Πώς και γιατί απλοί άνθρωποι σε όλη την Ευρώπη συνέβαλαν στη δίωξη των Εβραίων γειτόνων τους;

Οι απλοί άνθρωποι συμπεριφέρθηκαν με διάφορους τρόπους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Τα κίνητρα κυμαίνονταν από πιέσεις που δέχονταν προκειμένου να υπακούσουν και να υποταχθούν στις αρχές, μέχρι τον καιροσκοπισμό και την απληστία, ακόμα και το μίσος. Σε πολλά μέρη, οι διώξεις των Εβραίων συνέβησαν στο πλαίσιο αιώνων αντισημιτισμού. Στη Γερμανία, πολλά άτομα που δεν ήταν φανατικοί Ναζί, συμμετείχαν σε διαφορετικό βαθμό στις διώξεις και τις δολοφονίες των Εβραίων και άλλων θυμάτων. Μετά τη γερμανική κατοχή, αμέτρητοι άνθρωποι σε άλλες χώρες συνεργάστηκαν επίσης στον διωγμό των Εβραίων.  

Παντού, υπήρχαν μάρτυρες στο περιθώριο που επευφημούσαν τους ενεργούς συμμετέχοντες στις διώξεις και τη βία.

Οι περισσότεροι, όμως, παρέμεναν σιωπηλοί.   

Συμμετοχή μέσα στη ναζιστική Γερμανία

Καθ’ όλη τη δεκαετία του 1930, πολλοί Γερμανοί βοήθησαν τις προσπάθειες του ναζιστικού καθεστώς να εκριζώσει τους Εβραίους από την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή της Γερμανίας. Υποστηρικτές των Ναζί –τοπικοί ηγέτες των Ναζί και μέλη ναζιστικών παραστρατιωτικών οργανώσεων, των Ταγμάτων Εφόδου και των SS, και η Χιτλερική Νεολαία– χρησιμοποιούσαν τον εκφοβισμό Εβραίων και μη για να επιβάλουν τους ναζιστικούς κοινωνικούς και πολιτιστικούς κανόνες. Για παράδειγμα, παρενοχλούσαν Γερμανούς που έμπαιναν σε εβραϊκά καταστήματα ή έδειχναν φιλικότητα προς τους Εβραίους.

Αλλά ακόμη και οι Γερμανοί που δεν συμμερίζονταν την ακραία ναζιστική άποψη ότι «οι Εβραίοι» ήταν πηγή «φυλετικής μόλυνσης» συμμετείχαν σε διαφορετικό βαθμό στον διωγμό του εβραϊκού στοιχείου. Για παράδειγμα, μέλη αθλητικών συλλόγων, λεσχών ανάγνωσης και άλλων εθελοντικών ενώσεων έδιωχναν τους Εβραίους. Οι έφηβοι στα σχολεία και τα πανεπιστήμια είχαν το ελεύθερο να παρενοχλούν τους Εβραίους συμμαθητές τους ή ακόμα και ενήλικες. Πολλοί Γερμανοί πολίτες συμμετείχαν μέσω της αγοράς εβραϊκών επιχειρήσεων, σπιτιών ή αντικειμένων που πωλούνταν σε τιμές ευκαιρίας ή επωφελήθηκαν από τον μειωμένο επιχειρηματικό ανταγωνισμό, καθώς οι Εβραίοι εκδιώκονταν από την οικονομική ζωή. Με τέτοια κέρδη, αυτά τα άτομα έδωσαν τη συγκατάθεσή τους στη συνεχιζόμενη δίωξη.

Μερικοί ιδιοκτήτες και γείτονες κατήγγειλαν ενοικιαστές ή άλλα άτομα για όποια ιδιωτική συμπεριφορά που παρατηρούσαν. Αυτό περιελάμβανε το έγκλημα της «φυλετικής βεβήλωσης», των σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ Εβραίων και ατόμων «γερμανικού ή συγγενικού αίματος» ή παραβιάσεις της Παραγράφου 175 του γερμανικού ποινικού κώδικα, ο οποίος απαγόρευε την ομοφυλοφιλία.

Οι Γερμανοί που δεν έπαιξαν ενεργό ρόλο συναίνεσαν στις εβραϊκές διώξεις με διάφορους τρόπους. Μεγάλος αριθμός συμμετείχε παθητικά αποκλείοντας τους Εβραίους από τους χώρους εργασίας τους και απομονώνοντάς τους στα σχολεία και τις κοινότητες. Άλλοι επευφημούσαν ως θεατές σε εκδηλώσεις όπως δημόσιες παρελάσεις για τη διαπόμπευση όσων κατηγορούνταν για «φυλετική βεβήλωση».  

Οι ναζιστικές πολιτικές και ενέργειες, σε συνδυασμό με την αντίδραση της ελίτ και των απλών Γερμανών, κατέληξαν στη σχεδόν ολοκληρωτική απομόνωση των Εβραίων από τη γερμανική κοινωνία μέχρι τα τέλη του 1938. Αν και πολλοί Γερμανοί ενέκριναν την περιθωριοποίηση των Εβραίων, αποδοκίμασαν τη βία και την καταστροφή περιουσίας στα καθοδηγούμενα από τους Ναζί πογκρόμ που διαδραματίστηκαν στις 9-10 Νοεμβρίου 1938 (Νύχτα των Κρυστάλλων). Ωστόσο, ελάχιστοι μίλησαν. Το ίδιο ίσχυε και με τις απελάσεις των Εβραίων από τη Γερμανία μετά την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Όπου οι απελάσεις προκάλεσαν κάποια δυσαρέσκεια, οι ναζιστές προπαγανδιστές απλώς ενίσχυσαν τις προσπάθειές τους για να γίνει αποδεκτή η απομάκρυνση του «εκ των έσω εχθρού».

Κίνητρα για τις αντιδράσεις εντός της ναζιστικής Γερμανίας

Διάφορα κίνητρα επηρέασαν τις αντιδράσεις στις διώξεις των Εβραίων και δημιούργησαν ένα κλίμα παθητικότητας ή αδιαφορίας. Τα κίνητρα κυμαίνονταν από την πίστη στη ναζιστική ιδεολογία μέχρι τον φόβο και το προσωπικό συμφέρον. Για παράδειγμα, οι προπαγανδιστικές προσπάθειες των Ναζί ενίσχυσαν τις μακροχρόνιες αντισημιτικές προκαταλήψεις και οδήγησαν πολλούς να θεωρούν τους Εβραίους ως «ξένους». Οι Ναζί είχαν επίσης σχεδόν τον απόλυτο έλεγχο του δημόσιου χώρου. Η κυβερνητική λογοκρισία εμπόδιζε να ακουστούν αντίθετες φωνές και λίγοι Γερμανοί είχαν το θάρρος να μιλήσουν δημόσια κατά των διώξεων των Εβραίων. Είχαν επίγνωση του κινδύνου που αντιμετώπιζαν όσοι διαφωνούντες εξέφραζαν μετά παρρησίας τη γνώμη τους σε ένα αστυνομοκρατούμενο κράτος, όπου οι αντίπαλοι του καθεστώτος μπορούσαν να συλληφθούν αυθαίρετα και να φυλακιστούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης χωρίς δίκη.

Οι πιέσεις για υποταγή στην εξουσία και υπακοή στους νόμους και τα διατάγματα υπήρχαν ακόμη και χωρίς τον πρόσθετο εκφοβισμό από τους υποστηρικτές των Ναζί. Πολλοί ήθελαν να προστατεύσουν τη δουλειά τους ή να προωθήσουν τη σταδιοδρομία τους. Άλλοι δεν ήθελαν να «πάνε κόντρα στο ρεύμα» και να μην συμμορφωθούν με τους ναζιστικούς ρατσιστικούς κανόνες. Οι περισσότεροι έκοψαν τις σχέσεις με Εβραίους φίλους και γείτονες, δημόσια αν όχι ιδιωτικά.

Ωστόσο, ο παράγοντας του φόβου και του εκφοβισμού δεν πρέπει να υπερεκτιμάται, καθώς υπονοεί ότι ήθελαν να βοηθήσουν τους διωκόμενους. Για πολλούς Γερμανούς, ο βιοπορισμός  και η ευημερία των οικογενειών τους ήταν πολύ μεγαλύτερη προτεραιότητα από μια ομάδα που αντιπροσώπευε ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού και που δαιμονοποιούνταν διαρκώς ότι αποτελούσε «επικίνδυνη απειλή». Καθώς η οικονομία της Γερμανίας και η θέση της στο παγκόσμιο στερέωμα βελτιωνόταν τη δεκαετία του 1930, η πλειοψηφία των Γερμανών, συμπεριλαμβανομένων πολλών που δεν ψήφισαν ποτέ τον Χίτλερ και που δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους Ναζί, υποστήριξαν τις θετικές αλλαγές και παρέβλεψαν τις απειλές για τους Εβραίους και άλλους στόχους των Ναζί.  

Συμμετοχή σε περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης υπό την άμεση ναζιστική κυριαρχία

Πολλοί περισσότεροι άνθρωποι βρέθηκαν υπό την άμεση ναζιστική κυριαρχία με το ξέσπασμα του πολέμου. Ο τρόπος με τον οποίο οι απλοί άνθρωποι σε αυτές τις περιοχές αντέδρασαν στη δίωξη των Εβραίων διέφερε ανάλογα με παράγοντες, όπως η χώρα, η περιοχή, ο βαθμός του ναζιστικού ελέγχου, η υφιστάμενη εχθρότητα προς τους Εβραίους και οι αντιλήψεις για το εάν η Γερμανία θα κέρδιζε τον πόλεμο και θα παρέμενε κυρίαρχος της Ευρώπης.  

Μετά την εισβολή στην Πολωνία το 1939, στη δυτική και νότια Ευρώπη το 1940 και στη Σοβιετική Ένωση το 1941, οι γερμανικές δυνάμεις ήταν διασπαρμένες σε αχανείς κατεχόμενες περιοχές. Χρειάζονταν δεκάδες χιλιάδες μη Γερμανούς, από τοπικούς αξιωματούχους και αστυνομικούς μέχρι απλούς πολίτες, για την εφαρμογή των κατοχικών πολιτικών, συμπεριλαμβανομένων μέτρων που στοχοποιούσαν Εβραίους και άλλα θύματα του ναζισμού.

Σε περιοχές της ανατολικής Ευρώπης υπό την άμεση ναζιστική κυριαρχία, μη Γερμανοί βοήθησαν στην εφαρμογή ναζιστικών πολιτικών, όπως η γκετοποίηση και η καταναγκαστική εργασία Εβραίων, η κατάσχεση ή μεταβίβαση των εβραϊκών περιουσιών και η σύλληψη και μεταφορά Εβραίων σε κέντρα εξόντωσης. Κατά τη διάρκεια των οργανωμένων από τους Ναζί μαζικών εκτελέσεων Εβραίων, Κομμουνιστών, Ρομά και ψυχιατρικών ασθενών στα σοβιετικά εδάφη, δεκάδες χιλιάδες μη Γερμανοί «βοηθοί αστυνομικοί» υπηρέτησαν ως φρουροί και δολοφόνοι. Αξιωματούχοι της τοπικής αυτοδιοίκησης στρατολόγησαν άλλους για να εργαστούν ως υπάλληλοι, νεκροθάφτες, οδηγοί βαγονιών και μάγειρες. Κάποιοι ντόπιοι, κατά καιρούς με δική τους πρωτοβουλία, επιτέθηκαν βίαια σε Εβραίους, ληστεύοντας και σκοτώνοντάς τους.  

Κίνητρα για τις αντιδράσεις των μη Γερμανών στην Ανατολική Ευρώπη

Τα κίνητρα των μη Γερμανών που συμμετείχαν στους διωγμούς και τις δολοφονίες των Εβραίων στη ναζιστοκρατούμενη Ανατολική Ευρώπη ποικίλλουν. Η ναζιστική προπαγάνδα ενίσχυσε τις μακροχρόνιες αντισημιτικές προκαταλήψεις που είχαν ριζώσει κατά τόπους. Τα ιδεολογικά κατευθυνόμενα άτομα είχαν το ελεύθερο να δράσουν μέσα σε ένα πλαίσιο εγκεκριμένης βίας κατά των Εβραίων. Σε μέρη που κατέλαβαν οι Σοβιετικοί μεταξύ 1939 και 1941, οι ντόπιοι πληθυσμοί συχνά κατηγορούσαν τους Εβραίους ως ομάδα για τις καταπιεστικές σοβιετικές πολιτικές. Οι Γερμανοί προπαγανδιστές στόχευαν να εντείνουν αυτή την εχθρότητα συνδέοντας συνεχώς τους Εβραίους με τους κομμουνιστές και δημιουργώντας τη φανταστική απειλή των «ιουδαιομπολσεβίκων».

Δεκάδες χιλιάδες άνδρες εντάχθηκαν σε βοηθητικές αστυνομικές δυνάμεις ή πολιτοφυλακές. Μεταξύ των κινήτρων τους για την ένταξή τους ήταν η ανάγκη για απασχόληση, εισόδημα και τροφή ή η κερδοσκοπία, συμπεριλαμβανομένης της ευκαιρίας να πλουτίσουν με τον σφετερισμό λεηλατημένων περιουσιών. Μερικοί άνδρες ήθελαν να αποδείξουν την πίστη τους στους νέους Γερμανούς αφέντες. Άλλοι είδαν την ευκαιρία να εκδικηθούν για τα βάσανα των οικογενειών τους υπό τη σοβιετική κυριαρχία ή να ξεκαθαρίσουν άλλους λογαριασμούς. Οι ακραίοι εθνικιστές στην Ουκρανία και τις χώρες της Βαλτικής (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία) συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, επειδή ήλπιζαν ότι οι Γερμανοί θα τους ανταμείψουν επιτρέποντάς τους να ιδρύσουν ανεξάρτητα, εθνικά ομοιογενή κράτη, ελπίδες που τελικά δεν ευοδώθηκαν.

Τοπικοί αστυνομικοί επιστρατεύτηκαν για τη φύλαξη των γκέτο, των περίκλειστων περιοχών σε πόλεις όπου οι Εβραίοι αναγκάζονταν να ζουν σε άθλιες συνθήκες. Όταν έγινε η εκκαθάριση των γκέτο, αυτές οι δυνάμεις βοήθησαν τα SS και άλλες γερμανικές αστυνομικές δυνάμεις να συλλάβουν και να συγκεντρώσουν Εβραίους για να τους στείλουν στον θάνατό τους στα διαβόητα ναζιστικά κέντρα εξολόθρευσης. Δεν ήταν όλοι οι τακτικοί αστυνομικοί πρόθυμοι συνεργάτες, αλλά φοβούνταν τι θα συνέβαινε εάν δεν υπάκουαν στις γερμανικές εντολές. Στην ύπαιθρο, κάποια μέλη της τοπικής αστυνομίας, μαζί με εθελοντές πυροσβέστες, συμμετείχαν στο «κυνήγι Εβραίων».

Άλλοι ντόπιοι πρόδιδαν τις κρυψώνες των Εβραίων. Η ευκαιρία για κέρδος, είτε ως αμοιβή από τους Γερμανούς είτε με τον σφετερισμό εβραϊκών περιουσιών, έβαζε σε πειρασμό τους «Εβραιοκυνηγούς» στην ύπαιθρο και τις πόλεις. Οι εκβιαστές απειλούσαν ότι θα κατέδιδαν Εβραίους που κρύβονταν για να τους αποσπάσουν χρήματα και προσωπικά αντικείμενα. Κάποιοι ντόπιοι αρχικά έκρυψαν Εβραίους, αλλά στη συνέχεια τους μαρτύρησαν φοβούμενοι ότι θα εκτελούνταν μαζί με τις οικογένειές τους σε περίπτωση που τους ανακάλυπταν. 

Συμμετοχή, κίνητρα και αντιδράσεις σε άλλα μέρη της Ευρώπης

Σε άλλα μέρη της Ευρώπης που ήταν συμμαχικά ή ναζιστοκρατούμενα, ορισμένοι ηγέτες και δημόσιοι αξιωματούχοι βοήθησαν, με λιγότερο ή περισσότερο ζήλο, στην εφαρμογή αντιεβραϊκών πολιτικών. Τα μέτρα περιελάμβαναν τη θέσπιση νόμων και διαταγμάτων που εισήγαγαν διακρίσεις σχετικά με την ιθαγένεια, την απασχόληση και την ιδιοκτησία επιχειρήσεων, καθώς και τη δήμευση της εβραϊκής περιουσίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στη Ρουμανία, την Ουγγαρία, την Ιταλία, τη Βουλγαρία και τη Γαλλία, οι μη Γερμανοί ηγέτες, παρακινούμενοι από τον εγχώριο αντισημιτισμό, τον ρατσισμό και τον εθνικισμό, έδρασαν με δική τους πρωτοβουλία. Σε όλες τις χώρες εντός της γερμανικής σφαίρας κυριαρχίας, βοήθησαν στον εντοπισμό, την καταγραφή και τη σήμανση των Εβραίων. Μέλη της τακτικής αστυνομίας και δυνάμεις χωροφυλακής με στρατιωτική εκπαίδευση συνέλαβαν Εβραίους και τους συγκέντρωσαν για μεταφορά «στην Ανατολή». Οι Ναζί συγκάλυπταν αυτούς τους εκτοπισμούς με τον μανδύα της «επανεγκατάστασης για εργασία». Οι μη Γερμανοί σιδηροδρομικοί εργάτες μετέφεραν τους εκτοπισθέντες στα σύνορα.

Οι «Εβραιοκυνηγοί», ορισμένοι από αυτούς ευθυγραμμισμένοι ιδεολογικά με τους Ναζί, επηρεασμένοι από το δέλεαρ των χρηματικών ανταμοιβών, μείωσαν τις πιθανότητες επιβίωσης όσων Εβραίων κρύβονταν. Αυτό συνέβαινε ακόμη και σε μια χώρα όπως η Ολλανδία, όπου η εθνικό μίσος κατά των Εβραίων δεν ήταν τόσο διαδεδομένο πριν από τον πόλεμο.

Ο πόλεμος ως κίνητρο

Γενικά, το πλεονέκτημα των Γερμανών να εκμεταλλεύονται τη συγκριτική ισχύ τους για να κερδίζουν τη συνεργασία των μη Γερμανών ήταν πολύ μεγαλύτερο πριν από την ήττα τους στο Στάλινγκραντ (χειμώνας του 1942–1943) που υπήρξε καθοριστικό σημείο καμπής στον πόλεμο. Πολλοί Ευρωπαίοι που πίστευαν ότι η Γερμανία θα παρέμενε η ανίκητη κυρίαρχος της Ευρώπης στο άμεσο μέλλον άρχισαν να συνειδητοποιούν την πιθανότητα μιας γερμανικής ήττας. Έγιναν λιγότερο πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε ενέργειες για τις οποίες θα μπορούσαν να λογοδοτήσουν μετά τον πόλεμο. Η αλλαγή των αντιλήψεων για την έκβαση του πολέμου ενθάρρυνε επίσης τις οργανωμένες αντιστασιακές προσπάθειες. Μέχρι το φθινόπωρο του 1943, η πιθανότητα μιας γερμανικής ήττας ήταν ισχυρή. Ωστόσο, ήταν ήδη πολύ αργά για τους περισσότερους Εβραίους της Ευρώπης. Πέντε εκατομμύρια ήταν νεκροί.  

Άτομα που βοήθησαν Εβραίους

Μια μικρή μειοψηφία ατόμων, που έδρασαν μόνα τους ή μέσα από οργανωμένα δίκτυα, πήρε το ρίσκο να βοηθήσει τους Εβραίους. Η βοήθεια δόθηκε με διάφορες μορφές. Κάποιοι προέβησαν σε πράξεις αλληλεγγύης. Στο Παρίσι, για παράδειγμα, ορισμένοι μη Εβραίοι φορούσαν το αστέρι του Δαβίδ σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Σε ορισμένες γερμανικές πόλεις, μη Εβραίοι χαιρετούσαν μερικές φορές Εβραίους που φορούσαν το αστέρι. Άλλα άτομα αντιμετώπισαν τον κίνδυνο της τιμωρίας ή του θανάτου στην προσπάθειά τους να σώσουν Εβραίους. Έκρυβαν Εβραίους όταν γίνονταν μαζικές συλλήψεις, τους παρείχαν τροφή, τους προειδοποιούσαν εάν υπήρχε κίνδυνος και προστάτευαν τα υπάρχοντά τους.