Πώς οι μεταπολεμικές δίκες διαμόρφωσαν τις νομικές προσεγγίσεις για την οικοδόμηση της διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης;

Οι Συμμαχικές Δυνάμεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (Βρετανία, Γαλλία, Σοβιετική Ένωση και Ηνωμένες Πολιτείες) παρείχαν ένα σημαντικό πρότυπο για το μέλλον όταν συγκρότησαν το Διεθνές Στρατοδικείο στη Νυρεμβέργη. Μεταξύ 20 Νοεμβρίου 1945 και 1 Οκτωβρίου 1946, το Διεθνές Στρατοδικείο δίκασε 22 επιζώντες πρώην ηγέτες της ναζιστικής Γερμανίας. (Ο δικτάτορας Αδόλφος Χίτλερ και ο αρχηγός των SS Χάινριχ Χίμλερ είχαν αυτοκτονήσει στο τέλος του πολέμου.) Καταδίκασε 19 και αθώωσε 3. Ο Χάρτης της Νυρεμβέργης, που υπογράφηκε από τους Συμμάχους στις 8 Αυγούστου 1945, διέκρινε τρεις κατηγορίες εγκλημάτων για παραπομπή στο Διεθνές Στρατοδικείο:

• Εγκλήματα κατά της ειρήνης, τα οποία περιελάμβαναν τον σχεδιασμό, την προετοιμασία, την έναρξη και τη διεξαγωγή πολέμου, καθώς και τη συνωμοσία για την επίτευξη οποιουδήποτε από τους παραπάνω στόχους,
• Εγκλήματα πολέμου, συμπεριλαμβανομένων της δολοφονίας, της κακοποίησης ή της εκτόπισης για καταναγκαστική εργασία, ή για οποιονδήποτε άλλο σκοπό, αμάχου πληθυσμού και του φόνου και της κακομεταχείρισης αιχμαλώτων πολέμου και της εκτέλεσης ομήρων, καθώς και της λεηλασίας και της απρόκλητης καταστροφής,
• Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, δηλαδή δολοφονίες, εξολόθρευση, υποδούλωση, εκτόπιση ή απάνθρωπη μεταχείριση αμάχων και διώξεις εξαιτίας πολιτικών , φυλετικών ή θρησκευτικών λόγων

Ο Χάρτης της Νυρεμβέργης ανέθεσε στο Διεθνές Στρατοδικείο να διεξαγάγει δίκαιη δίκη και να εξασφαλίσει στους κατηγορούμενους ορισμένες δικαστικές εγγυήσεις. Μεταξύ αυτών ήταν το δικαίωμα σε νομικό συνήγορο, το δικαίωμα κατ' αντιπαράσταση εξέτασης των μαρτύρων και το δικαίωμα προσκόμισης αποδεικτικών στοιχείων και μαρτύρων. Οι εισαγγελείς του Διεθνούς Στρατοδικείου απήγγειλαν στους κατηγορούμενους 4 κατηγορίες, με την πρώτη κατηγορία να είναι συνωμοσία για τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και εγκλημάτων κατά της ειρήνης. Στους κατηγορούμενους δεν επιτράπηκε να αποποιηθούν των ευθυνών τους για τα εγκλήματά τους προβάλλοντας ως δικαιολογία ότι είχαν ακολουθήσει τις εντολές των ανωτέρων τους ή ότι ασκούσαν εξουσίες που παραχωρήθηκαν από το διεθνές δίκαιο σε κυρίαρχα κράτη.

Εκτός από το Διεθνές Στρατοδικείο της Νυρεμβέργης, ένα στρατοδικείο των ΗΠΑ στη Νυρεμβέργη διεξήγαγε ακόμη δώδεκα δίκες Γερμανών ηγετών για τα εγκλήματα που ορίζονται στον Χάρτη της Νυρεμβέργης. Το Διεθνές Στρατοδικείο για την Άπω Ανατολή, που ιδρύθηκε στο Τόκιο το 1946, δίκασε επίσης Ιάπωνες ηγέτες ακολουθώντας τους κανόνες του Χάρτη της Νυρεμβέργης.

Κριτική

Κάποιοι επικριτές αποκάλεσαν τις δίκες «δικαιοσύνη των νικητών», επειδή οι Σύμμαχοι δίκαζαν μόνο τους ηττημένους εχθρούς τους. Οι Σύμμαχοι δεν προσήλθαν σε δίκη για πράξεις παρόμοιες με αυτές των κατηγορουμένων. Οι επικριτές επεσήμαναν επίσης ότι τα δικονομικά δικαιώματα που δόθηκαν στους κατηγορούμενους δεν ήταν τόσο εκτεταμένα όσο αυτά που δίνονται στα πολιτικά δικαστήρια. Ορισμένοι υποστήριξαν επίσης ότι οι κατηγορίες για «εγκλήματα κατά της ειρήνης» και «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας» ήταν άδικες, επειδή οι ενέργειες δεν είχαν αναγνωριστεί ως διεθνή εγκλήματα όταν διαπράχθηκαν.

Η κατηγορία «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας» δέχτηκε ιδιαίτερη κριτική. Ο ορισμός αυτός υπονοούσε ότι οι ηγέτες του Άξονα θα μπορούσαν να δικαστούν για ενέργειες που έκαναν οι κυβερνήσεις τους εναντίον των πολιτών τους. Αυτό παραβίαζε τη βασική αρχή του διεθνούς δικαίου, η οποία δεν ρυθμίζει πώς ένα κυρίαρχο κράτος μεταχειρίζεται τους υπηκόους του.

Άλλοι επέκριναν τα μεταπολεμικά δικαστήρια ως ιδιαίτερα περιοριστικά ως προς τις διαδικασίες και τους ορισμούς τους για τα διεθνή εγκλήματα. Ιδιαίτερα εσφαλμένη είναι η απόφαση να εξεταστούν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν μόνο σε σχέση με τον πόλεμο. Το Διεθνές Στρατοδικείο δεν εξέτασε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που η Γερμανία διέπραξε αποκλειστικά εναντίον των ίδιων των Γερμανών ή στα χρόνια πριν από τον πόλεμο. Παρόλο που ο όρος-νεολογισμός «γενοκτονία» αναφέρθηκε κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Στρατοδικείου της Νυρεμβέργης, δεν συμπεριλήφθηκε στο κατηγορητήριο. Ούτε ο βιασμός και η σεξουαλική βία. Τέλος, το γεγονός ότι οι εισαγγελείς του Διεθνούς Στρατοδικείου της Νυρεμβέργης βασίστηκαν κυρίως σε γερμανικά έγγραφα ως αποδεικτικά στοιχεία τούς εξέθεσε στην κριτική ότι απέκλεισαν τις φωνές των θυμάτων από την ποινική διαδικασία.

Αναγνώριση του Χάρτη της Νυρεμβέργης ως δεσμευτικού δικαίου από τον ΟΗΕ

Το 1946, μετά την ετυμηγορία του Διεθνούς Στρατοδικείου, τα Ηνωμένα Έθνη αναγνώρισαν ομόφωνα την απόφαση και τον Χάρτη της Νυρεμβέργης ως αναγκαστικό διεθνές δίκαιο. Οι βασικές «αρχές της Νυρεμβέργης» που αναγνωρίζονται από τον ΟΗΕ είναι:

• Τα εγκλήματα κατά της ειρήνης, τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας αποτελούν αδικήματα σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.
• Όποιο άτομο, ακόμη και κυβερνητικός αξιωματούχος, διαπράττει διεθνές έγκλημα μπορεί να θεωρηθεί νομικά υπεύθυνος.
• Η τιμωρία για τα διεθνή εγκλήματα θα πρέπει να καθορίζεται σε μια δίκαιη δίκη βάσει των γεγονότων και του νόμου.
• Όποιος διέπραξε διεθνές έγκλημα υπακούοντας σε εντολές ανωτέρων εξακολουθεί να φέρει τη νομική ευθύνη για το έγκλημα.

Εκτός από τις αρχές της Νυρεμβέργης, ο ΟΗΕ ενέκρινε διάφορες συμβάσεις, συνθήκες και διακηρύξεις κατά την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο. Στόχος του ήταν να αναπτύξει ένα σύστημα διεθνούς δικαίου που θα προστάτευε την ειρήνη και την ασφάλεια όλης της ανθρωπότητας και θα τιμωρούσε απειλητικές ενέργειες. Τον Δεκέμβριο του 1948, ο ΟΗΕ υιοθέτησε τη Συνθήκη για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας. Το 1949, τα κράτη μέλη του ΟΗΕ ενέκριναν νέες Συμβάσεις της Γενεύης. Οι Συμβάσεις της Γενεύης αντικατέστησαν τις προ του Β' Παγκοσμίου Πολέμου συμβάσεις, οι οποίες παρείχαν προστασία στους πολεμιστές που συμμετείχαν σε διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις. Εκτός από τη διεύρυνση των προηγούμενων μέτρων προστασίας, οι νέες συμβάσεις προέβλεπαν για πρώτη φορά προστασία για τους αμάχους. Καθιέρωσαν επίσης κανόνες για τις εσωτερικές ένοπλες συρράξεις, όπως οι εμφύλιοι πόλεμοι.

Μετά τις δίκες του Διεθνούς Στρατοδικείου, ο ΟΗΕ προσπάθησε να θεσπίσει έναν παγκόσμιο κώδικα διεθνών εγκλημάτων και να ιδρύσει ένα μόνιμο διεθνές δικαστήριο που θα τα δίκαζε. Οι ψυχροπολεμικές εντάσεις εμπόδισαν αυτές τις προσπάθειες για 50 χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, συνέχισαν να διαπράττονται διεθνή εγκλήματα σε μαζική κλίμακα.

Μόνο τη δεκαετία του 1990, ο ΟΗΕ συμφώνησε να ιδρύσει ειδικά «Ad Hoc» διεθνή δικαστήρια για να δικάσουν τους δράστες εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια εθνοτικών συγκρούσεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα. Σε αντίθεση με το Διεθνές Στρατοδικείο της Νυρεμβέργης, τα δικαστήρια της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουάντα ήταν πολιτικά και όχι στρατιωτικά. Δεν είχαν εισαγγελείς ή δικαστές από χώρες που είχαν εμπλακεί στις συγκρούσεις. Εξέδωσαν τις πρώτες καταδίκες για γενοκτονία και αποφάσισαν ότι ο βιασμός και η σεξουαλική βία μπορούν να διωχθούν ως εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Πρόσθετες συγκρούσεις έχουν οδηγήσει σε ειδικά «υβριδικά» δικαστήρια που συνδυάζουν το εθνικό και το διεθνές δίκαιο και προσωπικό. Το 2012, το Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε επιβεβαίωσε ένα δικαστικό προηγούμενο που δημιουργήθηκε στη Νυρεμβέργη. Το δικαστικό προηγούμενο θέσπισε ότι ακόμη και αρχηγοί κρατών μπορούν να καταδικαστούν για διεθνή εγκλήματα. Έκρινε τον πρώην πρόεδρο της Λιβερίας Τσαρλς Τέιλορ ένοχο για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Η πρώιμη επιρροή της Νυρεμβέργης στο διεθνές δίκαιο

Οι δίκες ενώπιον αυτών των δικαστηρίων δημιούργησαν σημαντικά δικαστικά προηγούμενα. Πριν από αυτά, το διεθνές δίκαιο και η πρακτική περιορίζονταν στη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ κυρίαρχων κρατών. Με τον χαρακτηρισμό δύο νέων εγκλημάτων, των «εγκλημάτων κατά της ειρήνης» και των «εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας», ο Χάρτης της Νυρεμβέργης καθόρισε ότι το διεθνές δίκαιο πρέπει επίσης να προστατεύει από επιθέσεις, δολοφονίες, κακομεταχείριση και δίωξη που χαίρουν κρατικής στήριξης. Επιπλέον, οι δίκες της Νυρεμβέργης και του Τόκιο για εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε πολλαπλές χώρες υποδήλωναν ότι η δίωξη για διεθνή εγκλήματα δεν χρειάζεται να διεξάγεται στα δικαστήρια των κρατών όπου διαπράχθηκαν τα εγκλήματα. Το Ισραήλ χρησιμοποίησε αυτή την έννοια της οικουμενικής δικαιοδοσίας για να δικάσει τον Άντολφ Άιχμαν σε δικαστήριο της Ιερουσαλήμ το 1961.

Οι δίκες για εγκλήματα πολέμου χιλιάδων δραστών του Άξονα ενώπιον εθνικών δικαστηρίων στην Ευρώπη, την Ασία και τον Ειρηνικό ενίσχυσαν περαιτέρω την αρχή ότι μεμονωμένα άτομα θα μπορούν να θεωρούνται υπεύθυνα για άσκηση βίας εν καιρώ πολέμου.

Το Καταστατικό της Ρώμης του 1998 βασίζεται στον Χάρτη της Νυρεμβέργης

Το 1998, ορισμένα κράτη μέλη του ΟΗΕ υιοθέτησαν το Καταστατικό της Ρώμης. Το Καταστατικό της Ρώμης κωδικοποίησε τα διεθνή εγκλήματα της γενοκτονίας, τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Συγκρότησε επίσης ένα μόνιμο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) για να δικάζει τους δράστες. Εκτός από τη γενοκτονία, το Καταστατικό της Ρώμης πρόσθεσε στις πράξεις που ο Χάρτης της Νυρεμβέργης όριζε ως εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβάνοντας πράξεις όπως τα βασανιστήρια, τη σεξουαλική βία και το απαρτχάιντ. Το Καταστατικό της Ρώμης καθόρισε επίσης ότι εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας μπορούν να διαπραχθούν τόσο εν καιρώ ειρήνης όσο και κατά τη διάρκεια διεθνών ενόπλων συρράξεων. Με το Καταστατικό της Ρώμης, οι κατηγορούμενοι απολαμβάνουν περισσότερα δικονομικά δικαιώματα σε σύγκριση με τον Χάρτη της Νυρεμβέργης. Επιτρέπεται επίσης στα θύματα να υποβάλουν αποδεικτικά στοιχεία πέραν  των αποδεικτικών στοιχείων που καταθέτουν οι εισαγγελείς.

Το ΔΠΔ ξεκίνησε να λειτουργεί το 2002. Το 2010, οι δυνάμεις που υπέγραψαν το Καταστατικό της Ρώμης συμφώνησαν στον ορισμό του διεθνούς εγκλήματος της επίθεσης. Προστέθηκε στην αρμοδιότητα του ΔΠΔ από το 2018. Επί του παρόντος, 123 κράτη έχουν επικυρώσει το Καταστατικό της Ρώμης και αναγνωρίζουν τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ. Μεταξύ των κρατών που δεν έχουν υιοθετήσει το Καταστατικό της Ρώμης είναι η Κίνα, η Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.

Σήμερα, οι υπεύθυνοι διεθνών εγκλημάτων οδηγούνται ενώπιον του ΔΠΔ και πολλών υβριδικών δικαστηρίων και εθνικών δικαστηρίων ενός αριθμού κρατών. Είναι μάλλον απίθανο αυτές οι προσπάθειες απόδοσης ευθυνών στους δράστες εγκλημάτων διεθνούς χαρακτήρα να είχαν ευδοκιμήσει χωρίς το εξαιρετικά δημόσιο νομικό πρότυπο που θέσπισε ο Χάρτης της Νυρεμβέργης και οι δίκες. Όπως έγραψε ο εισαγγελέας της Νυρεμβέργης Benjamin Ferencz, οι δίκες της Νυρεμβέργης φύτεψαν

«τους σπόρους μιας μελλοντικής έννομης τάξης που βασίζεται στην ανθρωπιστική θεώρηση όλων των ανθρώπων ως συνανθρώπων, οι οποίοι δικαιούνται ισότιμη αξιοπρέπεια και ειρήνη».

Ωστόσο, εγκλήματα διεθνούς χαρακτήρα συνεχίζουν να διαπράττονται σε όλο τον κόσμο. Οι υπεύθυνοι τους σπάνια αντιμετωπίζουν τη δικαιοσύνη. Παρά τη σημαντική πρόοδο για την καθιέρωση ενός συστήματος διεθνούς ποινικού δικαίου, οι σπόροι που φυτεύτηκαν στη Νυρεμβέργη δεν έχουν ακόμη αποδώσει πλήρως καρπούς.