راه‌حل نهايی
«راه‌حل نهایی مساله یهود» (Endlösung der Judenfrage) قتلعام حساب‌شده و نظام‌مند یهودیان اروپا بود که از سال ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ به دست نازی‌ها صورت گرفت. این اقدام، در آن زمان و همچنان امروز، به «راه‌حل نهایی» (Endlösung) معروف است. «راه‌حل نهایی» مجموعه‌ای از تدابیر و اقدامات فجیع نازی‌ها برای سرکوب یهودیان اروپا، و از مؤلفه‌های اصلی هولوکاست (۱۹۳۳ تا ۱۹۴۵) می‌باشد.
آلمانی‌ها، به‌منظور تحقق بخشیدن به «راه‌حل نهایی»، قتلعام یهودیان اروپا را هماهنگ و ساماندهی کردند. اقدامات و سیاست‌هایی که آنها برای قتلعام یهودیان به اجرا گذاشتند، مرگ بر اثر گرسنگی و بیماری، حملات تروریستی، کشتار دسته‌جمعی و اعدام‌‌های صحرایی و قتلعام در اتاق‌های گاز را شامل می‌شد.
آیا نازی‌ها از آغاز به‌دنبال قتلعام یهودیان بودند؟
نه؛ زمانی که نازی‌ها در سال ۱۹۳۳ قدرت را در آلمان به‌دست گرفتند، نقشه‌ای برای قتلعام یهودیان اروپا نداشتند. آنها یهودی‌ستیز بودند و با حضور یهودیان در آلمان مساله داشتند. یکی از مسائل اصلی نازی‌ها این بود که: چه‌گونه می‌توان از شر اقلیت یهودی آلمان خلاص شد؟ «مساله یهود» نیز به همین امر اشاره داشت.
قتلعام, نخستین راه‌حل نازی‌ها برای «مساله‌‌ی یهود» نبود. در واقع، نازی‌ها، سیاست‌های یهودی‌ستیزانه‌ی متفاوتی را به بوته‌‌ی آزمایش گذاشتند؛ مثلاً در دهه‌‌ی ۱۹۳۰ کوشیدند، یهودیان را وادار به مهاجرت و ترکِ وطن کنند.
اما در دوران جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵) بود که رویکرد نازی‌ها به «مساله‌‌ی یهود» عوض شد. آنها به این نتیجه رسیدند که بیرون راندن یهودیان از آلمان نمی‌تواند راه‌حل قابل اجرایی باشد.
آیا جنگ جهانی دوم سیاست‌های یهودی‌ستیزانه‌ی نازی‌ها را تغییر داد؟
در سال‌های نخستین جنگ جهانی دوم، آلمان نازی، بخش‌های زیادی از قاره‌ی اروپا را فتح کرد. پیامدِ گسترش قلمرو و افزایش متحدان این بود که بین سال‌های ۱۹۳۹ و ۱۹۴۱، میلیون‌ها یهودی اروپایی در دام آلمان نازی گرفتار آمدند.
در این دوران بود که «مساله‌‌ی یهود» ابعاد تازه‌ای به خود گرفت. سیاست‌های یهودی‌ستیزانه‌ی نازی‌ها، روزبه‌روز افراطی‌تر شد و دامنِ هزاران هزار یهودی را گرفت. با این حال، زمان برد تا نازی‌ها تصمیم به قتلعام («راه‌حل نهایی») بگیرند.
در ابتدای جنگ، نازی‌ها به‌دنبال تغییر محل سکونت کل جمعیت یهودیان بودند. آنها طرح‌هایی را برای انتقال یهودیان به مناطق مشخصی در لهستان اشغالی و سیبری و حتی به ماداگاسکار، جزیره‌ای در قاره‌ی آفریقا بررسی کردند اما در نهایت، این طرح‌ها با پیچیدگی‌های زیادی همراه بود. بنابراین، نازی‌ها به دنبال راه‌حل‌های دیگری برای «مساله‌‌ی یهود» رفتند.
بین سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۰، نازی‌ها ساخت گتوها را در لهستان اشغالی آغاز کردند. هدف از تاسیس گتوها، تفکیک و منزوی کردن یهودیان از غیریهودیان بود. گتوها محلاتی مشخص و مجزا در شهرها بود که یهودیان مجبور بودند در شرایط غیربهداشتی و غیرانسانی در آنجا زندگی کنند و معمولاً با دیوار یا موانع دیگر احاطه شده بودند. بسیاری از ساکنان گتوها بر اثر ابتلا به بیماری، یا از گرسنگی و بدرفتارهای بی‌رحمانه‌‌ی نازی‌ها جان باختند.
کی و چه‌گونه نازی‌ها قتلعام نظام‌مند یهودیان را آغاز کردند؟
قتلعام نظام‌مند یهودیان در سال ۱۹۴۱، پس از آن‌که نازی‌ها در ماه ژوئن به اتحاد جماهیر شوروی اعلان جنگ کردند آغاز شد.
همزمان با پیشروی ارتش آلمان در سرزمین‌های تحت کنترل شوروی، یگان‌های ویژه «اس‌اس» و پلیس نیز وارد عمل شدند. وظیفه‌‌ی آنها تامین امنیت و از بین بردن دشمنانِ آلمان نازی از جمله کمونیست‌ها و یهودیان بود. در عمل، کارِ این یگان‌ها تیرباران و اعدام دسته‌جمعی بود. خیلی زود آنها شروع به قتلعام اقلیت یهودی ساکن این مناطق کرده و مرد و زن و کودک را یا به گلوله بستند یا در کامیون‌های مجهز به اتاق گاز به قتل رساندند.
تیرباران و کشتار گروهی با گاز، رادیکال شدن سیاست‌های یهودی‌ستیزانه‌ی نازی‌ها را نشان می‌داد و این‌گونه بود که «راه‌حل نهایی» آغاز شد.
اردوگاه‌های مرگ چه نقشی در «راه‌حل نهایی» ایفا کردند؟
اردوگاه‌های مرگ، نقشی کلیدی در «راه‌حل نهایی مساله یهود» نازی‌ها ایفا کردند. نازی‌ها این اردوگاه‌ها را برای قتلعام در ابعادی گسترده تاسیس کردند. در این اردوگاه‌ها بود که از اتاق‌‌ها و کامیون‌های مجهز به گاز برای قتلعام یهودیان و سایر اقلیت‌ها استفاده شد.
پنج اردوگاه مرگ عبارتند از: خلمنو، بلزک، سوبیبور، تربلینکا و آشویتس-بیرکناو.
نازی‌ها یهودیان را از سراسر اروپا جمع‌آوری کرده و به این اردوگاه‌های مرگ می‌فرستادند. بسیاری از آنها در گتوهایی که در مناطق تحت اشغال از جمله در لهستان ساخته شده بودند، فرستاده شده بودند و تا پیش از ارسال به اردوگاه در آنجا زندگی می‌کردند.
آیا «راه‌حل نهایی» همان هولوکاست است؟
نه؛ «راه‌حل نهایی» با هولوکاست فرق دارد.
هولوکاست سرکوب حکومتی و قتلعام نظام‌مند یهودیان اروپا است که از سال ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۵ صورت گرفت. آلمان نازی و متحدانش هولوکاست را هماهنگ و ساماندهی کردند.
«راه‌حل نهایی مساله یهود» آخرین مرحله از هولوکاست بود که بین سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ به اجرا گذاشته شد. هدف از آن، قتلعام حساب‌شده و برنامه‌ریزی‌شده یهودیان اروپا بود. بسیاری از یهودیان، پیش از آغاز «راه‌حل نهایی» به قتل رسیدند، اما اکثر آنها که در جریان هولوکاست کشته شدند، در دوران «راه‌حل نهایی» به قتل رسیدند.
چند یهودی در هولوکاست قتلعام شدند؟
در مجموع، نازی‌ها و هم‌دستان و متحدان ایشان ۶ میلیون یهودی را در جریان هولوکاست به قتل رساندند؛ ۶ میلیون یعنی حدود دوسوم کل جمعیت یهودیان اروپا پیش از آن‌که جنگ جهانی آغاز شود.
تاریخ‌های مهم
فوریه ۱۹۴۰
تاسیس گتوی لوتز «ووچ»
در فوریه ۱۹۴۰، پیش از شروع «راه‌حل نهایی»، مقامات آلمانِ نازی گتویی را در شهر «ووچ» در لهستان اشغالی تاسیس کردند. در آن زمان، ووچ دومین شهر پرجمعیت یهودی‌نشین اروپا بود. در سال ۱۹۴۰، نیروهای آلمان بیش از ۱۶۰ هزار یهودی لهستانی را مجبور به اقامت در گتوی ووچ کردند، و گتو را با سیم‌خاردار و حصار چوبی محصور کردند. کار اجباری، جمعیتِ زیاد و گرسنگی، زندگی روزمره‌ی ساکنان گتوی ووچ را شکل می‌داد.
تاسیس گتوی ووچ نمونه‌ای از تلاش‌های نازی‌ها برای تفکیک و منزوی کردن یهودیان از غیریهودیان است.
اکتبر و نوامبر ۱۹۴۱
تبعید یهودیان از غرب و مرکز اروپا به گتوی ووچ
در اکتبر و نوامبر ۱۹۴۱، مقامات آلمانِ نازی حدود ۲۰ هزار یهودی را از غرب و مرکز اروپا به گتوی ووچ فرستادند. از جمله یهودیانی که در شهرهایی مثل برلن، وین و پراگ زندگی می‌کردند. بسیاری از آنها مسن و بیمار بودند. حدود ۳ هزار تن از آنها در هفت ماه اول زندگی در ووچ جان باختند. تبعید این افراد به ووچ موجب ازدحام و شلوغی بیشتر شد و زندگی ساکنان گتو را به مراتب سخت‌تر کرد.
این موج از تبعید، بخشی از سیاست‌های یهودی‌ستیزانه‌ی نازی‌ها بود که از پاییز سال ۱۹۴۱ ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت و سرعت یافت. در آن زمان، رهبران نازی تصمیم گرفته بودند که شهرهای آلمان را از «وجود یهودیان پاک کنند» (judenrein) و تبعید به گتوی ووچ نخستین مرحله از این روند بود.
۱۶ ژانویه ۱۹۴۲
تبعید یهودیان از گتوی ووچ به اردوگاه مرگ خلمنو
در ۱۶ ژانویه ۱۹۴۲، مقامات آلمانِ نازی در راستای اجرای «راه‌حل نهایی» عملیات تبعید یهودیان گتوی ووچ به اردوگاه مرگ خلمنو را آغاز کردند. آلمانی‌ها، اردوگاه مرگ خلمنو را به‌منظور قتلعام یهودیان گتوی ووچ و مناطق اطراف آن ساختند. خلمنو در ۵۰ کیلومتری شهر ووچ قرار دارد. عملیات قتلعام با گاز در این اردوگاه در دسامبر ۱۹۴۱ آغاز شد. یهودیان را در خلمنو در کامیون‌های مجهز به اتاق گاز به قتل می‌رساندند.
مقامات آلمانی، تا تابستان ۱۹۴۴، حدود ۷۷ هزار یهودی گتوی ووچ را در خلمنو کشتند. در مجموع، دست‌کم ۱۶۷ هزار یهودی در خلمنو به قتل رسید. اکثراً از ساکنان همان منطقه و شهر ووچ بودند.