Getta
W czasie Holokaustu tworzenie gett stanowiło kluczowy etap w prowadzonym przez nazistów procesie brutalnego izolowania, prześladowania, a w końcu unicestwiania europejskich Żydów. Getta były często zamkniętymi dzielnicami, w których separowano Żydów od ludności nieżydowskiej. Panujące w nich warunki były tragiczne.
Najważniejsze fakty
-
1
Pierwsze getto na ziemiach polskich niemieckie władze okupacyjne założyły w Piotrkowie Trybunalskim w październiku 1939 r.
-
2
Getta miały charakter tymczasowy. Niektóre istniały zaledwie kilka dni czy tygodni, inne kilka lat.
-
3
Ogromna większość mieszkańców gett zmarła na wskutek chorób, głodu, rozstrzelania lub deportacji do ośrodków zagłady.
Pochodzenie słowa „getto”
Słowo „getto” wywodzi się od nazwy żydowskiej dzielnicy w Wenecji (Włochy), w której weneckie władze nakazały zamieszkać miejscowym Żydom w 1516 r. W XVI i XVII wieku urzędnicy różnych rang – od władz lokalnych począwszy, a na cesarzu austriackim skończywszy – zarządzili utworzenie gett dla Żydów we Frankfurcie, w Rzymie, Pradze i w innych miastach.
Getta podczas II wojny światowej
Podczas II wojny światowej Niemcy skupiali w gettach miejskie oraz okoliczne społeczności żydowskie . Panujące w nich warunki były tragiczne . Getta były często zamkniętymi dzielnicami, w których separowano Żydów od ludności nieżydowskiej. Niemcy założyli co najmniej tysiąc gett na samych terenach okupowanej przez siebie Polski i Związku Radzieckiego. Getta dzieliły się na trzy kategorie:
- getta zamknięte
- getta otwarte
- getta likwidacyjne
Pierwsze getto na ziemiach polskich niemieckie władze okupacyjne założyły w Piotrkowie Trybunalskim w październiku 1939 r. Największe getto w Polsce znajdowało się w Warszawie, gdzie na powierzchni około 3,3 km² stłoczono ponad 400,000 Żydów . Inne duże getta założono w Łodzi, Krakowie, Białymstoku, Lwowie, Lublinie, Wilnie, Kownie, Częstochowie i Mińsku. Do gett na wschodzie wywieziono również dziesiątki tysięcy Żydów z zachodniej Europy.
Niemcy nakazali Żydom nosić identyfikujące ich opaski. Zmuszali też wielu z nich do pracy przymusowej na rzecz III Rzeszy. Życiem codziennym w gettach zarządzały mianowane przez nazistów rady żydowskie (Judenraty). Policja w gettach egzekwowała rozkazy niemieckich władz i rozporządzenia rad żydowskich, między innymi związane z przeprowadzaniem wywózek do ośrodków zagłady. Zarówno żydowscy policjanci, jak i członkowie rad żydowskich byli zdani na łaskę niemieckich władz. Niemcy bez wahania zabijali tych żydowskich policjantów, którzy ich zdaniem niewystarczająco dobrze wypełniali rozkazy.
Getta i „ostateczne rozwiązanie”
W wielu miejscach gettoizacja nie trwała długo. Niektóre getta istniały zaledwie kilka dni. Inne – miesiącami lub latami. Niemcy uważali getta za tymczasowy środek kontroli i izolacji Żydów, podczas gdy nazistowskie władze w Berlinie rozważały różne metody usunięcia populacji żydowskiej.
Wraz z wdrożeniem „ostatecznego rozwiązania” (planu mającego na celu wymordowanie wszystkich europejskich Żydów) pod koniec 1941 r. Niemcy zaczęli systematycznie likwidować getta. Niemcy i ich pomocnicy albo rozstrzeliwali mieszkańców gett w pobliskich masowych grobach, albo wywozili ich do ośrodków zagłady. Niemieckie siły SS i policja deportowały też niewielką część Żydów z gett do obozów pracy przymusowej i obozów koncentracyjnych.
W sierpniu 1944 r. niemieckie siły SS i policja zakończyły likwidację ostatniego głównego getta – w Łodzi.
Próby oporu
Żydzi reagowali różnymi formami oporu. Mieszkańcy gett często szmuglowali za ich mury żywność, leki, broń lub wiadomości. Te i inne działania często odbywały się bez wiedzy ani aprobaty rad żydowskich. Z drugiej strony niektóre rady żydowskie lub pojedynczy ich członkowie tolerowali szmugiel lub wręcz do niego zachęcali, ponieważ kontrabanda zapewniała mieszkańcom gett środki do utrzymania się przy życiu.
Zasadniczo Niemcy nie interesowali się praktykami religijnymi ani uczestniczeniem w wydarzeniach kulturalnych czy ruchach młodzieżowych za murami gett. Wszelkie spotkania towarzyskie często uznawali jednak za „zagrożenie bezpieczeństwa” i bez litości więzili albo zabijali tych, których uznali za prowodyrów lub ich uczestników. Wszelkie formy systematycznej edukacji również były na ogół zakazane.
„Na samym początku moja matka zorganizowała wraz z kilkoma innymi kobietami tajną szkołę dla dzieci zbyt młodych, żeby pracować, i to było wspaniałe, ponieważ mieliśmy coś, na co mogliśmy się cieszyć” - Charlene Schiff
W niektórych gettach członkowie żydowskich ruchów oporu organizowali zbrojne powstania. Największe z nich odbyło się w Warszawie wiosną 1943 r. Krwawe powstania miały też miejsce w Wilnie, Białymstoku, Częstochowie oraz kilku mniejszych gettach.
Getta na Węgrzech
Na Węgrzech gettoizacja zaczęła się dopiero wiosną 1944 r., po niemieckiej inwazji i okupacji. Węgierska żandarmeria – we współpracy z niemieckimi ekspertami w dziedzinie deportacji z Głównego Biura Bezpieczeństwa Rzeszy – w niecałe trzy miesiące skoncentrowała prawie 440,000 Żydów z całych Węgier za wyjątkiem stolicy, Budapesztu. Siłą zgromadziła ona Żydów w tymczasowych „gettach likwidacyjnych”, po czym wywiozła ich do niemieckiej niewoli na węgierskiej granicy. Niemcy deportowali większość węgierskich Żydów do ośrodka zagłady Auschwitz-Birkenau.
W Budapeszcie władze węgierskie nakazały Żydom przebywać wyłącznie w oznaczonych domach (tzw. domach pod gwiazdą Dawida). 15 października 1944 r. przywódcy faszystowskiego ruchu strzałokrzyżowców przejęli władzę we wspomaganym przez Niemców zamachu stanu. Kilka tygodni później rząd strzałokrzyżowców oficjalnie założył w Budapeszcie getto. Około 63,000 Żydów zamieszkało na powierzchni 0,25 km². Kolejne około 25,000 Żydów posiadających dokumenty zaświadczające, że znajdują się pod ochroną państw neutralnych, zamknięto w „getcie międzynarodowym” w mieście. W styczniu 1945 r. siły sowieckie wyzwoliły część Budapesztu, w której znajdowały się obydwa getta, i wyzwoliły niemal 90,000 żydowskich mieszkańców miasta.