Nazistowska agresja terytorialna: Anschluss

W dniach 11–13 marca 1938 r. nazistowskie Niemcy zaanektowały sąsiednią Austrię (Österreich). Wydarzenie to znane jest jako Anschluss. „Anschluss” to niemieckie słowo, które oznacza „połączenie” lub „przyłączenie”. 

Dokonując aneksji Austrii, naziści naruszyli postanowienia traktatu wersalskiego i traktatu z Saint-Germain. Traktaty te wyraźnie zakazywały zjednoczenia Austrii i Niemiec. Anschluss był wyrazem lekceważenia przez nazistów porządku europejskiego, jaki panował po I wojnie światowej. Był to pierwszy akt ekspansji terytorialnej dokonany przez nazistowskie Niemcy.

Pozostałe mocarstwa europejskie nie ukarały nazistów za naruszenie traktatów międzynarodowych. Ich zgoda na Anschluss była znaczącym aktem ustępstwa. Pozwoliło to Adolfowi Hitlerowi na niekontrolowaną kontynuację jego ekspansywnej polityki. 

Anschluss zmienił oblicze Austrii. Niemal z dnia na dzień kraj ten przestał istnieć. W kolejnych dniach, tygodniach i miesiącach austriaccy i niemieccy naziści przeprowadzili nazyfikację wszystkich aspektów życia w Austrii. Wielu Austriaków entuzjastycznie uczestniczyło w tych działaniach. W wyniku Anschlussu Austriacy prześladowali ludność żydowską w kraju. Wprowadzali w życie nazistowską politykę i walczyli w II wojnie światowej. Austriacy uczestniczyli także w masowym mordowaniu Żydów w Europie.

Anschlussu można było uniknąć, podobnie jak szybkiej nazyfikacji Austrii. Jednak pewne czynniki i wydarzenia historyczne ułatwiły te procesy.

Etniczni Niemcy w Austrii 

W okresie między I a II wojną światową Austrię zamieszkiwało około 6,5 miliona ludzi. Większość z tych Austriaków uważała się za etnicznych Niemców. 

W tym czasie miliony ludzi, którzy uważali się za Niemców, mieszkały poza granicami Niemiec. Wielu z nich mieszkało na terenach, które wcześniej wchodziły w skład Cesarstwa Austro-Węgierskiego.¹ Austro-Węgry rozpadły się w 1918 r. pod koniec I wojny światowej. W ich miejsce powstały nowe państwa. Wśród nich były Austria, Czechosłowacja i Polska. Kraje te zamieszkiwały miliony ludzi, którzy uważali się za Niemców i posługiwali się niemieckim jako swoim pierwszym językiem. 

W latach 20. wielu Austriaków nie wierzyło, że ich kraj może przetrwać gospodarczo bez ziem należących wcześniej do Austro-Węgier. Niektórzy Austriacy mieli nadzieję na rozwiązanie tego problemu poprzez przywrócenie formy cesarstwa. Inni chcieli, aby Austria zjednoczyła się z Niemcami. Nadzieja na zjednoczenie Austrii i Niemiec nie była czymś nowym. Dyskusje i debaty na temat roli Austrii w niemieckim państwie narodowym sięgały XIX w. 

Traktaty pokojowe, które zakończyły I wojnę światową, wyraźnie zabraniały zjednoczenia Niemiec i Austrii. Przywódcy europejscy obawiali się, że zjednoczone Niemcy i Austria byłyby zbyt duże i potężne. W późniejszych międzynarodowych porozumieniach finansowych również wymagano, aby Austria pozostała niezależna od Niemiec. 

Plany Adolfa Hitlera wobec Austrii

Adolf Hitler i naziści chcieli na nowo nakreślić mapę Europy po I wojnie światowej, uważając powojenne granice międzynarodowe za niesprawiedliwe i niezgodne z prawem. Twierdzili, że Niemcom odmówiono prawa do samostanowienia. Zmiana granic Europy pozwoliłaby nazistom osiągnąć dwa główne cele:

• zjednoczenie wszystkich Niemców w nazistowskim imperium niemieckim;
• zdobycie Lebensraum („przestrzeni życiowej”) w Europie Wschodniej.

Aneksja Austrii miała pomóc nazistom w osiągnięciu pierwszego celu. 

Adolf Hitler wyrażał swoje pragnienie unii austriacko-niemieckiej już w najwcześniejszych pracach i przemówieniach. W pierwszym punkcie Platformy Partii Nazistowskiej (1920) czytamy: 

„Żądamy zjednoczenia wszystkich Niemców w Wielkie Niemcy (Großdeutschland) na podstawie prawa do samostanowienia narodów”. 

Swoją autobiografię i traktat polityczny Mein Kampf Hitler rozpoczął od wizji przyszłych stosunków między Austrią a Niemcami. Pisał:

„…zjednoczenie [Niemiec i Austrii] jest zadaniem życia, które należy zrealizować wszelkimi środkami! Niemcy-Austria muszą ponownie połączyć się jako wielka niemiecka ojczyzna… Ludzie tej samej krwi powinni być w jednej RZESZY”. 

W styczniu 1933 r. Adolf Hitler został mianowany kanclerzem Niemiec. Jako kanclerz miał zamiar doprowadzić do unii austriacko-niemieckiej. Jednak Niemcy nie były od razu gotowe pod względem militarnym i dyplomatycznym do realizacji celów polityki zagranicznej Hitlera. Najpierw Hitler i inni nazistowscy przywódcy skupili się na ustanowieniu nazistowskiej dyktatury. Jednak za kulisami, niemal natychmiast po przejęciu władzy, nazistowskie kierownictwo zaczęło planować ekspansję terytorialną i wojnę europejską. 

Powstanie i wpływ austriackiego ruchu nazistowskiego

Hitler planował zdobyć władzę w Austrii za pośrednictwem Austriackiej Partii Nazistowskiej. Jednak pod koniec lat 20. i na początku lat 30. XX w. Austriacka Partia Nazistowska była słaba, podzielona i nieskuteczna. Członkowie partii nie zgadzali się co do swojego podejścia do Hitlera i jego niemieckich odpowiedników. Jednak już w 1931 r. większość austriackich nazistów uznała Hitlera za swojego przywódcę. Hitler z kolei wyznaczył niemieckiego nazistę, który miał doprowadzić do zjednoczenia partii austriackiej. 

W latach 1931–1932 austriaccy naziści zyskiwali zwolenników w miarę wzrostu popularności Hitlera w Niemczech. Było to jeszcze bardziej widoczne w całej Austrii, gdy w styczniu 1933 r. Hitler został mianowany kanclerzem Niemiec. 

Przez lata politykę austriacką charakteryzowały niesnaski i przemoc polityczna. Wzrost znaczenia nazistów w 1933 r. jeszcze bardziej zdestabilizował sytuację. Korzystając z okazji, kanclerz Austrii Engelbert Dollfuss przekształcił Austrię z republiki demokratycznej w prawicowo-autorytarny reżim, nad którym sprawował kontrolę. Rząd ten znany jest jako Państwo Korporacyjne (Ständestaat). Nazywa się je również państwem austrofaszystowskim lub reżimem Dollfussa-Schuschnigga. Rząd Dollfussa był dyplomatycznie powiązany z faszystowskimi Włochami i autorytarnymi Węgrami. 

Podobnie jak jego sojusznicy, kanclerz Dollfuss dążył do zdławienia lewicy politycznej w Austrii. Jednak Dollfuss i austrofaszyści nie byli nazistami.  

Nazistowska kampania terroru w Austrii w 1933 r.

Począwszy od maja 1933 r. austriaccy naziści prowadzili kampanię propagandową i terrorystyczną. Kampania ta była wspierana i finansowana przez Niemcy. Celem nazistów było podważenie reżimu Dollfussa poprzez pokazanie jego rzekomej niekompetencji. Organizowali oni zakłócające porządek protesty i bójki z przeciwnikami politycznymi oraz policją. Austriaccy naziści podkładali ładunki wybuchowe i bomby z gazem łzawiącym w miejscach publicznych i sklepach należących do Żydów. 

Niemcy twierdzili, że rząd austriacki traktuje austriackich nazistów niesprawiedliwie. Pod koniec maja 1933 r. rząd niemiecki ogłosił sankcję gospodarczą wobec Austrii. Sankcja ta nosiła nazwę „1 000 Mark Sperre”. Niemcy musieli uiścić opłatę celną w wysokości 1 000 marek, aby móc wjechać do Austrii. Sparaliżowało to austriacki przemysł turystyczny, który był w dużym stopniu uzależniony od Niemców. 

W obliczu terroryzmu nazistowskiego rząd austriacki starał się utrzymać władzę i zachować suwerenność Austrii. W czerwcu 1933 r., w odpowiedzi na śmiertelny zamach bombowy dokonany przez nazistów, reżim Dollfussa zdelegalizował Austriacką Partię Nazistowską i jej oddziały. Ruch nazistowski stał się w Austrii nielegalny. 

Austriaccy naziści nadal jednak działali nielegalnie na terenie kraju. Wielu z nich znajdowało sposoby na obejście zakazu. Ponadto tysiące austriackich nazistów uciekło przez granicę do Niemiec. Tam utworzyli jednostkę paramilitarną, znaną jako Legion Austriacki (Österreichische Legion). Niemieccy naziści zapewnili legionowi szkolenie wojskowe. Legion stał się groźną jednostką wojskową tuż za granicą austriacko-niemiecką. 

Nieudany przewrót nazistowski w Austrii, lipiec 1934 r.

Dnia 25 lipca 1934 r. austriaccy naziści podjęli próbę obalenia austriackiego rządu. Członkowie wiedeńskiego SS przejęli kontrolę nad austriackim urzędem kanclerskim, gdzie odbywało się posiedzenie rządu. Spiskowcy zastrzelili kanclerza Dollfussa. Inni spiskowcy przejęli kontrolę nad państwową rozgłośnią radiową w Wiedniu i przedwcześnie ogłosili zamach stanu. W innych miastach poza Wiedniem przeciwko rządowi zbuntowali się także inni austriaccy naziści.

Większość Austriaków pozostała jednak lojalna wobec rządu. Austriackie siły wojskowe i policyjne szybko pokonały spiskowców. Próba zamachu stanu zakończyła się niepowodzeniem. Włoski dyktator Benito Mussolini wysłał wojska na granicę austriacko-włoską, aby bronić suwerenności Austrii. Mussolini przyjaźnił się i sprzymierzył z Dollfussem, był więc oburzony próbą zamachu stanu i zabójstwem. Austria stała się głównym punktem spornym między Włochami a Niemcami.

Wiadomo już, że Hitler zlecił zamach, prawdopodobnie w czerwcu 1934 r. Theodor Habicht, mianowany przez Hitlera przywódcą austriackiego ruchu nazistowskiego, zaplanował pucz wspólnie z austriackimi nazistami. 

Gdy pucz się nie powiódł, Hitler zaprzeczył, jakoby miał w nim jakikolwiek udział. Przedstawiciele reżimu nazistowskiego fałszywie twierdzili, że był to nieuczciwy plan austriackiego ruchu nazistowskiego. Wskutek zamachu stało się jasne, że naziści będą musieli poczekać z przejęciem kontroli nad Austrią. Byli gotowi działać wolniej w zamian za pomyślny wynik. 

Po śmierci Dollfussa rolę kanclerza i dyktatora Austrii przejął Kurt von Schuschnigg. Kontynuował on wiele autorytarnych działań swojego poprzednika. Rząd austriacki aresztował tysiące austriackich nazistów, w tym wielu spiskowców.

Izolacja dyplomatyczna Austrii

Po nieudanym zamachu stanu stosunki austriacko-niemieckie stały się źródłem niepokoju na arenie międzynarodowej. Szczególnie dotyczyło to włoskiego przywódcy Mussoliniego, który początkowo traktował Austrię jako bufor między Włochami a nazistowskimi Niemcami. Jednak w latach 1935–1936 faszystowskie Włochy i nazistowskie Niemcy zaczęły się do siebie zbliżać. Mussolini zaczął naciskać na Schuschnigga, by ten nawiązał współpracę z Niemcami. 

Zimą 1937–1938 r. Austria znalazła się w izolacji dyplomatycznej i musiała stawić czoła coraz bardziej agresywnym nazistowskim Niemcom. Społeczność międzynarodowa wykazywała niewielkie zainteresowanie utrzymaniem niepodległości Austrii. W tym czasie zarówno Francuzi, jak i Brytyjczycy uznali, że unia austriacko-niemiecka jest nieunikniona. Brutalne represje reżimu Dollfussa wobec austriackich socjaldemokratów w lutym 1934 r. nie przysporzyły mu wielu przyjaciół w krajach, takich jak Wielka Brytania i Francja. Nawet Mussolini nie był już wiarygodnym gwarantem austriackiej niepodległości. 

Początek końca: Układ z Berchtesgaden, luty 1938 r. 

Dnia 12 lutego 1938 r. kanclerz Austrii Schuschnigg udał się na spotkanie z Hitlerem. Schuschnigg spodziewał się, że będzie rozmawiał o napięciach między Austrią a Niemcami. Hitler był jednak gotów przejąć pełną kontrolę nad Austrią. Wysunął szereg żądań, według których m.in.: 

• polityka zagraniczna i wojskowa Austrii miała być skoordynowana z polityką Niemiec;
• austriacki nazista Arthur Seyss-Inquart miał być odpowiedzialny za kwestie policji i bezpieczeństwa;
• austriaccy naziści, którzy zostali uwięzieni przez rząd austriacki, mieli otrzymać amnestię.

Hitler wykorzystał obecność kilku niemieckich generałów, by zastraszyć Schuschnigga. Schuschnigg poddał się i podpisał układ. Układ ten, nazwany tak od nazwy miasta, w którym został podpisany, znany jest jako Układ z Berchtesgaden. Podważył on suwerenność i niepodległość Austrii. 

Ostatnia próba odzyskania przez Austrię niepodległości

Dnia 9 marca austriacki kanclerz Schuschnigg po raz ostatni podjął próbę odzyskania niepodległości, ogłaszając plebiscyt (referendum). Plebiscyt został zaplanowany na niedzielę 13 marca 1938 r. 

W referendum wyborcy mieli opowiedzieć się za lub przeciw w odniesieniu do następującego wezwania do niepodległości Austrii: 

„Za wolną i niemiecką, niezależną i społeczną, za chrześcijańską i zjednoczoną Austrią! Za pokój i pracę oraz równość wszystkich, którzy wyznają Volk i Ojczyznę”. 

Następnego dnia wszędzie pojawiły się propagandowe hasła nawołujące wyborców do poparcia niepodległości Austrii. Malowano je nawet na ulicach i chodnikach. Schuschnigg miał nadzieję, że plebiscyt pokaże społeczności międzynarodowej, że Austriacy chcą zachować niepodległość. Przewidywał, że wynik wyniesie 65% za niepodległością i 35% przeciw. 

Hitler był wściekły z powodu plebiscytu i postanowił podjąć działania. 

Oś czasu: Anschluss, 11–13 marca 1938 r.

Anschluss nastąpił w ciągu trzech dni w marcu 1938 r. Mimo że nazistowskie zagrożenie dla Austrii istniało już od lat, ludzie byli zaskoczeni. 

Piątek, 11 marca 1938 r.

11 marca Hitler postawił rządowi austriackiemu serię ultimatum:

• kanclerz Schuschnigg musi odwołać plebiscyt;
• Schuschnigg musi ustąpić ze stanowiska kanclerza;
• prezydent Austrii Wilhelm Miklas musi mianować austriackiego nazistę Arthura Seyss-Inquarta nowym kanclerzem Austrii. 

Jeśli żądania te nie zostałyby spełnione, wojska niemieckie miały wkroczyć do Austrii. Schuschnigg poddał się. Tego wieczoru austriackie radio ogłosiło odwołanie zbliżającego się plebiscytu w sprawie niepodległości Austrii. 

Chwilę potem, o godz. 19:47, kanclerz Schuschnigg wygłosił przemówienie radiowe, które było transmitowane na całą Austrię. Zapowiedział w nim, że w obliczu niemieckich nacisków rezygnuje z urzędu kanclerza. Schuschnigg polecił Austriakom i austriackiemu wojsku, by nie stawiali oporu wojskom niemieckim w razie ich inwazji. Nie chciał toczyć wojny ani przelewać krwi za niepodległość Austrii.

W ciągu kilku minut od rezygnacji Schuschnigga na ulicach pojawiły się opaski i flagi ze swastyką. Austriaccy naziści mieli teraz przyzwolenie na atakowanie swoich przeciwników politycznych i Żydów bez obawy o reperkusje. Przejęli władzę w budynkach rządowych i zapełnili ulice paradami z pochodniami, śpiewami i pozdrowieniami Hitlera. 

Austriaccy naziści przejęli władzę w kraju, nie oddając ani jednego strzału. 

Przerażeni Żydzi, lewicowcy i zwolennicy Schuschnigga próbowali uciekać z Austrii. W pośpiechu kierowali się do granic kraju, mając nadzieję, że zdążą przed ich zamknięciem. Niektórym udało się uciec, ale większość została uwięziona w Austrii, w której nazyfikacja postępowała bardzo szybko. Schuschnigg pozostał w Wiedniu, gdzie umieszczono go w areszcie domowym.

Sobota, 12 marca 1938 r.

Tuż po północy 12 marca austriacki prezydent Wilhelm Miklas niechętnie przystał na ostatnie żądania Hitlera. Mianował Seyss-Inquarta kanclerzem Austrii. Z kolei Seyss-Inquart ogłosił nowy rząd, w którym znaleźli się austriaccy naziści. Była to krajowa zmiana władzy spowodowana zewnętrzną presją ze strony nazistowskich Niemiec. Hitlerowi to jednak nie wystarczyło.

Mimo że Austriacy spełnili wszystkie żądania Hitlera, wojska niemieckie przekroczyły granicę wcześnie rano, około godziny 5. Nie spotkały się z oporem zbrojnym, lecz z wiwatami i kwiatami. Austriacy gorąco witali Hitlera, który udał się najpierw do Linzu, a potem do Wiednia. 

Niedziela, 13 marca 1938 r.

Dnia 13 marca nazistowski kanclerz Austrii Seyss-Inquart podpisał ustawę o zjednoczeniu Austrii z Niemcami („Wiedervereinigung Österreichs mit dem Deutschen Reich”). 

Słowo „zjednoczenie” było błędnym określeniem. Austria nigdy nie była częścią Cesarstwa Niemieckiego. Na mocy tej ustawy, nazywanej czasem ustawą o Anschlussie, formalnie wcielono Austrię do nazistowskich Niemiec. Nadała ona Anschlussowi pozory legalności. 

Austria nie była już niezależnym krajem. Była teraz prowincją (Landem) nazistowskich Niemiec. Naziści chcieli pozbyć się wszelkich przejawów odrębnej austriackiej tożsamości. W nazistowskich Niemczech Austrię początkowo określano nową nazwą: Ostmark. W języku niemieckim Austria była (i jest) nazywana Österreich, co oznacza „wschodnie imperium”. Zmieniając nazwę, naziści zdegradowali Austrię z imperium do prowincji. Późniejsze reorganizacje administracyjne spowodowały kolejne zmiany nazw i granic. W 1942 r. reżim nazistowski oficjalnie nazwał ten obszar okręgiem alpejsko-dunajskim (Alpen- und Donau-Reichsgaue).

Ustawa nakazywała również przeprowadzenie nowego plebiscytu w sprawie zjednoczenia Austrii z nazistowskimi Niemcami. Nowy plebiscyt został zaplanowany na 10 kwietnia.

Przemoc na tle antysemickim podczas Anschlussu 

Dla około 200 000 austriackich Żydów Anschluss stanowił straszliwy punkt zwrotny. 

Począwszy od nocy 11 marca, przez kolejne tygodnie w całym kraju dochodziło do aktów przemocy przypominających pogromy. Austriaccy naziści i inne osoby bili, atakowali i upokarzali Żydów. Zmuszali Żydów do czyszczenia publicznych toalet i wykonywania upokarzających ćwiczeń. Ich celem byli zwłaszcza Żydzi religijni. Największą sławą cieszyły się tak zwane „partie szorowania” („Reibpartien”). Naziści zmuszali wiedeńskich Żydów do szorowania ulic miasta, podczas gdy tłumy szydziły z nich. W szczególności zmuszano ich do usuwania niepodległościowych haseł politycznych z odwołanego plebiscytu Schuschnigga. 

Wkrótce austriaccy Żydzi zostali objęci prawami i restrykcjami, które dyskryminowały Żydów w nazistowskich Niemczech. Wielu z nich zdecydowało się na wyjazd z Austrii. W konsulatach w całym Wiedniu ustawiały się kolejki. 

Propaganda nazistowska i Anschluss

Naziści świętowali Anschluss jako osiągnięcie przeznaczenia narodu niemieckiego. Gloryfikowali swoją ekspansję terytorialną w przemówieniach i propagandowych wydarzeniach. 

Najsłynniejsze z nich miały miejsce 15 marca, kiedy Hitler przemawiał do ogromnego tłumu na wiedeńskim Heldenplatz, dużym placu w centrum Wiednia. W swoim przemówieniu celebrował aneksję Austrii przez nazistowskie Niemcy. W niemieckich kronikach filmowych i gazetach pojawiły się filmy i zdjęcia tłumów. Miało to na celu pokazanie austriackiego entuzjazmu dla Anschlussu, a tym samym usprawiedliwienie nielegalnego przejęcia innego kraju. Gdy Hitler wrócił do domu, do Berlina, witano go jak bohatera.

Plebiscyt z 10 kwietnia był kolejną okazją do szerzenia propagandy. Nazistowska ofensywa propagandowa na rzecz poparcia głosowania zmobilizowała wiele różnych austriackich instytucji i przywódców. Byli wśród nich przedstawiciele dwóch grup społecznych, które niechętnie przyjęły ruch nazistowski: austriackiej klasy robotniczej i Kościoła katolickiego. Z referendum wynikało, że około 99% Austriaków chce zjednoczenia z nazistowskimi Niemcami. Jednak od 300 000 do 400 000 obywateli austriackich otrzymało zakaz głosowania. Wśród wykluczonych byli austriaccy Żydzi, Romowie i przeciwnicy polityczni nazistów. 

Przyjęcie Anschlussu w Austrii 

Wielu Austriaków pomagało w przeprowadzeniu nazyfikacji swojego kraju. Austriaccy urzędnicy państwowi, żołnierze i policjanci złożyli nową przysięgę Adolfowi Hitlerowi. Robili to podczas publicznych uroczystości, którym często towarzyszyły parady. Szereg organizacji i instytucji przyjęło nazistowskie idee i wdrażało nazistowską politykę. Wiele z nich wydalało swoich żydowskich członków i zwalniało żydowskich pracowników. 

Komuniści i socjaldemokraci, ugrupowania polityczne, które miały największe szanse stawić opór nazistom, zostały już rozgromione przez reżim Dollfussa-Schuschnigga. Wielu członków tych ruchów żyło już na emigracji. Ci z przeciwników nazizmu, którzy pozostali w Austrii, stanęli w obliczu gniewu nazistowskiego SS i policji. Naziści szybko utworzyli w Austrii biura Gestapo, aby ścigać przeciwników politycznych.

Anschluss jako pierwszy krok w przejmowaniu Europy przez Hitlera 

Anschluss był pierwszym aktem terytorialnej agresji i ekspansji reżimu nazistowskiego. Był to przełomowy moment w polityce zagranicznej nazistowskich Niemiec. Społeczność międzynarodowa nie interweniowała, by spróbować powstrzymać Anschluss. Nie ukarała też nazistowskich Niemiec za naruszanie traktatów międzynarodowych. Anschluss jest więc jednym z najwcześniejszych i najbardziej znaczących przykładów ustępstw społeczności międzynarodowej wobec agresywnej polityki zagranicznej Adolfa Hitlera. 

Aneksja Austrii przez Niemcy stanowiła znaczące naruszenie porządku międzynarodowego po I wojnie światowej. Zaledwie sześć miesięcy później nazistowskie Niemcy wywołały kryzys w Kraju Sudetów, regionie Czechosłowacji. We wrześniu 1938 r. światowi przywódcy Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii spotkali się z Hitlerem w Monachium, aby omówić tę kwestię. Uspokoili zapędy Hitlera, oddając region hitlerowskim Niemcom. Uczynili to pod warunkiem, że reszta Czechosłowacji pozostanie poza niemieckim zasięgiem. 

W marcu 1939 r. nazistowskie Niemcy złamały to porozumienie i zajęły ziemie czeskie, w tym Pragę. We wrześniu 1939 r. nazistowskie Niemcy dokonały inwazji na Polskę, co stanowiło akt terytorialnej agresji i ekspansji, który rozpoczął II wojnę światową.