مردم برای فرار را به‌طور چشمگیری محدود کرد.
زمانی که نیروهای رومانیایی در اواسط اکتبر، اودسا را اشغال کردند، بین ۷۰٬۰۰۰ تا ۱۲۰٬۰۰۰ یهودی در این شهر گرفتار شده بودند. بخشی از آنها، یهودیان بومی شهر بودند و باقی، پناهندگان یهودیی بودند که از خشونت‌های رومانیایی‌ها در بسارابیا گریخته و به اودسا پناه آورده بودند.
آغاز هولوکاست در اودسا
مقامات رومانی در ۱۶ اکتبر ۱۹۴۱ کنترل اودسا را به دست گرفتند و روز بعد به همه‌ی یهودیان دستور دادند تا خود را ثبت‌نام کنند. از همان ابتدا، رومانیایی‌ها، اقدامات تحقیرآمیز، خشونت‌های خودسرانه و قتل یهودیان را در شهر و مناطق اطراف آغاز کردند. در همین حال، تبلیغات یهودستیزانه‌ی نازی‌ها نیز در سراسر اودسا پخش شد.
در ۱۸ اکتبر، مقامات رومانی، یک زندان در خیابان فونتانسکا و مناطق مجاور آن را به بازداشتگاهی برای یهودیان تبدیل کردند. این مکان که از آن به‌عنوان محله‌ی یهودی‌نشین یا اردوگاه یاد می‌شد، محل نگهداری مردان، زنان و کودکانی بود که فقط مجاز به همراه داشتن چند مورد ضروری بودند. علاوه بر این، رومانیایی‌ها مردان یهودی را مجبور به کار اجباری در شهر کردند
آزار و اذیت یهودیان توسط مقامات رومانی به‌سرعت افزایش یافت. بر اساس خاطرات شاهدان و تحقیقات مقامات شوروی، خشونت‌ها و مرگ‌های دسته‌جمعی در اودسا، از ۱۹ اکتبر آغاز شد. با این حال، مشخص است که از ۲۲ اکتبر، خشونت‌ها به‌صورت فزاینده‌ای تشدید شد.
سرآغاز کشتار: انفجار در ۲۲ اکتبر سال ۱۹۴۱
در غروب ۲۲ اکتبر ۱۹۴۱، انفجاری مقر نظامی رومانی را در اودسا به لرزه درآورد که طی آن بیش از ۶۰ نفر جان باختند. در میان تلفات، فرماندهی رومانیایی شهر، اعضای ارتش رومانی، چهار افسر نیروی دریایی آلمان و تعدادی غیرنظامی نیز وجود داشتند. مشخص نبود چه کسی مسئول این انفجار بوده است؛ با این حال، مقامات رومانیایی یهودیان و کمونیست‌ها را مقصر اعلام کردند، گروه‌هایی که در تبلیغات یهودستیزانه و ضد کمونیستی اغلب به‌طور نادرست به هم مرتبط می‌شدند.
در واکنش به این حادثه، دیکتاتور رومانی، یون آنتونسکو، فرمان تلافی‌جویانه‌ی خشونت‌باری علیه یهودیان و کمونیست‌های اودسا، صادر کرد. قتل‌عام‌ها، عمدتاً توسط مقامات رومانیایی صورت گرفت، اگرچه ممکن است تعداد محدودی از نیروهای اساس آلمان نیز در این اقدامات نقش داشته باشند.
کشتار یهودیان در اودسا: ۲۶-۲۲ اکتبر، ۱۹۴۱
انفجار ۲۲ اکتبر ۱۹۴۱، به‌عنوان کاتالیزوری برای تسریع چشمگیر و فوری خشونت‌های یهودستیزانه عمل کرد. در همان شب، رومانیایی‌ها شروع به اعدام یهودیان و کمونیست‌ها کردند و این اعدام‌ها در ملاء‌عام تا روز بعد ادامه یافت. تا پایان ۲۳ اکتبر، مقامات رومانیایی حدود ۵۰۰۰ نفر را که اکثراً یهودی بودند، به دار آویختند. در روز بعد، مقامات رومانیایی هزاران یهودی بازداشت‌شده را به روستای دالنیک در نزدیکی اودسا منتقل کردند. رومانیایی‌ها، تعدادی یهودی را در طول مسیر اعدام کردند. در دالنیک، سربازان رومانیایی ابتدا چند ده نفر از یهودیان را در خندق‌های ضد تانک تیرباران کردند. سپس یهودیان باقیمانده را در ساختمان‌های بزرگ که به‌عنوان انبار یا انبارهای ذخیره شناخته می‌شدند، محبوس کردند. سربازان رومانیایی این ساختمان‌ها را با مسلسل، گلوله‌باران کردند. این تیرباران‌های گروهی، تا روز بعد ادامه یافت. در مقطعی از زمان، رومانیایی‌ها چندین ساختمان را به آتش کشیدند و هر کسی را که سعی داشت از آتش فرار کند، به ضرب گلوله کشتند.
در ۲۵ اکتبر، مقامات رومانیایی از مواد منفجره برای تخریب حداقل یکی از ساختمان‌های دالنیک و کشتن افراد داخل آن استفاده کردند. آنتونسکو، این نوع انتقام را به‌عنوان پژواک نمادین انفجار ۲۲ اکتبر دستور داده بود. تخمین‌ها، حاکی از آن است که تعداد دقیق قربانیان کشته‌شده در دالنیک به حدود ۲۰۰۰۰ نفر می‌رسید.
شاهدان همچنین گزارش داده‌اند که مقامات رومانیایی پیش از شروع و در حین کشتار اکتبر، قتل‌عام‌هایی را در مکان‌های دیگر نیز انجام دادند، از جمله در یک انبار مهمات در جاده لوستدورف، جایی که بسیاری از قربانیان در تیراندازی‌های دسته‌جمعی در آنجا کشته شدند و برخی دیگر زنده‌زنده در انبارهای توپخانه سوزانده شدند.
یهودیانی که از قتل‌عام دالنیک جان سالم به دربردند، به محله‌ی یهودی‌نشین تازه تأسیس در محله‌‌ای در اودسا به نام اسلوبیدکا منتقل شدند. آنها بخشی از ۲۵۰۰۰ یهودیی بودند که در ۲۵ اکتبر در آنجا محبوس شدند. شرایط در اسلوبیدکا بسیار سخت بود؛ یهودیان با ازدحام بیش از حد، گرسنگی و سرمای شدید مواجه بودند.
جنایات نیروهای آلمانی در اودسا (اکتبر تا نوامبر سال ۱۹۴۱)
علاوه بر سربازان رومانیایی مستقر در اودسا، واحد Sonderkommando 11b (واحدهای نظامی ویژه) از گروه عملیاتی آیزانتس گروپن (جوخه‌های مرگ) آلمان نیز به‌مدت محدودی در آنجا فعالیت داشت. این واحد از ۱۷ اکتبر تا اواسط نوامبر ۱۹۴۱ در اودسا مستقر بود. در روز ۲۳ اکتبر، اعضای این واحد آلمانی، تعدادی نامشخص از یهودیان زندان خیابان فونتانسکا را به ضرب گلوله اعدام کردند و به‌دنبال آن، عملیات تیرباران گروهی گسترده‌تری را احتمالاً در اواخر همان ماه انجام دادند. تا اواسط نوامبر، این واحد به‌طور مکرر، یهودیان شهر را شناسایی و اعدام می‌کرد.
برآورد می‌شود که زوندرکماندو (Sonderkommando 11b) بین ۱۰۰۰ تا ۵۰۰۰ یهودی را در اودسا به قتل رسانده باشد.
راهپیمایی مرگ به سوی اردوگاه باگدانفکا
مقامات رومانیایی پس از کشتار اکتبر، حملات خشونت‌آمیز خود علیه یهودیان اودسا را ادامه دادند. از ۲۷ اکتبر، ژاندارم‌های رومانیایی هزاران یهودی را از اودسا به اردوگاه باگدانفکا (Bogdanovca)که توسط رومانیایی‌ها تأسیس شده بود، وادار به پیاده‌روی کردند. این اردوگاه در روستای باگدانفکا در اوکراین و در فاصله‌ی ۱۶۰ کیلومتری (۱۰۰ مایلی) اودسا قرار داشت. محققان برآورد می‌کنند که در مجموع، ۲۵٬۰۰۰ تا ۳۰٬۰۰۰ یهودی در طول چند هفته، مجبور به طی این مسیر شدند.
در طول راهپیمایی، یهودیان از کمبود غذا و آب و همچنین سرما رنج می‌بردند و در معرض سرقت و خشونت ژاندارم‌ها و اعضای پلیس محلی که کاروان‌ها را اسکورت می‌کردند بودند.
در اردوگاه باگدانفکا، مقامات رومانیایی، بازماندگان یهودی را در طویله‌ها و آغل‌‌های نگهداری خوک یک مزرعه بزرگ دولتی (رادوسپ) جمع کردند. یهودیانی از سایر نقاط استان ترانس‌نیستریا، بسارابیا و بوکوفینا نیز به این اردوگاه منتقل شدند. هزاران نفر از این افراد به دلیل شرایط غیرانسانی اردوگاه، از گرسنگی و بیماری جان خود را از دست دادند.
بین ۲۱ دسامبر ۱۹۴۱ تا اواسط ژانویه‌ی ۱۹۴۲، ده‌ها هزار یهودی طی عملیات‌های تیرباران‌های گروهی در باگدانفکا به قتل رسیدند. این عملیات‌ها تحت حکومت رومانی و آلمان اجرا شد. بخشی از تیراندازان، اعضای شبه‌نظامیان محلی آلمانی موسوم به "زیلبست‌شوتز" بودند که زیر نظر واحد ویژه‌ی اساس فعالیت می‌کردند. دیگر تیراندازان از واحدهای پلیس محلی اوکراین بودند که تحت نظارت ژاندارم‌های رومانیایی عمل می‌کردند. عاملان جنایات پس از کشتار، اجساد قربانیان را به آتش کشیده و بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ یهودی ضعیف یا سالخورده را که توانایی راه رفتن نداشتند، زنده‌زنده در آتش سوزاندند.در جریان این کشتار، اموال یهودیان به‌طور گسترده غارت شد.
تقریباً تمامی یهودیانی که از اودسا به اردوگاه باگدانفکا به اجبار منتقل شده بودند، جان خود را از دست دادند یا به قتل رسیدند.
"پاکسازی اودسا از یهودیان"
در هفته‌های پس از کشتار اکتبر و راهپیمایی اجباری به اردوگاه باگدانفکا، رومانیایی‌ها، خشونت‌های بدون برنامه را بر یهودیان باقیمانده در اودسا تحمیل کردند. شاهدان گزارش داده‌اند که در همین دوره، مقامات رومانیایی، یهودیان اودسا را وادار نموند تا نشان‌های ستاره‌ی زرد را بر لباس خود بدوزند.
بر اساس تخمین‌های رسمی رومانیایی‌ها، در اواسط دسامبر ۱۹۴۱، حدود ۴۴ هزار یهودی همچنان در اودسا زندگی می‌کردند. در اواخر دسامبر همان سال، دیکتاتور رومانی، یون آنتونسکو، تصمیم به "پاکسازی" اودسا از یهودیان گرفت. او و دیگر مقامات رومانی به نظریه‌ی توطئه‌ی "یهودی-بلشویسم" که یهودیان را عامل گسترش کمونیسم و تهدیدی برای امنیت کشور می‌دانست معتقد بودند. در سال ۱۹۴۱، مقامات رومانی از این بیم داشتند که یهودیان اودسا در صورت بازگشت احتمالی ارتش سرخ به شهر، به آنان کمک کنند.
به‌دنبال این تصمیم، آنتونسکو به گئورگه الکسیانو، فرماندار ترانس‌نیستریا، دستور داد تا برنامه‌ی تبعید تمامی یهودیان باقیمانده در اودسا را به مناطق روستایی این استان اجرایی کند.
در تاریخ ۱۰ ژانویه ۱۹۴۲، مقامات رومانی به تمامی یهودیانی که هنوز در اودسا سکونت داشتند دستور دادند ظرف دو روز به محله‌ی یهودی‌نشین اسلوبیدکا بروند. از این محله، به‌منظور محل تجمع و ترانزیت برای اخراج یهودیان به سایر مناطق ترانس‌نیستریا، به‌ویژه شهرستان برزوفکا (برزیفکا در اوکراین)، استفاده می‌شد.
اخراج از اودسا با قطار، ۱۹۴۲
مقامات رومانیایی اخراج یهودیان از اودسا را با استفاده از قطار به شهرستان برزوفکا، واقع در ۹۰ کیلومتری شمال اودسا، آغاز کردند.
ژاندارم‌های رومانیایی و گاهی گاردهای آلمانی مسئول دستگیری و تبعید یهودیان از اودسا بودند. آنها گروه‌هایی از یهودیان را از محله یهودی‌نشین اسلوبیدکا یا سایر نقاط تجمع به سمت ایستگاه قطار در مسیری بیش از ۱۰ کیلومتر (۶ مایل) پیاده می‌بردند. در ایستگاه قطار، گروه‌های بزرگ‌تری از یهودیان، از چند ده نفر تا حدود دو هزار نفر، در واگن‌های شلوغ به مقصد شهر برزیفکا سوار می‌شدند. برخی از وسایل نقلیه نیز به مقاصد دیگر می‌رفتند.
رومانیایی‌ها در ژانویه و فوریه‌ی سال ۱۹۴۲ بیش از ۳۱۰۰۰ یهودی را از اودسا تبعید کردند. دما به شدت زیر صفر و شرایط سفر بسیار کشنده بود. این شرایط با سرقت گسترده‌ی وسایل شخصی یهودیان، از جمله کت و پالتوی آنها، بدتر شد. در نتیجه، تا یک چهارم از اخراج‌شدگان قبل یا در طول سفر یخ زده و مردند.
اخراج یهودیان از اودسا، در مقیاس کوچکتری از مارس تا ژوئن ادامه یافت. تا آوریل سال ۱۹۴۲، تنها ۷۰۱ یهودی در شهر باقی مانده بودند. در ۱۰ ژوئن سال ۱۹۴۲، گتوی اسلوبیدکا بسته شد و آخرین قطار تبعیدی‌ها، اودسا را در ۲۳ ژوئن ترک کرد.
قتل‌عام توسط واحدهای شبه نظامی آلمانی‌تبار
به محض ورود به برزیفکا، ژاندارم‌های رومانیایی و پلیس اوکراین، اکثر یهودیان تبعیدشده را به سمت اردوگاه‌های موقت در روستاهای کنار رودخانه بوه هدایت کردند. بسیاری از یهودیان در مسیر رسیدن به این مقاصد جان باختند.
واحدهای شبه نظامی آلمانی‌تبار ( Selbstschutze ) اغلب این راهپیمایی‌ها را متوقف می‌کردند، یهودیان را برای مدتی زندانی کرده و اشیای قیمتی باقیمانده را از آنها غارت می‌کردند. سپس آنها را در تیرباران‌های گروهی در اطراف شهرستان برزیفکا به قتل می‌رساندند. واحدهای شبه‌نظامی آلمانی‌تبار، ده‌ها مورد از این نوع قتل‌عام‌ها را انجام دادند و در هر نوبت بین ۳۰ تا ۱۰۰۰ یهودی را کشتند. بزرگ‌ترین کشتارها در بازه‌ی زمانی ژانویه تا مارس ۱۹۴۲ روی داد و سپس اعضای شبه‌نظامی، اجساد قربانیان را سوزاندند.
بین ژانویه و ژوئن سال ۱۹۴۲، واحدهای شبه‌نظامی آلمانی تبار، عمدتاً در شهرستان برزیفکا، حدود ۳۳۵۰۰ یهودی را که توسط مقامات رومانیایی از اودسا تبعید شده بودند، به قتل رساندند.
یهودیان باقیمانده در اودسا
تا پایان ژوئن سال ۱۹۴۲، تقریباً هیچ یهودی ثبت‌شده‌ای در شهر اودسا باقی نمانده بود. رومانیایی‌ها، بعدها تعداد کمی از یهودیان را که عمدتاً پیشه‌ور بودند، به شهر بازگرداندند. این صنعتگران به‌عنوان کارگران اجباری در کارگاه‌های دولتی به کار گرفته می‌شدند. در ژانویه ۱۹۴۳، تعداد ۵۴ کارگر اجباری یهودی - شامل مردان، زنان و کودکان - در اودسا زندگی می‌کردند.
تخمین زده می‌شود که حدود ۱۰۰۰ خانواده یهودی قرائی در طول اشغال رومانیایی‌ها به‌صورت آشکار در اودسا زندگی می‌کردند. قرائی‌ها یک فرقه‌ی کوچک از یهودیت بودند که آداب و رسوم مذهبی متفاوتی نسبت به سایر یهودیان اروپای شرقی داشتند. نازی‌ها، قرائی‌ها را ترک‌تبار به حساب می‌آوردند و به همین دلیل آنها را هدف آزار و اذیت یا کشتار دسته‌جمعی قرار نمی‌دادند. مقامات رومانیایی در ترنس‌نیستریا نیز ظاهراً همین سیاست را در پیش گرفته بودند.
علاوه بر این، تعداد نامعلومی از یهودیان ثبت‌نشده در اودسا باقی ماندند. این یهودیان اغلب در اختفا یا با هویت‌های جعلی زندگی می‌کردند.
یهودیان مخفی شده در اودسا
در طول اشغال اودسا توسط رومانیایی‌ها، تقریباً تمام یهودیان شهر کشته یا تبعید شدند و تنها تعداد کمی از آنها در خفا زنده ماندند. ورا باخموتسکایا، یکی از یهودیان اودسا که با کمک یکی از دوستان خانوادگی غیر یهودی در مخفیگاه جان سالم به در برده بود، بقای خود را «غیرقابل باور» توصیف کرد:
تعداد بسیار کمی از ما [یهودیان] باقی مانده بودیم. خیلی کم. وقتی رومانیایی‌ها عقب نشینی کردند [...] در خیابان راه می‌رفتم. به نظرم می‌رسید که من تنها یهودی باقی مانده در شهر هستم.
تعداد کمی از یهودیان توانستند مخفی بمانند یا تحت هویت‌های جعلی غیر یهودی زندگی کنند. تلاش برای فرار از تبعید و مرگ احتمالی برای پنهان شدن در شهر، بسیار دشوار و کم‌نتیجه بود. یهودیانی که سعی می‌کردند به تنهایی پنهان شوند، ناچار بودند بدون اینکه گرفتار شوند، به دنبال غذا و سرپناه بگردند. غیریهودیانی که به یهودیان کمک می‌کردند، با خطرات شخصی بزرگ و مشکلات تأمین مخفیانه سرپناه، غذا و پوشاک روبه‌رو بودند.در طول دوران اشغال، مواردی از افشای محل اختفای یهودیان و همچنین غیریهودی‌هایی که به آنها کمک می‌کردند، گزارش شد.
"خدا نکند کسی بفهمد [یهودی بودن من]... اگر می‌دانستند فوراً مرا محکوم می‌کردند. اما افرادی هم بودند که بسیار انسانی و بسیار خوب بودند؛ کسانی که به ما کمک کردند.".
در دهه‌های پس از پایان جنگ، ده‌ها غیریهودی که به یهودیان در اودسا کمک کرده بودند، به‌طور رسمی توسط یاد وشم به‌عنوان «نیکوکار جامعه‌ی بشری»(نیکوکار در میان ملل) شناخته شدند.
پیامدهای اشغال رومانیایی اودسا
رومانیایی‌ها در مارس ۱۹۴۴ از ترانس‌نیستریا عقب‌نشینی کردند و این منطقه را به نیروهای آلمانی واگذار کردند. در ۱۰ آوریل ۱۹۴۴، ارتش سرخ (شوروی) اودسا را از آلمانی‌ها پس گرفت.
دو ماه بعد، مقامات شوروی، ثبت نام ساکنان اودسا را به انجام رساندند و دریافتند که جامعه‌ی یهودی این شهر توسط اشغالگران تقریباً به‌طور کامل از بین رفته است؛ و از حدود ۲۰۰,۰۰۰ نفر در سال ۱۹۳۹، تنها ۲,۶۴۰ نفر در سال ۱۹۴۴ باقی مانده بودند.
با بازپس‌گیری قلمرو توسط ارتش سرخ، مقامات شوروی تحقیقات گسترده‌ای را درباره‌ی جنایات اشغالگران، به‌ویژه جنایات علیه یهودیان در اودسا و مناطق دیگر، آغاز کردند. شواهد جمع‌آوری‌شده در این تحقیقات برای محاکمه‌ی عاملان دستگیرشده‌ی نیروهای محور و همدستان بومی آنها به کار گرفته شد.
پس از سقوط یون آنتونسکو، دیکتاتور رومانی در دوران جنگ، دولت رومانی نیز تحقیقات درباره‌ی مقامات ارشد خود را آغاز کرد. گئورگه الکسیانو، فرماندار پیشین ترانس‌نیستریا، توسط دادگاه خلق در بخارست مجرم شناخته شد و به اتهام جنایات متعدد، از جمله جنایاتی که علیه یهودیان در اودسا مرتکب شده بود، در اول ژوئن ۱۹۴۶ اعدام شد.
یادبود هولوکاست در اودسا
با پایان جنگ جهانی دوم، یهودیان در بسیاری از جوامع اتحاد جماهیر شوروی تلاش کردند تا به‌طور علنی یاد قربانیان خانواده و دوستان خود را زنده نگه دارند. با این حال، مقامات شوروی عموماً با هرگونه تلاش برای شناسایی و برجسته‌سازی یک گروه خاص از قربانیان مخالفت می‌کردند. هنگامی که رژیم شوروی یادبودهایی برای گرامیداشت کشته‌شدگان احداث می‌کرد، در این یادمان‌ها، از عباراتی کلی مانند «غیرنظامیان صلح‌طلب»، «شهروندان شوروی» یا «مردم شوروی» استفاده می‌شد.این رویکرد حتی در مواردی که یهودیان اکثریت قربانیان یک مکان را تشکیل می‌دادند نیز به کار گرفته می‌شد و بدین ترتیب، ابعاد کامل فاجعه‌ای که امروزه به نام هولوکاست شناخته می‌شود، در پرده ابهام باقی می‌ماند.با این حال، برخی از جوامع یهودی توانستند به واسطه‌ی ارتباطات ویژه با مقامات شوروی و از طریق توافقات غیررسمی، بناهای یادبود احداث کنند. با این وجود، در اودسا، تلاش‌ها برای برپایی یک بنای تاریخی طی چندین دهه از دوران شوروی با شکست مواجه شد.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۳۷۰، کشورهای مستقلی شکل گرفتند و محدودیت‌های اعمال‌شده در دوران شوروی برای گرامیداشت قربانیان کاهش یافت. این تغییرات، فرصت‌های جدیدی برای برپایی یادبودهای هولوکاست و دیگر جنایات جمعی فراهم آورد. از دهه‌ی ۱۳۷۰ به بعد، تعداد بناهای یادبود قربانیان هولوکاست در سراسر منطقه، از جمله اوکراین، به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت.
از سال ۱۳۸۳، افرادی که در دوران جنگ به یهودیان در اودسا کمک کردند، از طریق ایجاد «کوچه نیکوکاران» در میدان پروخوروفسکی مورد تقدیر قرار گرفتند. این مکان با درختانی پوشیده شده است و پلاکی در آن نصب شده که اسامی افرادی را که توسط یَد وشم به‌عنوان «نیکوکاران جوامع بشری» شناخته شده‌اند، بر روی آن درج شده‌است.
زیرنویس
-
Footnote reference1.
زلبست‌شوتز Selbstschutz ("واحدهای محافظت از خود") از واحدهای شبه‌نظامی بودند که توسط تشکیلات ویژه‌ی اس اس آلمان (Sonderkommando Russland) ایجاد شده بودند. از ماه اوت ۱۹۴۲، این واحد اساس بر اساس توافق رسمی با مقامات اشغالگر رومانیایی، رسماً مسئولیت شبه نظامیان زلبست‌شوتز را بر عهده گرفتند. پیش از این توافق، ساختارهای فرماندهی کمتر مشخص و سازمان‌یافته بود اما واضح است که در عمل اس اس این شبه نظامیان را کنترل می‌کرد.
-
Footnote reference2.
مصاحبه با ورا باخموتسکایا، آرشیو تاریخ بصری، بنیاد شووا، در دانشگاه یو‌‌اس‌سی، 17 مه ۱۹۹۸، بخش ۵۴. ۲۳:۳۸.
-
Footnote reference3.
مصاحبه با ورا باخموتسکایا، آرشیو تاریخ بصری، بنیاد شووا، در دانشگاه یو‌‌اس‌سی، 17 مه ۱۹۹۸، بخش ۵۴. ۲۳:۱۰