Jak powojenne procesy kształtowały podejście do międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości?

Tworząc Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (MTW) w Norymberdze, mocarstwa alianckie II wojny światowej – Wielka Brytania, Francja, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone – opracowały ważny model na przyszłość. W okresie od 20 listopada 1945 r. do 1 października 1946 r. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy osądził 22 żyjących byłych przywódców nazistowskich Niemiec (dyktator Adolf Hitler i przywódca SS Heinrich Himmler popełnili samobójstwo pod koniec wojny). MTW skazał 19 osób i uniewinnił trzy osoby. Karta Norymberska, podpisana przez aliantów 8 sierpnia 1945 r., określała trzy kategorie zbrodni, które miały być sądzone przez Trybunał:

• Zbrodnie przeciwko pokojowi, do których zaliczano planowanie, przygotowanie, wszczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, a także spiskowanie w celu popełnienia któregokolwiek z tych czynów.
• Zbrodnie wojenne, które obejmowały zabójstwa, nieludzkie traktowanie i deportację do niewolniczej pracy ludności cywilnej, zabójstwa i nieludzkie traktowanie jeńców wojennych oraz zabijanie zakładników, a także grabieże i nieuzasadnione zniszczenia.
• Zbrodnie przeciwko ludzkości, zdefiniowane jako morderstwa, eksterminacja, zniewolenie, deportacja lub nieludzkie traktowanie ludności cywilnej oraz prześladowanie z powodów politycznych, rasowych lub religijnych.

Karta Norymberska nakazywała Międzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu przeprowadzenie rzetelnego procesu i zapewnienie oskarżonym pewnych praw procesowych. Obejmowały one prawo do posiadania obrońcy, do przesłuchania świadków oraz do przedstawienia dowodów i świadków. Prokuratorzy Trybunału postawili oskarżonym cztery zarzuty, z których pierwszy dotyczył spisku w celu popełnienia zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni przeciwko pokojowi. Oskarżeni nie mogli uniknąć odpowiedzialności za swoje zbrodnie, twierdząc, że wykonywali rozkazy przełożonych lub korzystali z uprawnień przyznanych suwerennym państwom przez prawo międzynarodowe.

Oprócz Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze amerykański trybunał wojskowy w Norymberdze przeprowadził jeszcze dwanaście procesów niemieckich przywódców za zbrodnie określone w Karcie Norymberskiej. Utworzony w Tokio w 1946 r. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu sądził również japońskich przywódców na zasadach określonych w Karcie Norymberskiej.

Krytyka

Niektórzy krytycy nazywali procesy „sprawiedliwością zwycięzców”, ponieważ alianci sądzili tylko swoich pokonanych wrogów. Alianci nie poddawali pod podobny osąd własnych działań. Krytycy wskazywali również, że prawa do „rzetelnego procesu” przyznane oskarżonym nie były tak szerokie jak w sądach cywilnych. Niektórzy twierdzili również, że oskarżenia o „zbrodnie przeciwko pokojowi” i „zbrodnie przeciwko ludzkości” były niesprawiedliwe, ponieważ działania te nie były uznane za zbrodnie międzynarodowe w momencie ich popełniania.

Ze szczególną krytyką spotkał się zarzut „zbrodni przeciwko ludzkości”. Jej definicja sugerowała, że przywódcy Państw Osi mogą być sądzeni za działania, które ich rządy podejmowały przeciwko własnym obywatelom. Naruszało to podstawową zasadę prawa międzynarodowego, które nie reguluje tego, jak suwerenne państwo traktuje swoich obywateli.

Inni krytykowali powojenne trybunały za zbyt restrykcyjne procedury i definicje zbrodni międzynarodowych. Szczególną winą obarcza się decyzję o uznaniu za zbrodnie przeciwko ludzkości czyny popełnione tylko w związku z wojną. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nie brał pod uwagę zbrodni przeciwko ludzkości, które Niemcy popełnili wyłącznie przeciwko Niemcom lub w latach poprzedzających wojnę. Chociaż nowo ukuty termin „ludobójstwo” został wspomniany podczas rozpraw w Norymberdze, nie był on jednym z zarzutów postawionych oskarżonym. Nie były nim również gwałty i przemoc seksualna. Wreszcie opieranie się przez prokuratorów Trybunału Norymberskiego głównie na niemieckich dokumentach jako dowodach naraziło ich na krytykę, ponieważ w ten sposób wykluczyli głosy ofiar z procesu sądowego.

Uznanie przez ONZ Karty Norymberskiej za obowiązujące prawo

W 1946 r., po wydaniu werdyktów przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze, Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) jednogłośnie uznała wyrok i Kartę Norymberską za wiążące prawo międzynarodowe. Kluczowe „zasady norymberskie” uznane przez ONZ są następujące:

• Zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości są przestępstwami w świetle prawa międzynarodowego.

• Każda osoba, nawet przywódca rządu, która popełnia zbrodnię międzynarodową, może zostać pociągnięta do odpowiedzialności prawnej.
• Kara za zbrodnie międzynarodowe powinna być określona w drodze sprawiedliwego procesu opartego na faktach i prawie.
• Sprawca zbrodni międzynarodowej, który działał w posłuszeństwie wobec rozkazów przełożonego, nadal ponosi odpowiedzialność prawną za popełnioną zbrodnię.

Poza zasadami norymberskimi we wczesnym okresie powojennym ONZ zatwierdzała różne konwencje, traktaty i deklaracje. Jej celem było stworzenie systemu prawa międzynarodowego chroniącego pokój i bezpieczeństwo całej ludzkości oraz karzącego za czyny, które im zagrażają. W grudniu 1948 r. ONZ przyjęła Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W 1949 r. państwa członkowskie ONZ zatwierdziły nowe Konwencje Genewskie. Konwencje Genewskie zastąpiły konwencje sprzed II wojny światowej, które zapewniały ochronę uczestnikom walk podczas międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Oprócz rozszerzenia wcześniejszych zabezpieczeń nowe konwencje po raz pierwszy zapewniły ochronę ludności cywilnej. Ustanowiły również zasady dotyczące krajowych konfliktów zbrojnych, takich jak wojny domowe.

Po procesach przeprowadzonych przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy ONZ dążyła do stworzenia uniwersalnego kodeksu zbrodni międzynarodowych i stałego międzynarodowego trybunału do ich osądzania. Napięcia zimnej wojny zablokowały te wysiłki na 50 lat. W tym czasie nadal popełniano zbrodnie międzynarodowe na masową skalę.

Dopiero w latach 90. XX wieku ONZ zgodziła się na utworzenie specjalnych międzynarodowych trybunałów doraźnych (ad hoc) do osądzenia sprawców zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa popełnionych podczas konfliktów etnicznych w byłej Jugosławii i Rwandzie. W przeciwieństwie do Trybunału Norymberskiego trybunały w Jugosławii i Rwandzie miały charakter cywilny, a nie wojskowy. Nie było w nich prokuratorów ani sędziów z krajów, które były zaangażowane w konflikty. Wydały pierwsze wyroki skazujące za ludobójstwo i ustanowiły, że za gwałty i przemoc seksualną można postawić zarzuty dokonania zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Kolejne konflikty dały początek specjalnym sądom „hybrydowym”, które łączą prawo krajowe i międzynarodowe oraz mają mieszany skład personelu. W 2012 r. Sąd Specjalny dla Sierra Leone potwierdził precedens ustanowiony w Norymberdze. Precedens ten spowodował, że nawet głowy państw mogą być skazane za zbrodnie międzynarodowe. Sąd uznał byłego prezydenta Liberii Charlesa Taylora za winnego zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Wczesny wpływ Norymbergi na prawo międzynarodowe

Procesy przed tymi trybunałami ustanowiły ważne precedensy. Wcześniej prawo międzynarodowe i praktyka ograniczały się do regulowania stosunków między suwerennymi państwami. Poprzez stworzenie dwóch nowych przestępstw – „zbrodni przeciwko pokojowi” i „zbrodni przeciwko ludzkości” – Karta Norymberska ustanowiła, że prawo międzynarodowe powinno również chronić jednostki przed finansowaną przez państwo agresją, morderstwami, nieludzkim traktowaniem i prześladowaniami. Ponadto procesy norymberskie i tokijskie dotyczące zbrodni popełnionych w wielu krajach pokazały, że ściganie za zbrodnie międzynarodowe nie musi odbywać się w sądach państw, w których doszło do zbrodni. Izrael wykorzystał tę koncepcję uniwersalnej jurysdykcji do osądzenia Adolfa Eichmanna w sali sądowej w Jerozolimie w 1961 r.

Procesy o zbrodnie wojenne tysięcy sprawców z państw Osi przed sądami krajowymi Państw Europy oraz regionu Azji i Pacyfiku jeszcze bardziej wzmocniły zasadę, zgodnie z którą jednostki mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności za przemoc wojenną.

Statut Rzymski z 1998 roku opiera się na Karcie Norymberskiej

W 1998 r. część państw członkowskich ONZ przyjęła Statut Rzymski. Statut Rzymski skodyfikował międzynarodowe zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Utworzył również stały Międzynarodowy Trybunał Karny, który miał sądzić sprawców. Oprócz ludobójstwa Statut Rzymski uzupełnił akty, które Karta Norymberska zdefiniowała jako zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, o takie czyny jak tortury, przemoc seksualna i apartheid. W Statucie Rzymskim ustanowiono również, że zbrodnie przeciwko ludzkości mogą być popełniane zarówno w czasie pokoju, jak i podczas konfliktu zbrojnego. Na mocy Statutu Rzymskiego oskarżeni korzystają z większych praw procesowych niż te, które zapewniała Karta Norymberska. Oprócz prokuratorów także ofiary mają prawo do przedstawiania dowodów.

Międzynarodowy Trybunał Karny rozpoczął działalność w 2002 r. W 2010 r. mocarstwa, które podpisały Statut Rzymski, opracowały definicję międzynarodowej zbrodni agresji. Wdrożyły ją do jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego w 2018 r. Obecnie 123 kraje ratyfikowały Statut Rzymski i uznają jurysdykcję Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wśród państw, które nie przyjęły Statutu Rzymskiego, są Chiny, Rosja i Stany Zjednoczone.

Obecnie sprawcy stają przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym i kilkoma trybunałami hybrydowymi oraz sądami krajowymi wielu państw. Jest mało prawdopodobne, że te wysiłki zmierzające do pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności za zbrodnie międzynarodowe miałyby miejsce bez szeroko nagłośnionego modelu zapewnionego przez Kartę Norymberską i procesy norymberskie. Jak napisał prokurator Benjamin Ferencz, procesy norymberskie zasiały

„ziarno przyszłego porządku prawnego opartego na humanitarnym traktowaniu wszystkich ludzi jako bliźnich uprawnionych do równej godności i do pokoju”.

Mimo to na całym świecie nadal popełniane są zbrodnie międzynarodowe. Ich sprawcy rzadko stają przed wymiarem sprawiedliwości. Pomimo znacznego postępu w tworzeniu systemu międzynarodowego prawa karnego ziarno zasiane w Norymberdze nie dało jeszcze plonów.