Κέντρα εξόντωσης: μια επισκόπηση
Οι Ναζί δημιούργησαν κέντρα εξόντωσης με απώτερο στόχο να διεξάγουν αποτελεσματικότερα μαζικές δολοφονίες. Αντίθετα με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα οποία χρησίμευαν κυρίως ως χώροι εγκλεισμού και κέντρα εργασίας, τα κέντρα εξόντωσης (που ονομάζονταν επίσης «στρατόπεδα εξολόθρευσης» ή «στρατόπεδα θανάτου») ήταν σχεδόν αποκλειστικά «εργοστάσια θανάτου». Τα SS και η γερμανική αστυνομία δολοφόνησαν σχεδόν 2.700.000 Εβραίους στα κέντρα εξόντωσης, είτε με ασφυξία που προκαλείτο από δηλητηριώδη αέρια ή με πυροβόλα όπλα.
ΚΕΛΜΝΟ, ΜΠΕΛΖΕΚ, ΣΟΜΠΙΜΠΟΡ ΚΑΙ ΤΡΕΜΠΛΙΝΚΑ
Το πρώτο κέντρο εξόντωσης ήταν το Κέλμνο, το οποίο λειτούργησε στο Warthegau (στα εδάφη της Πολωνίας που προσαρτήθηκαν στη Γερμανία) το Δεκέμβριο του 1941. Στο κέντρο θανατώθηκαν κυρίως Εβραίοι, αλλά και Ρομά (Τσιγγάνοι) με δηλητηριώδη αέρια που διοχετεύονταν σε οχήματα που είχαν προσαρμοστεί ειδικά για αυτόν το σκοπό. Το 1942 οι Ναζί άνοιξαν τα κέντρα εξόντωσης Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ και Τρεμπλίνκα (τα οποία είναι γνωστά από κοινού ως στρατόπεδα της Επιχείρησης Ράινχαρντ) στην περιοχή Generalgouvernement στο εσωτερικό της κατεχόμενης Πολωνίας για τη συστηματική εξολόθρευση των Εβραίων της Πολωνίας. Από το Μάρτιο έως το Νοέμβριο του 1943, στα κέντρα εξόντωσης της Επιχείρησης Ράινχαρντ τα SS και οι βοηθοί τους δολοφόνησαν περίπου 1.526.500 Εβραίους.
ΑΟΥΣΒΙΤΣ-ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ
Σχεδόν όλα τα εκτοπισμένα άτομα που κατέφθαναν στα κέντρα εξόντωσης θανατώνονταν αμέσως στους θαλάμους αερίων (με την εξαίρεση ελάχιστων ατόμων που επιλέγονταν για τη στελέχωση ειδικών ομάδων εργασίας γνωστών ως Sonderkommandos). Το μεγαλύτερο κέντρο εξόντωσης ήταν το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το οποίο την άνοιξη του 1943 διέθετε πλέον τέσσερις λειτουργικούς θαλάμους αερίων (χρησιμοποιούσαν το δηλητηριώδες αέριο Zyklon B). Στο αποκορύφωμα των εκτοπισμών στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου στην Πολωνία στους θαλάμους αερίων δολοφονούνταν καθημερινά έως και 6.000 Εβραίοι. Εκεί θανατώθηκαν μέχρι το Νοέμβριο του 1944 συνολικά ένα εκατομμύριο Εβραίοι και δεκάδες χιλιάδες Ρομά, Πολωνοί και Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου.
ΜΑΪΝΤΑΝΕΚ
Αν και πολλοί μελετητές θεωρούν το Μαϊντάνεκ ως το έκτο κέντρο εξόντωσης, πρόσφατη έρευνα έφερε στο φως νέα στοιχεία σχετικά με τις λειτουργίες και τις εργασίες του Λούμπλιν/Μαϊντάνεκ. Στα πλαίσια της Επιχείρησης Ράινχαρτ, το Μαϊντάνεκ χρησιμοποιήθηκε κυρίως για τη συγκέντρωση των Εβραίων που οι Γερμανοί είχαν επιλέξει προσωρινά για καταναγκαστική εργασία. Περιστασιακά, λειτουργούσε και ως τόπος εκτέλεσης για άτομα που δεν ήταν δυνατό να θανατωθούν στα κέντρα εξόντωσης της Επιχείρησης Ράινχαρτ: Το Μπέλζεκ, το Σόμπιμπορ και το Τρεμπλίνκα ΙΙ. Επίσης, διέθετε έναν χώρο αποθήκευσης για τα πολύτιμα αντικείμενα των Εβραίων θυμάτων των κέντρων εξόντωσης.
Η ύπαρξη των κέντρων εξόντωσης ήταν άκρως απόρρητη πληροφορία που γνώριζαν μόνο τα ανώτατα στελέχη των SS. Για να εξαφανίσουν κάθε ίχνος των δολοφονιών με δηλητηριώδη αέρια, ανάγκαζαν ειδικές μονάδες κρατουμένων να απομακρύνουν τα πτώματα από τους θαλάμους αερίων και να τα αποτεφρώνουν. Οι χώροι ορισμένων κέντρων εξόντωσης διαμορφώθηκαν εκ νέου ή συγκαλύφθηκαν προκειμένου να αποκρυφτεί η δολοφονία εκατομμυρίων ανθρώπων.
Βιβλιογραφία
Wiesel, Elie. Night. Μετάφραση Marion Wiesel. Νέα Υόρκη: Hill and Wang, 2006.
Levi, Primo. Survival in Auschwitz. Μετάφραση Stuart Woolf. Νέα Υόρκη: Simon & Schuster, 1996.
*****
Arad, Yitzhak. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1987.
Berenbaum, Michael και Yisrael Gutman, εκδότες. Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomington: Indiana University Press, σε συνεργασία με το Μουσείο του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, 1998.
Chrostowski, Witold. Extermination Camp Treblinka. Λονδίνο: Vallentine Mitchell, 2004.
Delin, Grant. Lebensraum: Extermination Camps of the Third Reich. Λονδίνο: Westzone Publishing, 2001.
Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. New Haven, CT: Yale University Press, 2003.
Mendelsohn, John, εκδότης. The "Final Solution" in the Extermination Camps and the Aftermath. Νέα Υόρκη: Garland Publishing, 1982.
Schelvis, Jules και Bob Moore. Sobibor: A History of a Nazi Death Camp. Οξφόρδη: Berg, 2007.