Deportacje do ośrodków zagłady

W 1941 r. przywódcy nazistowscy podjęli decyzję o wprowadzeniu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, czyli systematycznego masowego wymordowania ludności żydowskiej w Europie. Reżim nazistowski dążył do wymuszenia zmiany składu etnicznego Europy Wschodniej w ramach nazistowskiej polityki rasowej. Jedną z metod wykorzystywanych przez reżim do tego celu był transport kolejowy. Władze Niemiec korzystały z systemów kolejowych w obrębie całego kontynentu, aby transportować czy też deportować Żydów z ich domów głównie do Europy Wschodniej okupowanej przez Niemców. Po rozpoczęciu metodycznego zabijania Żydów w specjalnie do tego celu zbudowanych ośrodkach zagłady, przedstawiciele władzy niemieckiej deportowali do nich Żydów pociągami. Gdy pociągi nie były dostępne lub odległości były nieduże, deportowanych ludzi wysyłano do ośrodków zagłady ciężarówkami lub pieszo.

Koordynowanie masowych transportów kolejowych

20 stycznia 1942 r. przedstawiciele SS, partii nazistowskiej i państwa niemieckiego zgromadzili się na konferencji w Wannsee, na południowo-zachodnich przedmieściach Berlina. Podczas tej konferencji uzgodniono koordynację deportacji Żydów europejskich do ośrodków zagłady (zwanych również obozami zagłady) położonych w okupowanej przez Niemców Polsce. W tamtym czasie ośrodki zagłady były w trakcie budowy lub już funkcjonowały. Uczestnicy konferencji szacowali, że „ostateczne rozwiązanie” będzie wymagało wywiezienia i zamordowania 11 milionów Żydów. Ich szacunki obejmowały również ludność żydowską zamieszkałą w krajach pozostających poza kontrolą Niemiec, takich jak Irlandia, Szwecja, Turcja i Wielka Brytania.

Deportacje na taką skalę wymagały koordynacji licznych służb niemieckich. Należał do nich Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA), Główny Urząd Policji Porządkowej, Ministerstwo Transportu i Urząd Spraw Zagranicznych. Koordynowaniem i często kierowaniem wywózką zajmował się RSHA lub regionalne kierownictwo SS i policji. Policja Porządkowa organizowała łapankę i transport Żydów do ośrodków zagłady. Działania te wspomagali miejscowi kolaboranci lub siły pomocnicze na okupowanych terytoriach. Ministerstwo Transportu koordynowało rozkłady jazdy pociągów we współpracy z Referatem IV B 4 RSHA, pod dowództwem podpułkownika SS Adolfa Eichmanna. Urząd Spraw Zagranicznych negocjował z innymi Państwami Osi przekazywanie ich obywateli narodowości żydowskiej pod kuratelę Niemiec.

Niemcy starali się maskować swoje zamiary. Przedstawiali deportacje jako przesiedlanie ludności żydowskiej do obozów pracy na wschodzie. W rzeczywistości „przesiedlenie na wschód” stało się eufemizmem oznaczającym transport do ośrodków zagłady i masowy mord.

W wagonach

Niemieckie służby odpowiedzialne za transport kolejowy wykorzystywały do deportacji zarówno wagony towarowe, jak i osobowe. Aby przekonać społeczeństwo w Niemczech, że wywożone osoby są przesiedlane, większość Żydów z samej Rzeszy przewożono pociągami pasażerskimi. Żydzi na okupowanych przez Niemców terenach wschodnich byli w znacznie gorszej sytuacji. Władze niemieckie generalnie nie zapewniały deportowanym żywności ani wody, nawet gdy podróż była długa lub nieszczęsne ofiary musiały całymi dniami czekać na bocznicy na przejazd innych pociągów. Wywożonych ludzi ładowano do zaplombowanych wagonów towarowych w ścisku i tłoku. Latem byli narażeni na skrajny upał, a zimą na mróz. Jedyne rozwiązanie sanitarne stanowiło wiadro. Odór moczu i odchodów nasilał upokorzenie i cierpienia deportowanych. Z powodu braku żywności, wody i odpowiedniej wentylacji wiele przewożonych osób umierało zanim pociąg dotarł do miejsca przeznaczenia. Transportom towarzyszyły uzbrojone oddziały policji lub wojska, które miały rozkaz strzelać do każdej osoby próbującej ucieczki.

Ofiary

Od grudnia 1941 r. do lipca 1942 r. SS i policja utworzyły pięć ośrodków zagłady na terenie Polski pod niemiecką okupacją. Były to: Chełmno, Bełżec, Sobibór, Treblinka II (Treblinka I była obozem pracy przymusowej dla Żydów) oraz Auschwitz-Birkenau, znany również jako Auschwitz II. Służby SS i policji w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa (część okupowanej przez Niemców Polski, która nie została bezpośrednio anektowana do Niemiec) prowadziły i koordynowały wywózki do Bełżca, Sobiboru i Treblinki w ramach akcji „Reinhardt”. W tych pięciu ośrodkach zagłady Niemcy wymordowali blisko 2,7 miliona Żydów. 

Bełżec 

W Bełżcu ofiarami byli głównie Żydzi z południa i południowego wschodu Polski. Wśród ofiar byli także Żydzi deportowani z tzw. Rzeszy Wielkoniemieckiej do dystryktu lubelskiego od października 1941 r. do końca lata 1942 r. Rzesza Wielkoniemiecka obejmowała Niemcy, Austrię, Kraj Sudetów oraz Protektorat Czech i Moraw. 

Sobibór 

Większość Żydów deportowanych do Sobiboru pochodziła z dystryktu lubelskiego. Wiosną i latem 1943 r. władze niemieckie wywoziły do Sobiboru również Żydów z Francji i Holandii. Późnym latem 1943 r. wywożono niewielkie grupy sowieckich Żydów z gett na Białorusi i w Litwie. 

Treblinka II

Służby niemieckie transportowały Żydów z dystryktu warszawskiego i radomskiego Generalnego Gubernatorstwa do Treblinki II, gdzie ofiary były mordowane przez SS i policję. Deportowano tam również Żydów z dystryktu białostockiego.

Chełmno 

Władze niemieckie deportowały do Chełmna większość Żydów z getta łódzkiego od stycznia 1942 r. do wiosny 1943 r., a następnie wczesnym latem 1944 r. W tym czasie deportowano tam również Sinti i Romów, czyli tzw. „cygańską” ludność ocalałą z getta. 

Auschwitz-Birkenau

W latach 1943–1944 ośrodek zagłady Auschwitz-Birkenau odegrał znaczącą rolę w niemieckim planie wymordowania Żydów w Europie. Pod koniec zimy 1943 r. pociągi zaczęły przyjeżdżać do Auschwitz-Birkenau regularnie. Pociągami tymi przybywali Żydzi z dosłownie każdego okupowanego przez Niemców kraju w Europie: od Norwegii po grecką wyspę Rodos u wybrzeży Turcji, od francuskiej części Pirenejów po najbardziej wysunięte na wschód rubieże okupowanej przez Niemców Polski i krajów bałtyckich. 

Zachód i północ Europy

Służby niemieckie i miejscowi kolaboranci deportowali Żydów z Europy Zachodniej poprzez obozy przejściowe. Do takich obozów przejściowych należały: Drancy we Francji, Westerbork w Holandii i Mechelen (Malines) w Belgii. Z Francji wywieziono około 75 000 Żydów. Ponad 65 000 z nich przewieziono z Drancy do Auschwitz-Birkenau; około 2 000 wysłano do Sobiboru. Z Holandii Niemcy deportowali ponad 100 000 Żydów. Prawie wszyscy z nich zostali wywiezieni z Westerbork: około 60 000 do Auschwitz i ponad 34 000 do Sobiboru. Od sierpnia 1942 r. do lipca 1944 r. do Auschwitz-Birkenau przez Mechelen przetransportowano ponad 25 000 Żydów z Belgii w 28 pociągach.

Jesienią 1942 r. Niemcy schwytali około 770 norweskich Żydów, deportując ich statkiem i koleją do Auschwitz. We wrześniu 1943 r. podjęto próbę deportowania Żydów z Danii. Próba ta jednak zakończyła się niepowodzeniem. Otrzymawszy ostrzeżenie o planowanej obławie, ruch oporu w Danii pomógł w masowej ucieczce duńskich Żydów do neutralnej Szwecji. Spośród mniej więcej 7 500 Żydów mieszkających w Danii jedynie 470 osób zostało deportowanych do getta Theresienstadt.

Południe Europy

Niemcy deportowali Żydów z Grecji, z Włoch i z Chorwacji. Od marca do sierpnia 1943 r. SS i policja deportowały ponad 40 000 Żydów z Salonik na północy Grecji do Auschwitz-Birkenau. Personel obozowy wymordował większość z nich w komorach gazowych po przybyciu transportu do ośrodka zagłady. Po zajęciu przez Niemcy północnej części Włoch we wrześniu 1943 r. deportowano około 8 000 Żydów. Większość z nich wywieziono do Auschwitz-Birkenau. Na mocy układu z Chorwacją jako Państwem Osi władze niemieckie przejęły kontrolę nad mniej więcej 7 000 chorwackich Żydów i deportowały ich do Auschwitz-Birkenau.

Bułgarska żandarmeria i oddziały wojskowe wyłapały i deportowały około 7 000 Żydów mieszkających w okupowanej przez Bułgarię Macedonii, dawniej należącej do Jugosławii, poprzez obóz przejściowy w Skopje. Władze Bułgarii dokonały koncentracji około 4 000 Żydów, mieszkających w okupowanej przez Bułgarię Tracji, w dwóch zbiorczych punktach na terenie Bułgarii. Stamtąd przetransportowano Żydów pod kuratelę niemiecką. Ogółem Bułgaria deportowała ponad 11 000 Żydów na terytorium pozostające pod kontrolą Niemców. Niemieckie służby deportowały tych Żydów do Treblinki II, gdzie zamordowano ich w komorach gazowych.

Europa Środkowa

Władze niemieckie rozpoczęły deportację Żydów z Rzeszy Wielkoniemieckiej w październiku 1941 r. W tamtym czasie budowa ośrodków zagłady była nadal na etapie planowania. Od 15 października 1941 r. do 4 listopada 1941 r. Niemcy deportowali 20 000 Żydów do getta łódzkiego. Między 8 listopada 1941 r. a październikiem 1942 r. władze niemieckie deportowały około 49 000 Żydów z Rzeszy Wielkoniemieckiej do Rygi, Mińska, Kowna i Raasiku położonych na terenie Komisariatu Rzeszy Wschód. Komisariat Rzeszy Wschód obejmował okupowaną przez Niemców Białoruś, Litwę, Łotwę i Estonię. SS i policja rozstrzelały przeważającą większość deportowanych po przybyciu transportu na miejsce. 

Od marca do października 1942 r. służby niemieckie deportowały kolejne 63 000 Żydów niemieckich, austriackich i czeskich do getta warszawskiego i różnych lokalizacji na terenie dystryktu lubelskiego. Wśród nich były getta tranzytowe w Krasnymstawie i Izbicy oraz ośrodek zagłady w Sobiborze. Żydzi niemieccy, mieszkający w getcie łódzkim i warszawskim, zostali później deportowani wraz z polskimi Żydami do Chełmna, Treblinki II oraz w 1944 r. do Auschwitz-Birkenau.

Pierwszy transport Żydów z Rzeszy Wielkoniemieckiej bezpośrednio do Auschwitz przybył z Wiednia 18 lipca 1942 r. Od końca października 1942 r. do stycznia 1945 r. władze niemieckie deportowały ponad 71 000 Żydów pozostałych na terenie Rzeszy Wielkoniemieckiej do Auschwitz-Birkenau. Starszych lub wybitnych Żydów z Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw oraz Europy Zachodniej wywożono do getta Theresienstadt. Getto to służyło również jako obóz przejściowy do dalszej deportacji na wschód, najczęściej do Auschwitz-Birkenau.

Od maja do lipca 1944 r. węgierska żandarmeria we współpracy z niemiecką policją bezpieczeństwa deportowała z Węgier blisko 440 000 Żydów. Większość z nich wysłano do Auschwitz-Birkenau. Przy współpracy władz Słowacji Niemcy deportowali ponad 50 000 słowackich Żydów do obozów koncentracyjnych w Auschwitz-Birkenau i na Majdanku. Żydzi ze Słowacji jako pierwsi zostali wyselekcjonowani do komór gazowych w Birkenau. Jesienią 1944 r. SS i policja niemiecka deportowały 10 000 słowackich Żydów do Auschwitz-Birkenau podczas powstania słowackiego. Ta deportacja była ostatnim dużym transportem do ośrodka zagłady.

Od marca 1942 r. do listopada 1943 r. SS i policja deportowały około 1 526 000 Żydów, większość drogą kolejową, do Bełżca, Sobiboru i Treblinki, czyli ośrodków zagłady w ramach akcji „Reinhardt”. Od grudnia 1941 r. do marca 1943 r. i ponownie od czerwca do lipca 1944 r. SS i policja wywiozły co najmniej 167 000 Żydów i około 4 300 Romów do ośrodka zagłady w Chełmnie. Ofiary były transportowane pociągami, ciężarówkami i szły pieszo. Od marca 1942 r. do grudnia 1944 r. władze niemieckie deportowały około 1,1 miliona Żydów oraz 23 000 Romów i Sinti do Auschwitz-Birkenau. Przeważającą większość z nich przewożono pociągami. 

Ośrodki zagłady działające w ramach akcji „Reinhardt” przetrwało mniej niż 500 osób. Zaledwie garstka Żydów przeżyła transporty do Chełmna. Być może aż 100 000 Żydów przeżyło deportację do Auschwitz-Birkenau, po przybyciu transportu trafiwszy do pracy przymusowej w wyniku selekcji.