Jan Karski
Jan Karski był kurierem i emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego oraz rządu RP na uchodźstwie. Przekazał aliantom dowody na masowe mordy na europejskich Żydach. Zdawał również relacje z nazistowskich aktów okrucieństwa w getcie warszawskim oraz z deportacji Żydów do ośrodków zagłady.
Najważniejsze fakty
-
1
Jan Karski to pseudonim Jana Kozielewskiego. Karski służył w polskim ruchu oporu utworzonym w związku z okupacją Polski przez nazistowskie Niemcy.
-
2
W 1942 r. Karski widział, jak brutalnie byli traktowani Żydzi przez nazistów w getcie warszawskim. W getcie tranzytowym w Izbicy był świadkiem, jak Niemcy tłoczyli tysiące Żydów do pociągów kierowanych do ośrodka zagłady.
-
3
W 1943 r. Karski dostarczył aliantom dowody na to, że nazistowskie Niemcy dokonywały w Europie masowych mordów na Żydach. Przywódcy w Londynie i Waszyngtonie odrzucili jego apele o podjęcie działań w tej sprawie.
Jan Karski urodził się w 1914 r. jako Jan Kozielewski w katolickiej rodzinie w Łodzi. Przed II wojną światową ukończył studia prawnicze i szkolił się na dyplomatę. Ukończył również szkołę oficerską dla rezerwistów artylerii. Podczas studiów i po ich ukończeniu Karski odbył staże dyplomatyczne i konsularne w placówkach w Rumunii, Niemczech, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. W 1938 r. dołączył do wydziału konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej.
Rozpoczęcie II wojny światowej
Rozpoczęcie II wojny światowej we wrześniu 1939 r. przerwało obiecującą karierę Karskiego w służbie dyplomatycznej. Nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki zaatakowały wówczas Polskę i rozpoczęły jej okupację. Na podstawie niemiecko-sowiecki paktu z sierpnia 1939 r. nazistowskie Niemcy rozpoczęły okupację zachodniej, a Związek Radziecki wschodniej połowy Polski. Na początku wojny Karski zaciągnął się do polskiej armii, ale pod koniec września trafił do niewoli radzieckiej. Wówczas zaczął używać nazwiska Karski.
W listopadzie, w ramach wymiany więźniów między Sowietami i Niemcami, Karski trafił do niemieckiego aresztu. Był krótko przetrzymywany przez Niemców w obozie jenieckim w Radomiu, ale udało mu się uciec. Stamtąd Karski udał się do Warszawy, gdzie dołączył do polskiego ruchu oporu.
Karski jako świadek Holokaustu
Karski był znany ze swojej niezwykłej znajomości geografii i języków obcych oraz nadzwyczajnej pamięci. Z tego względu radził sobie wyjątkowo dobrze jako kurier i emisariusz polskiego podziemia działającego przeciwko Niemcom i Sowietom. Pełniąc tę funkcję, Karski przekazywał tajne informacje między ruchem oporu, a rządem RP na uchodźstwie przebywającym w Londynie. Pod koniec 1940 r., podczas misji, Karski został schwytany przez Gestapo, a następnie był brutalnie torturowany. Obawiając się, że pod przymusem może ujawnić tajne informacje, próbował popełnić samobójstwo, podcinając sobie żyły, ale został wysłany do szpitala. Uciekł stamtąd z pomocą polskiego ruchu oporu.
Pod koniec 1942 r. Karski wielokrotnie przedostawał się do getta warszawskiego i getta tranzytowego w Izbicy dla Żydów wysyłanych do ośrodka zagłady w Bełżcu. W obu miejscach był świadkiem przerażających warunków narzuconych przez Niemców, w których dziesiątki tysięcy Żydów zmarło w wyniku głodu i chorób. W Izbicy, przebrany za strażnika, Karski widział jak tysiące Żydów tłoczono do wagonów pociągów towarowych. Dowiedział się też, że pociąg miał zabrać ich na śmierć.
Karskiemu udało się następnie dotrzeć przez okupowaną przez Niemców Europę do Londynu, gdzie przedstawił raport rządowi RP na uchodźstwie oraz władzom brytyjskim, m.in. ministrowi spraw zagranicznych Anthony’emu Edenowi. Opisał, czego był świadkiem, i przedstawił dowody na to, że nazistowskie Niemcy mordowały Żydów z całej Europy. W lipcu 1943 r. Karski udał się do Waszyngtonu i spotkał się z amerykańskim prezydentem Franklinem D. Rooseveltem, aby przekazać mu ten sam raport. Karski apelował o podjęcie konkretnych działań w celu uratowania Żydów. Przywódcy aliantów utrzymywali jednak, że priorytetem musi być dla nich przede wszystkim zbrojne pokonanie Niemiec.
We wrześniu 1943 r. Karski wrócił do Londynu, gdzie złożył wniosek o przyjęcie do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Z różnych powodów politycznych Rząd RP na uchodźstwie odrzucił tę prośbę. Zamiast tego, w lutym 1944 r. Karski został odesłany do Stanów Zjednoczonych na kolejną misję. W ciągu tego roku dawał wykłady, pisał artykuły prasowe i mówił w radio o okupacji Polski przez nazistowskie Niemcy, o polskim ruchu oporu oraz tragicznej sytuacji Żydów pod rządami nazistów.
Życie w Ameryce
Po wojnie Karski pozostał w Stanach Zjednoczonych. W 1949 r. dołączył do wydziału Uniwersytetu Georgetown, a w 1952 r. uzyskał tam stopień doktora w Szkole Służby Dyplomatycznej. Pozostał wykładowcą na Uniwersytecie Georgetown z tytułem profesora zwyczajnego, aż do przejścia na emeryturę w 1984 r.
Doświadczenia wojenne oraz pamięć o Holokauście odcisnęły na Karskim głębokie piętno, więc przez resztę swojego życia niestrudzenie promował on polsko-żydowskie porozumienie oraz czcił pamięć wszystkich ofiar nazizmu. Karski otrzymał najwyższe polskie odznaczenia cywilne i militarne, honorowe obywatelstwo Izraela oraz tytuł „Sprawiedliwego wśród Narodów Świata” przyznawany przez Instytut Jad Waszem.
Jan Karski zmarł w Waszyngtonie, w Dystrykcie Kolumbii, w lipcu 2000 r.