Βαρσοβία

Η πόλη της Βαρσοβίας, της πρωτεύουσας της Πολωνίας, βρίσκεται και στις δύο όχθες του ποταμού Βιστούλα. Η Βαρσοβία έγινε η πρωτεύουσα του αναγεννημένου πολωνικού κράτους το 1919, με 1,3 εκατομμύριο κατοίκους. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η πόλη ήταν ένα σημαντικό κέντρο εβραϊκής ζωής και κουλτούρας στην Πολωνία. Προπολεμικά, ο εβραϊκός πληθυσμός της Βαρσοβίας ξεπερνούσε τα 350.000 άτομα, αντιπροσωπεύοντας το 30% περίπου του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Η εβραϊκή κοινότητα της Βαρσοβίας ήταν η μεγαλύτερη στην Πολωνία και στην Ευρώπη και η δεύτερη μεγαλύτερη στον κόσμο, μετά τη Νέα Υόρκη.

Μετά την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία την 1 Σεπτεμβρίου του 1939, η Βαρσοβία επλήγη βαριά, λόγω των αεροπορικών επιθέσεων και βομβαρδισμών. Ο γερμανικός Στρατός κατέλαβε τη Βαρσοβία στις 27 Σεπτεμβρίου του 1939.

Λιγότερο από μια εβδομάδα μετά, οι Γερμανοί αξιωματούχοι διέταξαν την ίδρυση ενός εβραϊκού συμβουλίου (Judenrat) υπό την ηγεσία του Εβραίου μηχανικού Άνταμ Τσερνιάκουφ. Ως πρόεδρος του εβραϊκού συμβουλίου, ο Τσερνιάκουφ έπρεπε να διοικεί το μελλοντικό γκέτο και να εφαρμόζει τις εντολές των Γερμανών. Στις 23 Νοεμβρίου του 1939, ο Χανς Φρανκ, Γενικός Κυβερνήτης της κατεχόμενης Πολωνίας, εξέδωσε ένα διάταγμα που απαιτούσε από όλους τους Εβραίους στην επικράτειά του να φορούν λευκά περιβραχιόνια με το μπλε αστέρι του Δαβίδ. Αυτή η διαταγή ίσχυε και για τους Εβραίους της Βαρσοβίας. Στην πόλη, οι Γερμανοί έκλεισαν τα εβραϊκά σχολεία, κατάσχεσαν εβραϊκές περιουσίες, χρησιμοποίησαν τους Εβραίους άνδρες για καταναγκαστικά έργα και διέλυσαν προπολεμικές εβραϊκές οργανώσεις.

Το γκέτο της Βαρσοβίας

Τον Οκτώβριο του 1940, οι Γερμανοί αξιωματούχοι ανακοίνωσαν τη δημιουργία ενός γκέτο στη Βαρσοβία. Το διάταγμα ανάγκαζε όλους τους Εβραίους κατοίκους της Βαρσοβίας να μετακινηθούν σε μια καθορισμένη περιοχή, την οποία οι Γερμανικές αρχές απομόνωσαν από την υπόλοιπη πόλη, τον Νοέμβριο του 1940. Το γκέτο περιβαλλόταν από ένα τείχος τουλάχιστον 3 μέτρων σε ύψος, το οποίο ήταν καλυμμένο με συρματόπλεγμα και καλά φυλασσόμενο, ώστε να αποφευχθεί η μετακίνηση μεταξύ του γκέτο και της υπόλοιπης Βαρσοβίας. Ο πληθυσμός του γκέτο, ο οποίος αυξήθηκε λόγω των Εβραίων που εξαναγκάστηκαν να μετακινηθούν εκεί από κοντινές πόλεις, υπολογιζόταν σε περισσότερους από 400.000 Εβραίους. Οι Γερμανικές αρχές ανάγκαζαν τους κατοίκους του γκέτο να ζουν σε μια περιοχή 2 τετραγωνικών χιλιομέτρων, με μέσο όρο 7,2 άτομα ανά δωμάτιο.

Οι συνθήκες στο γκέτο

Τα γραφεία του εβραϊκού συμβουλίου βρίσκονταν στην οδό Γκζιμπόφσκα, στη νότια πλευρά του γκέτο. Οι εβραϊκές οργανώσεις μέσα στο γκέτο προσπαθούσαν να καλύψουν τις ανάγκες των κατοίκων, οι οποίοι πάσχιζαν να επιβιώσουν. Ανάμεσα στις οργανώσεις πρόνοιας που δρούσαν στο γκέτο, ήταν και η Εβραϊκή Κοινότητα Αλληλοβοήθειας, η Ομοσπονδία για τη Φροντίδα των Ορφανών στην Πολωνία, και η Οργάνωση για την Επανένταξη μέσω Εκπαίδευσης. Αυτές οι οργανώσεις χρηματοδοτούνταν, έως το τέλος του 1941, κυρίως από την Αμερικανική Εβραϊκή Κοινή Επιτροπή Διανομής στη Νέα Υόρκη και προσπαθούσαν να κρατήσουν ζωντανό τον πληθυσμό που υπέφερε από πείνα, κακές συνθήκες διαβίωσης και μολυσματικές ασθένειες.

Η πείνα στο γκέτο ήταν τόσο μεγάλη, τόσο φοβερή, που κόσμος έπεφτε νεκρός στους δρόμους, μικρά παιδιά γυρνούσαν ζητιανεύοντας...
—Αβραάμ Λεβέντ

Οι παροχές τροφής στο γκέτο από τις Γερμανικές αρχές, δεν επαρκούσαν για να συντηρήσουν τον πληθυσμό. Το 1941, ο μέσος Εβραίος στο γκέτο συντηρούνταν με 1.125 θερμίδες τη μέρα, Ο Τσερνιάκουφ γράφει στο ημερολόγιό του, στις 8 Μαΐου του 1941: «Παιδιά πεθαίνουν από την πείνα.» Από το 1940 έως τα μέσα του 1942, 83.000 Εβραίοι πέθαναν στο γκέτο λόγω υποσιτισμού και ασθενειών. Οι διαδεδομένες λαθραίες εισαγωγές τροφής και φαρμάκων στο γκέτο συμπλήρωναν τις ανύπαρκτες επίσημες μερίδες και εμπόδιζαν νέα άνοδο της θνησιμότητας.

Καταγραφή της ζωής στο γκέτο

Ο Εμμανουήλ Ρίνγκελμπλουμ, ένας ιστορικός από τη Βαρσοβία, εμβληματική φιγούρα στον αγώνα αλληλοβοήθειας των Εβραίων, ίδρυσε μια κρυφή οργάνωση που είχε ως στόχο να καταγράψει με ακρίβεια όσα συνέβαιναν στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Πολωνία, καθ’ όλη τη διάρκεια ύπαρξης του γκέτο. Αυτή η καταγραφή έγινε γνωστή ως «Oneg Shabbat» («Γιορτή του Σαμπάτ», επίσης γνωστή ως «Αρχείο Ρίνγκελμπλουμ»). Διασώθηκε μερικώς μετά τον πόλεμο και παραμένει μια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τη ζωή στο γκέτο και τη γερμανική πολιτική απέναντι στους Εβραίους της Πολωνίας.

Απελάσεις και εξέγερση

Από τις 22 Ιουλίου έως τις 12 Σεπτεμβρίου του 1942, τα SS και μονάδες της γερμανικής αστυνομίας, με τη βοήθεια των συνεργών τους, διεξήγαγαν μια επιχείρηση μαζικών απελάσεων των κατοίκων του γκέτο της Βαρσοβίας προς το κέντρο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα, 84 χιλιόμετρα από τη Βαρσοβία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι Γερμανοί εκτόπισαν περίπου 265.000 Εβραίους από τη Βαρσοβία στην Τρεμπλίνκα, ενώ σκότωσαν και περίπου 35.000 Εβραίους εντός του γκέτο κατά τη διάρκεια της επιχείρησης. Αντί να υπακούσει, συμπληρώνοντας τον ημερήσιο αριθμό ατόμων για απέλαση, ο ηγέτης του εβραϊκού συμβουλίου Τσερνιάκουφ αυτοκτόνησε στις 23 Ιουλίου.

Τον Ιανουάριο του 1943, τα SS και οι αστυνομικές δυνάμεις επέστρεψαν στη Βαρσοβία, αυτήν τη φορά με σκοπό την απέλαση χιλιάδων από τους εναπομείναντες 60.000 Εβραίους του γκέτο, σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας για Εβραίους, στην περιφέρεια Λούμπλιν του Γενικού Κυβερνείου. Αυτήν τη φορά, όμως, πολλοί από τους Εβραίους, πιστεύοντας εύλογα πως τα SS και η αστυνομία θα τους μετέφεραν στο κέντρο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα, αντιστάθηκαν στην απέλαση, ορισμένοι από αυτούς χρησιμοποιώντας μικρά όπλα που είχαν φέρει λαθραία στο γκέτο. Αφού συνέλαβαν περίπου 5.000 Εβραίους, τα SS και οι μονάδες της αστυνομίας διέκοψαν την επιχείρηση και υποχώρησαν.

Φωτογραφία

Κατοικίες Εβραίων τυλιγμένες στις φλόγες, σε μια προσπάθεια των Ναζί να αναγκάσουν τους Εβραίους να αφήσουν τις κρυψώνες τους κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στο γκέτο της Βαρσοβίας. (Φωτογραφία)

Κατοικίες Εβραίων τυλιγμένες στις φλόγες, σε μια προσπάθεια των Ναζί να αναγκάσουν τους Εβραίους να αφήσουν τις κρυψώνες τους κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στο γκέτο της Βαρσοβίας. Πολωνία, 19 Απριλίου-16 Μαΐου 1943.

Πηγές:

• National Archives and Records Administration, College Park, MD

Στις 19 Απριλίου του 1943, νέες δυνάμεις των SS και της αστυνομίας εμφανίστηκαν έξω από τα τείχη του γκέτο, με σκοπό να καταστρέψουν το γκέτο και να απελάσουν τους εναπομείναντες κατοίκους στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας της περιφέρειας Λούμπλιν. Εμψυχωμένοι από την αντιστασιακή ομάδα του γκέτο, γνωστή ως Εβραϊκή Μαχητική Οργάνωση (Żydowska Organizacja Bojowa ή ZOB), οι κάτοικοι του γκέτο αντιστάθηκαν οργανωμένα τις πρώτες ημέρες της επιχείρησης, προκαλώντας απώλειες στα καλά οπλισμένα SS και στις αστυνομικές δυνάμεις. Συνέχισαν την αντίσταση στην απέλαση, ως άτομα ή σε μικρές ομάδες, για τέσσερις εβδομάδες, πριν οι Γερμανοί τερματίσουν την επιχείρηση στις 16 Μαΐου. Τα SS και η αστυνομία απέλασαν περίπου 42.000 επιζώντες του γκέτο της Βαρσοβίας, οι οποίοι συνελήφθησαν κατά την εξέγερση, σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, στην Πονιτόβα και το Τραβίνκι, καθώς και στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Λούμπλιν/Μαϊντάνεκ. Τουλάχιστον 7.000 Εβραίοι σκοτώθηκαν κατά την εξέγερση στο γκέτο, ενώ τα SS και η αστυνομία έστειλαν για εκτέλεση άλλους 7.000 Εβραίους στην Τρεμπλίνκα.

Για μήνες μετά την καταστροφή του γκέτο της Βαρσοβίας, μεμονωμένοι Εβραίοι συνέχισαν να κρύβονται στα ερείπια και, μερικές φορές, επιτίθονταν σε περιπόλους της γερμανικής αστυνομίας. Έως και 20.000 Εβραίοι της Βαρσοβίας συνέχιζαν να ζουν στη λεγόμενη Άρια πλευρά της Βαρσοβίας, μετά την καταστροφή του γκέτο.

Το τέλος του πολέμου στη Βαρσοβία

Την 1η Αυγούστου 1944, ο Πολωνικός Εσωτερικός Στρατός (Armia Krajowa, AK), η υπόγεια αντιστασιακή δύναμη που ήταν ευθυγραμμισμένη με την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση, ξεσηκώθηκε εναντίον των γερμανικών αρχών κατοχής σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης της Βαρσοβίας. Αν και οι σοβιετικές δυνάμεις βρίσκονταν κοντά στην πόλη, αρνήθηκαν να επέμβουν για να υποστηρίξουν την εξέγερση. Ο άμαχος πληθυσμός της πόλης πολέμησε στο πλευρό του εγχώριου στρατού ενάντια στον καλά οπλισμένο γερμανικό στρατό. Οι Γερμανοί κατέστειλαν τελικά την εξέγερση και ισοπέδωσαν το κέντρο της πόλης τον Οκτώβριο του 1944. Οι Γερμανοί αντιμετώπισαν τους αμάχους της Βαρσοβίας με εξαιρετική σκληρότητα, εκτοπίζοντάς τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας. Δεκάδες χιλιάδες άμαχοι έχασαν τη ζωή τους στην εξέγερση της Βαρσοβίας, συμπεριλαμβανομένου άγνωστου αριθμού Εβραίων που κρύβονταν στην πόλη ή πολεμούσαν ως μέρος της εξέγερσης. 

Τα σοβιετικά στρατεύματα συνέχισαν την επίθεσή τους τον Ιανουάριο του 1945. Στις 17 Ιανουαρίου εισήλθαν στην κατεστραμμένη Βαρσοβία.