جان دمیانیوک: تعقیب کیفری یکی از همدستان نازی ها

نمای کلی
جان (ایوان) دمیانیوک، متولد اوکراین، متهم اصلی در چهار دادرسی مختلف مربوط به جرائمی بود که در زمان همدستی با رژیم نازی مرتکب شده بود.

تحقیقات درباره گذشته دمیانیوک در دوران هولوکاست در سال 1957 آغاز شد. طی دادرسی ها در ایالات متحده دو بار او را از تابعیت آمریکا محروم کردند، یک بار دستور اخراج او را از کشور صادر کردند، و همچنین دو بار برای محاکمه بر اساس اتهام های جنایی از ایالات متحده یک بار به اسرائیل و یک بار به آلمان تحویل داده شد. محاکمه او در آلمان که در ماه مه سال 2011 پایان یافت احتمالاً آخرین باری است که یک متهم به جنایت جنگی در دوران نازی ها محاکمه می شود. اگر چنین باشد، این محاکمه پایان یک دوره 65 ساله از پیگردهای قانونی به شمار خواهد رفت که با دادگاه نظامی بین المللی در نورنبرگ در سال 1945 آغاز شده بود.

بعضی از حقایق زندگی گذشته دمیانیوک مورد تردید نیست. او در مارس 1920 در دهکده دوبوی ماخارینتسی به دنیا آمد که در منطقه وینیتسا در کشوری که آن زمان اوکراین شوروی نامیده می شد قرار داشت. دمیانیوک هنگامی که مشغول خدمت سربازی در ارتش شوروی بود، طی نبرد کِرچ در ماه مه 1942 به اسارت سربازان آلمانی درآمد. او در سال 1952 به ایالات متحده مهاجرت کرد و در سال 1958 به تابعیت این کشور درآمد. دمیانیوک در شهر سِوِن هیلز واقع در ایالت اوهایو، که در حومه شهر کلیولند قرار داشت، اقامت گزید و سال ها در کارخانه اتومبیل سازی فورد کار می کرد.

اولین محاکمه: اسرائیل، 1987
وزارت دادگستری ایالات متحده در سال 1975 شروع به تحقیقات درباره دمیانیوک کرد و در سال 1977 اقامه دعوا علیه او به منظور سلب تابعیتش آغاز شد. اتهام دمیانیوک این بود که او مدارک مهاجرت و تابعیت خود را دستکاری کرده بود تا خدمت خود طی جنگ جهانی دوم در مرکز کشتار تربلینکا را مخفی کند.

این پرونده طی بررسی و تحقیق درباره اردوگاه سوبیبور به جریان افتاده بود که در آن دمیانیوک به خدمت در مرکز کشتار سوبیبور متهم شده و همچنین یک شاهد عینی روس به نام ایگنات دانیل چنکو در اواخر دهه 1940 علیه او شهادت داده بود. ایگنات دانیل چنکو گفته بود که او دمیانیوک را از زمانی می شناخت که با هم در سوبیبور و اردوگاه کار اجباری فلوسنبرگ تا سال 1945 خدمت کرده بودند. اما پس از اینکه بازماندگان یهودی دمیانیوک را در عکسی که هنگام خدمت در تربلینکا نزدیک اتاق های گاز گرفته شده بود شناسایی کردند، مقامات دولت ایالات متحده به جای تحقیق درباره اردوگاه سوبیبور، مسئله اتهامات تربلینکا را دنبال کردند. در سال 1979، اداره تازه تأسیس تحقیقات ویژه در وزارت دادگستری ایالات متحده پیگیری پرونده را به عهده گرفت.

پس از تحقیقات طولانی و یک محاکمه در سال 1981، دادگاه فدرال آمریکا در کلیولند، تابعیت آمریکایی دمیانیوک را سلب کرد. هنگامی که مقامات آمریکایی اقدام به اخراج دمیانیوک می کردند، دولت اسرائیل خواهان استرداد او شد. مقامات آمریکایی پس از یک جلسه رسیدگی ضروری، دمیانیوک را از ایالات متحده اخراج و به اسرائیل فرستادند تا به اتهام جنایت علیه یهودیان و جنایت علیه بشریت مورد محاکمه قرار بگیرد. دمیانیوک دومین کسی بود که بر اساس این اتهامات در اسرائیل محاکمه می شد. نفر اول، آدولف آیشمن بود که در سال 1961 مجرم شناخته و در سال 1962 اعدام شد.

این محاکمه در 16 فوریه 1987 در اورشلیم شروع شد. دادستان ادعا کرد که زمانی که دمیانیوک اسیر جنگی در دست آلمانی ها بود، داوطلبانه به واحد ویژه اس اس (گردان های پشتیبانی) در اردوگاه آموزشی تراونیکی (نزدیک لوبلین در لهستان) ملحق شد و در آنجا به عنوان نیروی کمکی پلیس آموزش دید تا در "عملیات راینهارد"، که برنامه قتل عام تمام یهودیان ساکن در لهستان تحت اشغال آلمان بود، به کار گرفته شود. دادستان او را متهم ساخت که نگهبان مرکز کشتار تربلینکا، معروف به "ایوان مخوف" نزد زندانیان بوده است و همچنین مسئول کار کردن با و نگهداری از موتور دیزلی بوده که برای فرستادن گاز مونواکسید کربن به اتاق های گاز تربلینکا استفاده می شد. چند یهودی که از تربلینکا جان سالم به در برده بودند، دمیانیوک را به عنوان "ایوان مخوف" شناسایی کردند که این همان مدرک کلیدی بود که او را به آن مرکز کشتار مربوط می کرد.

اردوگاه آموزشی تراونیکی
یکی از مدارک مهم، کارت شناسایی دمیانیوک در اردوگاه تراونیکی بود که در آرشیوی در شوروی پیدا شد. مقامات تراوینکی این اسناد را برای افرادی صادر می کردند که مأموریت محافظت از گروه های نظامی خارج از اردوگاه را به عهده داشتند. وکیل مدافع دمیانیوک ادعا می کرد که آن کارت – به رغم اینکه معتبر بودن آن از طریق چندین آزمایش قانونی تأیید شده بود- توسط روس ها جعل شده است. دمیانیوک که در آن زمان 67 ساله بود به نفع خود شهادت داد؛ او ادعا کرد که بخش عمده ای از دوران جنگ را به عنوان اسیر جنگی در اردوگاهی نزدیک شهر خلم در لهستان در اسارت آلمانی ها گذرانده است.

این کارت شناسایی، هر چند که مدرکی کلیدی برای دولت آمریکا و همچنین پرونده دادستان اسرائیلی محسوب می شد، اما نشانگر حضور دمیانیوک در تربلینکا نبود، بلکه حاکی از آن بود که او در سپتامبر 1942 به عنوان نگهبان در یکی از شهرک های اس اس در اوکزوف، نزدیک شهر خلم و همچنین از مارس 1943 به عنوان نگهبان در مرکز کشتار سوبیبور مشغول کار بوده است. اگرچه این کارت حاوی اطلاعاتی بود که با شهادت بازماندگان تربلینکا مغایرت داشت، اما تنها سند موجود بود که نشان می داد دمیانیوک به عنوان مأمور کمکی پلیس در تراوینکی (یعنی در انبوهی از نیروهای کمکی که از میان آنها نگهبانان تربلینکا انتخاب می شدند) حضور داشته است. هیچ مدرک موثقی از زمان جنگ مبنی بر حضور قطعی دمیانیوک در تربلینکا هرگز به دست نیامد.

خالکوبی دمیانیوک
یکی دیگر از مدارک پرونده دادستان مربوط به زخم های زیر بازوی چپ دمیانیوک بود که بقایای یک خالکوبی را نشان می داد که گروه خونی او را مشخص می کرد. مقامات اس اس خاکوبی گروه خونی افراد در میان شاخه نظامی اس اس را در سال 1942 آغاز کردند. بعضی از اعضای واحدهای "جمجمه مرگ" نیز در سیستم اردوگاه کار اجباری آلمان به همان صورت خالکوبی می شدند، زیرا آنها پس از سال 1941 به لحاظ اداری با شاخه نظامی اس اس مرتبط قلمداد می شدند. با این همه، خالکوبی گروه خونی هرگز به طور منظم به اجرا درنیامده بود. بنابراین، این مدرک که روی بدن متهم وجود داشت فقط حاکی از آن بود- اما به هیچ وجه ثابت نمی کرد- که احتمالاً دمیانیوک نگهبان اردوگاه کار اجباری بوده است.

وجود زخم های ناشی از "خالکوبی اس اس"، بویژه با توجه به اینکه در فرهنگ عامه خالکوبی گروه خونی (اجباری) با خالکوبی الفبای رون (اختیاری) اشتباه گرفته می شود، دادستان ها را هم در ایالات متحده و هم در اسرائیل در مورد معنای آن به اشتباه انداخت. هیچ مدرکی مبنی بر اینکه اسیران جنگی که به عنوان نیروی کمکی پلیس در تراونیکی آموزش می دیدند به این صورت خالکوبی شده باشند، وجود ندارد.

حکم و تجدیدنظر دادگاه اسرائیلی
دادگاه اسرائیلی عمدتاً بر اساس تعیین هویت متهم از سوی بازماندگان، دمیانیوک را در 25 آوریل 1988 محکوم به مرگ کرد. این دومین بار بود که یک دادگاه در اسرائیل برای متهمی که مجرم شناخته شده بود، مجازات مرگ مقرر می کرد (اولین نفر آیشمان بود).

زمانی که تقاضای تجدیدنظر از سوی دمیانیوک به دیوان عالی کشور اسرائیل ارائه شد، اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 فروپاشید. صدها هزار صفحه از مدارکی که پیش از این کسی از وجودشان خبر نداشت، در دسترس دادستان و وکلای مدافع قرار گرفت. تیم وکلای مدافع دمیانیوک در اسناد سازمان سابق کا.گ.ب واقع در کی یف، اوکراین، تعداد زیادی از اظهارات نگهبانان سابق تربلینکا را پیدا کردند که از سوی مقامات شوروی در اوایل دهه 1960 محاکمه شده بودند.

هیچ یک از این مدارک نشانگر خدمت دمیانیوک در تربلینکا نبود. اما در آنها مرتباً به شخصی به نام ایوان مارچنکو اشاره شده بود که از تابستان 1942 تا شورش زندانیان در سال 1943 به عنوان متصدی موتور گاز در تربلینکا کار می کرده است. این مدارک همچنین حاکی از آن بود که او به عنوان یکی از نیروهای کمکی پلیس و فردی فوق العاده بیرحم، متمایز بوده و اعمالی مرتکب شده که در خاطره بازماندگان یهودی تربلینکا مانده بود. مارچنکو پس از بازگشت به تراونیکی در اوت 1943 به شهر تریسته ایتالیا انتقال یافته و در اواخر جنگ ناپدید شده بود. از سرنوشت او خبری در دست نیست.

اما صرفاً وجود این اظهارات باعث ایجاد تردید موجه و کافی درباره کار کردن دمیانیوک در تربلینکا شد و دیوان عالی کشور اسرائیل را وا داشت تا در 29 ژوئیه 1993 محکومیت دمیانیوک را بدون تأثیرگذاری بر مسائل دیگر تغییر دهد. و این به آن معنا بود که دادستان اسرائیلی می تواند دمیانیوک را به اتهام های مربوط به جرائم دیگر به محاکمه بکشد.

مدارک جدید از بایگانی های شوروی سابق
این دادرسی با کشف مکاتبات داخلی پرسنل اردوگاه آموزشی تراونیکی در بایگانی های سرویس امنیتی مرکزی در فدراسیون روسیه در مسکو امکان پذیر شد. این مدارک نشانگر آن بود که دمیانیوک از 26 مارس 1943 در مرکز کشتار سوبیبور، و از 1 اکتبر 1943 در اردوگاه کار اجباری فلوسنبرگ حضور داشته است. مدارک دال بر حضور دمیانیوک در سوبیبور، با اطلاعات روی کارت شناسایی او در تراونیکی و شهادت دانیل چنکو هماهنگی داشت.

علاوه بر این، پس از استرداد دمیانیوک به اسرائیل، بازرسان در "اداره تحقیقات ویژه" ضمن بررسی نسخه های اصلی اسناد اداری و پرسنلی فلوسنبرگ، ارجاع هایی به نام دمیانیوک یافتند که مربوط به شماره شناسایی نظامی او در تراونیکی (1393) بود. این اسناد به طور جداگانه شهادت دانیل چنکو را مبنی بر این که دمیانیوک در فلوسنبرگ خدمت کرده است، تأیید می کرد.

در تابستان 1991، یکی از بازرسان "اداره تحقیقات ویژه" که در بایگانی ملی لیتوانی واقع در شهر ویلنیوس مشغول جست و جوی اسناد مربوط به یک گردان پلیس لیتوانیایی بود، تصادفاٌ مدرکی یافت که دال بر عضویت دمیانیوک در یک گروه از نگهبانان آموزش دیده در تراونیکی بود که بین نوامبر 1942 و اوایل مارس 1943 در اردوگاه کار اجباری مایدانک مستقر شده بودند.

بازگرداندن تابعیت آمریکایی و سپس لغو مجدد آن
پس از استرداد اولیه دمیانیوک به اسرائیل، خانواده او با استناد به "قانون آزادی اطلاعات" درخواستی به وزارت دادگستری ایالات متحده تسلیم کردند که طی آن خواهان دسترسی به تمام پرونده های تحقیقاتی مربوط به دمیانیوک، تراونیکی و تربلینکا در اداره تحقیقات ویژه شدند. تیم وکلای مدافع آمریکایی دمیانیوک به محض دریافت این پرونده ها و پس از سال ها دادخواهی، علیه دولت ایالات متحده اقامه دعوی کردند تا حکمی را که بر اساس آن دمیانیوک از تابعیت خود محروم شده بود نقض کنند. آنها همچنین اداره تحقیقات ویژه را متهم به تخلف طی روند پیگرد قانونی کردند.

در این میان، مقامات اسرائیلی به رغم اینکه می توانستند از گزینه حقوقی استفاده کنند، از پیگرد قانونی دمیانیوک به دلیل فعالیت هایش در سوبیبور امتناع کرده و مقدمات لازم برای آزاد کردن او را فراهم آوردند. دادگاه تجدیدنظر منطقه ای شماره شش در سینسیناتی طبق یافته های یک نماینده ویژه دادگاه ایالات متحده در ژوئن سال 1993 مبنی بر اینکه اداره تحقیقات ویژه سهواً از ارائه مدارکی که احتمال داشت در دفاع از دمیانیوک در سال 1981 مؤثر بوده باشد خودداری کرده، به وزیر دادگستری ایالات متحده، ژانت رینو، دستور داد مانع از بازگشت دمیانیوک به ایالات متحده نشود. پس از اینکه روند دادخواهی پنج سال دیگر نیز ادامه یافت، دادگاه فدرال در کلیولند در 20 فوریه 1998 تابعیت آمریکایی دمیانیوک را به او بازگرداند. اما این عمل را بدون تأثیرگذاری بر مسائل دیگر انجام داد، و به این ترتیب دست اداره تحقیقات ویژه را باز گذاشت تا بتواند بر اساس مدارک جدید پرونده ای جدید را پیگیری کند.

بازرسان اداره تحقیقات ویژه پس از پنج سال بازبینی دقیق هزاران مدرک مربوط به تراونیکی که پیش از سال 1991 قابل دسترس نبودند، توانستند در برخی از مدارک دوران جنگ، کل مسیر زندگی حرفه ای دمیانیوک را به عنوان نگهبان آموزش دیده در تراونیکی و همچنین نگهبان اردوگاه کار اجباری از سال 1942 تا 1945 دنبال کنند. با این مدرک تازه، تیم اداره تحقیقات ویژه همچنین توانستند شناخت کاملاً مستندتری از اهمیت اردوگاه تراونیکی طی هولوکاست و چگونگی تعیین وظایف پرسنل اردوگاه توسط مقامات آن محل ارائه دهند.

در سال 1991، اداره تحقیقات ویژه دعوای حقوقی تازه ای در خصوص سلب تابعیت از دمیانیوک علیه او آغاز کردند که در آن او متهم شده بود که به عنوان نیروی کمکی پلیس در تراونیکی آموزش دیده و در همان اردوگاه به خدمت گرفته شده بود، و علاوه بر این، در سوبیبور و مایدانک و بعدها در فلوسنبرگ به عنوان عضو گردان "جمجمه مرگ" اس اس خدمت کرده بود. در نتیجه، دمیانیوک در سال 2002 تابعیت آمریکایی خود را مجدداً و این بار برای همیشه از دست داد. پس از آنکه یک دادگاه تجدیدنظر فدرال این حکم را تأیید کرد، اداره تحقیقات ویژه در دسامبر 2004 دعوای حقوقی در خصوص اخراج او را آغاز کرد. یک سال بعد، در دسامبر 2005 دادگاه مهاجرت ایالات متحده حکم اخراج دمیانیوک را به کشور زادگاهش، اوکراین صادر کرد.

دمیانیوک به دلایل متعدد خواهان تجدیدنظر در حکم اخراج خود شد؛ استدلال او این بود که با توجه به سن و ضعف جسمانی، اخراج او مساوی شکنجه خواهد بود که طبق "کنوانسیون سازمان ملل علیه شکنجه" خواستار مصونیت در برابر آن شده بود. در 19 مه 2008، دیوان عالی ایالات متحده از بررسی درخواست تجدیدنظر او امتناع کرد. مقامات آلمانی همان سال تمایل خود را نسبت به تحت پیگرد قانونی قرار دادن دمیانیوک به اتهام مشارکت در جرم قتل در دوران خدمتش در سوبیبور نشان دادند.

محاکمه دوم: آلمان، 2009
دمیانیوک در ماه مه 2009 از ایالات متحده به آلمان منتقل شد. مقامات آلمانی به محض ورود، دمیانیوک را دستگیر و به زندان اشتادلهایم در مونیخ منتقل کردند.

در ژوئیه 2009، دادستان های آلمانی علیه دمیانیوک با 28060 فقره اتهام مشارکت در قتل در سوبیبور کیفرخواست صادر کردند. تأکید مقامات حوزه قضایی آلمان بر قتل افرادی بود که بین آوریل و ژوئیه 1943 با 15 قطار از اردوگاه وستربورک در هلند به سوبیبور منتقل شده بودند- از جمله شهروندان آلمانی که در دهه 1930 به هلند گریخته بودند.

دمیانیوک 89 ساله ادعا می کرد که ضعیف تر از آن است که به محاکمه کشیده شود، اما دادگاه حکم کرد که محاکمه را در دو جلسه 90 دقیقه ای در دو روز برگزار خواهد کرد. در نوامبر 2009، او دوباره در جایگاه متهم نشست. طی این محاکمه، اسنادی که دمیانیوک را متهم به همکاری می کرد نه بر اساس شهادت بازماندگان، که بر مستندات زمان خدمت او در سوبیبور هنگام جنگ استوار بود. از آنجا که شاهدان اولیه دیگر زنده نبودند، دادگاه مونیخ پذیرفت که شهادت بازماندگان در دادرسی گنجانده شود تا به این ترتیب موجب تسهیل در صدور حکم در خصوص کشتار جمعی شده و همچنین هویت و تابعیت بسیاری از قربانیان مشخص شود.

روند دادرسی پس از 16 ماه در اواسط مارس 2011 خاتمه یافت. در 12 مه 2011، دمیانیوک مجرم شناخته و به پنج سال زندان محکوم شد. او تا زمان تجدیدنظر در محکومیتش آزاد شد. دمیانیوک در 17 مارس 2012 در یک خانه سالمندان در آلمان درگذشت.

توجه بین المللی
محاکمه های جان دمیانیوک توجه رسانه های جهانی را به مدت سه دهه به خود جلب کرد. این نبردهای حقوقی تأکیدی است بر وابستگی متقابل اسناد تاریخی و جستجوی طولانی برای برقراری عدالت، با هدف از میان برداشتن جنایت علیه بشریت.