Obozy nazistowskie
Między 1933 a 1945 r. nazistowskie Niemcy wraz ze swoimi sprzymierzeńcami założyły ponad 44 tys. obozów i innych miejsc odosobnienia (wliczając w to getta). Służyły one sprawcom do wielu celów, w tym do organizacji pracy przymusowej, przetrzymywania ludzi uznawanych za wrogów stanu i popełniania masowych mordów.
Najważniejsze fakty
-
1
W marcu 1933 r. otwarto pierwszy obóz koncentracyjny Dachau niedaleko Monachium w Niemczech. Znaleźli się w nim głównie więźniowie polityczni. Był to najdłużej funkcjonujący obóz – działał aż do jego wyzwolenia w kwietniu 1945 r.
-
2
Podczas Holokaustu funkcjonowało ponad 44 tys. miejsc odosobnienia. Ta szacunkowa liczba opiera się na trwających nadal badaniach źródeł, w tym akt prowadzonych przez sprawców.
-
3
Nie wszystkie założone obiekty były obozami koncentracyjnymi, choć często są tak nazywane. Różniły się one między sobą celami, dla których je zbudowano, i rodzajami przetrzymywanych w nich więźniów.
Wczesne obozy (1933-38 r.)
Od chwili dojścia do władzy w 1933 r. nazistowski reżim budował miejsca odosobnienia w celu więzienia i eliminowania tzw. „wrogów narodu”. Większość więźniów we wczesnych obozach koncentracyjnych stanowili niemieccy komuniści, socjaliści, socjaldemokraci, Romowie (Cyganie), Świadkowie Jehowy, homoseksualiści oraz osoby oskarżone o „aspołeczne” lub odbiegające od normy społecznej zachowanie. Niektóre z tych obiektów nazywano „obozami koncentracyjnymi” ponieważ uwięzieni byli fizycznie „skoncentrowani” w jednym miejscu.
Kiedy Niemcy zaanektowały Austrię w marcu 1938 r., austriaccy więźniowie polityczni zostali włączeni do nazistowskiego systemu obozów koncentracyjnych. Po brutalnych pogromach Nocy Kryształowej (Kristallnacht) w listopadzie 1938 r. naziści przeprowadzili masowe aresztowania żydowskich mężczyzn, tylko z powodu ich pochodzenia. Ponad 30,000 Żydów zostało uwięzionych w obozach koncentracyjnych Dachau, Buchenwald i Sachsenhausen w Niemczech dopóki nie wykazali zdolności do emigracji z kraju.
Rodzaje obozów
Wielu ludzi nazywa wszystkie nazistowskie miejsca odosobnienia z czasów Holokaustu obozami koncentracyjnymi. Terminem tym nieprecyzyjnie określa się miejsca, gdzie naziści więzili i mordowali swoje ofiary; jednak nie wszystkie obiekty założone przez nazistów były obozami koncentracyjnymi. Do założonych przez nazistów miejsc zaliczają się:
- obozy koncentracyjne: więziono w nich cywilów, którzy według reżimu stanowili jakiegoś rodzaju zagrożenie dla bezpieczeństwa. Takich obozów i podobozów było 938.
- obozy pracy przymusowej i obozy przejściowe: w obozach pracy reżim nazistowski brutalnie wyzyskiwał więźniów, mając na celu zysk ekonomiczny oraz rekompensatę za niedobór siły roboczej. Jednocześnie odmawiano więźniom odpowiedniego wyposażenia, odzienia, pożywienia czy odpoczynku. Obozy przejściowe funkcjonowały jako miejsca do tymczasowego przetrzymywania Żydów czekających na deportację. Były one zazwyczaj ostatnim przystankiem przed deportacją do ośrodków zagłady. Istniało 1830 obozów obu tych kategorii.
- obozy jenieckie: dla alianckich i radzieckich jeńców wojennych. Istniało 559 obozów jenieckich, ale liczba ta nie uwzględnia dziesiątek tysięcy podobozów jenieckich.
- ośrodki zagłady: założone głównie lub wyłącznie w celu niemalże uprzemysłowionego mordowania ogromnych grup ludzi natychmiast po przybyciu na miejsce. Istniało 5 takich ośrodków.
Istniały też dziesiątki tysięcy miejsc odosobnienia innych kategorii. Zaliczały się do nich na przykład wczesne obozy, obiekty do eutanazji, obozy policyjne SS i obozy dla internowanych oraz ośrodki germanizacyjne.
Obozy koncentracyjne
Obozy koncentracyjne często błędnie porównuje się do współczesnych więzień. W odróżnieniu od więzień jednak obozy koncentracyjne nie podlegały żadnemu nadzorowi sądowemu. Nazistowskie obozy koncentracyjne miały trzy główne funkcje:
- Aby więzić ludzi, których nazistowski reżim uważał za zagrożenie dla bezpieczeństwa. Ludzi tych przetrzymywano przez czas nieokreślony.
- Aby mordować jednostki i niewielkie, określone grupy ludzi z dala od opinii publicznej i nadzoru sądowego.
- Aby robić użytek z przymusowej pracy więźniów. Cel ten miał źródło w niedoborze siły roboczej.
Pierwszy obóz koncentracyjny
Głównym celem najwcześniejszych obozów koncentracyjnych w latach 30. XX wieku było mordowanie lub zastraszanie przywódców ruchów politycznych, społecznych i kulturalnych, które naziści uważali za zagrożenie dla reżimu. Pierwszy nazistowski obóz koncentracyjny założono w marcu 1933 r. w Dachau pod Monachium.
W większości obozów koncentracyjnych nazistowskie oddziały SS zbudowały, albo planowały zbudować komory gazowe do pomocy przy ich codziennym zadaniu, jakim było zabijanie więźniów zbyt słabych lub chorych aby pracować. Komór gazowych używano też do mordowania niewielkich, określonych grup ludzi, których naziści chcieli wyeliminować (polskich bojowników ruchu oporu, radzieckich jeńców wojennych itd.). W tym celu zbudowano komory gazowe w Mauthausen, Sachsenhausen, Stutthofie, Auschwitz I, Ravensbrück, Lublinie/Majdanku itd.
Organizacja obozu
Wszystkie obozy koncentracyjne miały taką samą strukturę. W każdym pracował wewnętrzny personel obozowy podzielony na pięć działów:
- Siedziba komendanta (komendant i jego sztab)
- Biuro prowadzone przez funkjonariusza Sicherheitspolizei (SiPo), który prowadził akta więźniów, zapisując w nich dane dotyczące ich przybycia, przeniesienia, kar i śmierci; otrzymywał on dyrektywy z Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy
- Nadzorca więźniarskiej części obozu (Schutzhaftlagerführer)
- Administracja i zaopatrzenie
- Lekarz z ramienia SS
Obozy pracy przymusowej i obozy jenieckie
Po niemieckiej inwazji Polski we wrześniu 1939 r. naziści utworzyli obozy pracy przymusowej, w których tysiące więźniów zmarło z wyczerpania, głodu i wyziębienia. Straż w obozach pełniły jednostki SS. Podczas II wojny światowej sieć nazistowskich obozów błyskawicznie rosła. W niektórych z nich lekarze wykonywali na więźniach eksperymenty medyczne.
Po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. naziści zwiększyli liczbę obozów dla jeńców wojennych. Niektóre nowe obozy zbudowano w istniejących kompleksach obozów koncentracyjnych (takich jak Auschwitz) w okupowanej Polsce. Obóz w Lublinie, później znany jako Majdanek, założono jesienią 1941 r. jako obóz jeniecki; w 1943 r. przekształcono go w obóz koncentracyjny. Zastrzelono lub zagazowano tam tysiące radzieckich jeńców wojennych.
Obozy przejściowe
Żydów z terenów okupowanych przez nazistów wywożono najpierw do obozów przejściowych takich jak Westerbork w Holandii lub Drancy we Francji, a następnie do ośrodków zagłady w okupowanej Polsce. Obozy przejściowe stanowiły zazwyczaj ostatni przystanek przed deportacją do ośrodka zagłady.
Ośrodki zagłady
Pierwsze ośrodki zagłady w nazistowskich Niemczech powstały w ramach Akcji T4 znanej jako program euntanazji. Był to pierwszy nazistowki plan masowego mordu, podczas którego pozbawiano życia osoby niepełnosprawne, zabijane w komorach gazowych za pomocą tlenku węgla.
Aby doprowadzić do „ostatecznego rozwiązania” (ludobójstwa, lub masowego wymordowania Żydów) naziści założyli ośrodki zagłady w okupowanej przez Niemcy Polsce, kraju o największej żydowskiej populacji. Ośrodki zagłady były zaprojektowane z myślą o wydajnym masowym mordzie. Pierwszym z nich – otwartym w grudniu 1941 r. - było Chełmno, gdzie Żydów i Romów zabijano gazem w ruchomych „samochodach gazujących”. W 1942 r. naziści otworzyli ośrodki zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, aby systematycznie mordować Żydów z Generalnego Gubernatorstwa (terytorium w okupowanej przez Niemcy Polsce).
Naziści budowali komory gazowe (pomieszczenia wypełniane trującym gazem, który zabijał ludzi w środku), aby zwiększyć wydajność zabijania i aby proces ten stał się bardziej bezosobowy dla sprawców. W kompleksie obozowym Auschwitz centrum zagłady Birkenau posiadało cztery komory gazowe, znane jako krematoria. W kulminacyjnym okresie deportacji do tego obozu – w latach 1943-44 – gazowano tam przeciętnie 6,000 Żydów dziennie.
W nazistowskich obozach różnych rodzajów więziono i znęcano się nad milionami ludzi. Pod kierownictwem SS Niemcy i ich kolaboranci wymordowali ponad trzy miliony Żydów w samych ośrodkach zagłady. Przeżył tylko niewielki ułamek więźniów nazistowskich obozów.