Antysemityzm: wprowadzenie

Zdjęcie

Antysemicki plakat propagandowy z czasów nazistowskich (Zdjęcie)

Rysunek autorstwa rysownika politycznego Seppli (Josefa Planka) wpisujący się w propagandę nazistowską. Niemcy, data nieznana [prawdopodobnie okres II wojny światowej].

Od lat 20. XX wieku nazistowscy propagandziści upowszechniali antysemicki wymysł, jakoby Żydzi drogą dobrze zorganizowanego spisku chcieli przejąć władzę nad światem. Twierdzono, że „międzynarodowy spisek żydowski” wykorzystywał do realizacji tego planu różne osoby i grupy. W tamtych czasach popularną metaforą rzekomego opanowania świata był rysunek ośmiornicy oplatającej mackami kulę ziemską. 

Seppla prawdopodobnie stworzył ten rysunek na początku lat 40. XX wieku, kiedy Trzecia Rzesza była w stanie wojny z Wielką Brytanią. Ukazuje on brytyjskiego polityka Winstona Churchilla jako ośmiornicę. Nad jej głową widnieje żydowska Gwiazda Dawida. Macki ośmiornicy wydają się tracić kontrolę nad światem. Europa natomiast ukazana jest jako wolna od jej uścisku. 

Można interpretować, że na rysunku Seppli ośmiornica ma symbolizować zarówno antysemicki mit o „międzynarodowym spisku żydowskim”, jak i Wielką Brytanię. Obraz sugeruje, że Churchill jest narzędziem tego domniemanego „spisku”. Sugeruje także, że zarówno Żydzi, jak i Wielka Brytania poniosą ostateczną porażkę.

Źródło:

• Library of Congress

• Wyświetl szczegóły archiwalne 1
• Wyświetl szczegóły archiwalne 2

Antysemityzm to uprzedzenie lub nienawiść do narodu żydowskiego. Stanowi rodzaj bigoterii i rasizmu. Przez wieki antysemici demonizowali i odczłowieczali Żydów przez szerzenie antysemickich tropów, stereotypów i teorii spiskowych.

Antysemityzm to zbiór nienawistnych przekonań i wyobrażeń o Żydach i ich religii, czyli judaizmie. Opiera się na starych i powszechnych uprzedzeniach. Jednak słowo „antysemityzm” pojawiło się znacznie później. Ukuto je w języku niemieckim (Antisemitismus) pod koniec XIX wieku. 

Antysemityzm stał się jedną z głównych przyczyn Holokaustu. Holokaust (1933–1945) to systemowe prześladowanie i zagłada sześciu milionów europejskich Żydów finansowane i przeprowadzane przez nazistowskie Niemcy przy udziale ich sojuszników i kolaborantów. Naziści podżegali do ludobójstwa, wykorzystując przy tym uprzedzenia i nienawiść, które kultywowano od wieków. 

Jednak antysemityzm nie rozpoczął się od Holokaustu ani wraz z nim się nie zakończył. Przez wieki ludzie różnych wyznań i o różnych statusach socjoekonomicznych i poglądach politycznych oraz o różnym pochodzeniu narodowym głosili antysemickie uprzedzenia i przekonania lub działali na ich podstawie. Konsekwencją antysemityzmu często jest przemoc wobec Żydów i ich dyskryminacja.  

W Europie antyżydowskie uprzedzenia i nienawiść sięgają czasów starożytnych i wczesnego chrześcijaństwa. Przez wieki Żydzi stanowili mniejszość, często prześladowaną, w wielu europejskich królestwach, imperiach i państwach. Uprzedzenia wobec Żydów były nieodłącznym elementem życia i myśli europejskiej w średniowieczu (około 500–1400), we wczesnej epoce nowożytnej (około 1400–1789) oraz w XVIII i XIX wieku (1700–1900), kiedy wiele krajów zaczęło się unowocześniać i ulegać laicyzacji. Na początku XX wieku wiele antysemickich stereotypów, nieporozumień i mitów zostało ugruntowanych i powszechnie zaakceptowanych w Niemczech i innych społeczeństwach europejskich. Ta systemowa nienawiść umożliwiła Holokaust (1933–1945). 

Chrześcijańskie korzenie antysemityzmu

Antysemityzm ma swoje korzenie w antyjudaizmie czasów starożytnych i wczesnego chrześcijaństwa. Wiele stereotypów i spisków na temat Żydów wywodzi się ze wczesnośredniowiecznych nauk i praktyk chrześcijańskich. Pierwsi chrześcijanie głosili, że chrześcijaństwo zastąpiło judaizm i że Żydzi nie są już ludem wybranym przez Boga. Twierdzili, że Żydzi są uparci i ślepi na prawdę, ponieważ nie widzą w Jezusie Mesjasza. Idee te przez wiele stuleci kształtowały nieufność i niechęć chrześcijan wobec Żydów.1Footnote 11

Inne wierzenia lub motywy chrześcijańskie, które dały początek przejawom antyżydowskich uprzedzeń w ich najwcześniejszej formie:  

• fałszywy zarzut, że Żydzi zabili Jezusa, który to zarzut został utrwalony w oficjalnych naukach chrześcijańskich;2Footnote 22
• zdrada Jezusa przez apostoła Judasza Iskariotę jako symbol domniemanej żydowskiej zdrady i chciwości;3Footnote 33 
• oskarżenia ze strony chrześcijan, jakoby Żydzi współpracowali z szatanem lub byli jego uosobieniem;4Footnote 44 i 
• fałszywe oskarżenia o dokonywanie przez Żydów „mordów rytualnych” na chrześcijańskich dzieciach (kłamstwo znane jako „oszczerstwo krwi”).

Idee te nie są już promowane przez większość Kościołów i wyznań chrześcijańskich. Przez stulecia poglądy te wpływały jednak na postawy wobec Żydów. Tak więc chrześcijaństwo i chrześcijańskie wyobrażenia o Żydach stały się podwaliną antysemityzmu. 

Antysemityzm stał się powszechny w społeczeństwach chrześcijańskich w całej Europie i na świecie – nawet w miejscach, w których żyło niewielu Żydów lub w których nie mieszkali oni wcale. Obecnie antysemityzm jest również rozpowszechniony w społeczeństwach, które nie są w większości chrześcijańskie. 

Antysemityzm świecki (niereligijny)

Antysemityzm to również świeckie (niereligijne) uprzedzenia wobec Żydów na tle gospodarczym, narodowościowym czy rasowym, które rozwijały się w Europie na przestrzeni stuleci. Te uprzedzenia i nienawiść wynikały z pozycji Żydów jako mniejszości w społeczeństwach europejskich, które w przeważającej większości były chrześcijańskie. Religijne i świeckie idee oraz przekonania pełne nienawiści wobec Żydów wspólnie składają się na antysemityzm.

Antysemityzm gospodarczy  

Antysemityzm gospodarczy wynika ze szkodliwych i z poniżających stereotypów głoszących, że Żydzi są z natury chciwi, skąpi i dobrze zarządzają pieniędzmi. Antysemickie wyrażenie „targować się jak Żyd” (co oznacza „próbować uzyskiwać jak najniższą cenę”, czyli „oszukiwać”) to współczesny objaw tego uprzedzenia. Inny przykład to mylne kojarzenie Żydów z pożyczaniem pieniędzy, bankowością lub finansami, mimo że większość Żydów nie pracuje w tych zawodach. 

Antysemityzm gospodarczy ma korzenie historyczne w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie. Na przestrzeni wieków władze wielu europejskich krajów zakazywały Żydom posiadania ziemi, zajmowania się rolnictwem lub pracy w rzemiośle i handlu. Ograniczenia te zazwyczaj wynikały z uprzedzeń religijnych. Aby zarobić na życie, wielu Żydów często nie miało innego wyboru, jak pracować w handlu, pożyczać pieniądze lub handlować walutą. Większość z nich zajmowała się drobną działalnością handlową, np. handlem domokrążnym. Wielu Żydów żyło w ubóstwie. Jednak w rzadkich przypadkach rodziny żydowskie stały się prominentne i bogaciły się dzięki pożyczaniu pieniędzy dworom i królestwom. Takie wyjątki dały początek wypaczeniom i kłamstwom na temat zamożności Żydów. Kłamstwa te budowano na starszych uprzedzeniach religijnych. Te z kolei inspirowały świeckie teorie spiskowe o Żydach wykorzystujących to rzekome bogactwo do sprawowania władzy. 

W XIX wieku niektórzy politycy zaczęli uwzględniać antysemickie idee gospodarcze w swoich teoriach politycznych. Dotyczyło to na przykład lewicowej i prawicowej krytyki kapitalizmu. Antysemiccy politolodzy obwiniali Żydów za powstanie całych systemów gospodarczych, takich jak kapitalizm i socjalizm. Teoria ta jest nadal popularna i w XXI wieku, mimo że większość kapitalistów, przemysłowców i niezwykle bogatych to osoby pochodzenia nieżydowskiego. 

Antysemityzm na tle narodowościowym 

Antysemityzm na tle narodowościowym opiera się na szkodliwych i poniżających stereotypach głoszących, jakoby Żydzi byli podejrzanymi „obcymi”, którzy są nielojalni wobec kraju, w którym mieszkają, czyli nie wykazują się patriotyzmem. Według tych teorii Żydzi mają też mieć niebezpieczne i podejrzane powiązania międzynarodowe. Antysemiccy nacjonaliści powszechnie używają słów „kosmopolici” lub „globaliści” jako terminy zarezerwowane dla Żydów. 

Nacjonalistyczna wrogość wobec Żydów i ich wykluczenie datuje się na przełom XVIII i XIX wieku. To właśnie wtedy nacjonalizm jako idea zyskał ogromną popularność w Europie. Nacjonalistyczni intelektualiści i pisarze definiowali naród jako byt mający wspólną historię, język, religię i kulturę. Często kwestionowali to, czy Żydzi mogą być członkami danego narodu. Na podstawie nowych idei i starszych uprzedzeń nacjonaliści powszechnie określali Żydów jako element obcy. 

Pod koniec XIX wieku popularna stała się radykalna forma nacjonalizmu zwana etnonacjonalizmem. Definiował on przynależność do narodu na podstawie dziedziczności i pochodzenia etnicznego. Wiele grup etno-nacjonalistycznych jawnie wyrażało antysemityzm, uważając, że Żydzi nigdy nie staną się członkami narodu. Etno-nacjonalistyczne ruchy polityczne domagały się oficjalnego wykluczenia Żydów z życia gospodarczego, społecznego i politycznego. W niektórych przypadkach opowiadano się nawet za ich przymusową emigracją. Rozwój etno-nacjonalistycznych ruchów i stowarzyszeń politycznych o charakterze antysemickim był kontynuowany w XX i XXI wieku. Najbardziej znanym ugrupowaniem tego typu była partia nazistowska w Niemczech. 

Antysemityzm na tle rasowym

Antysemityzm na tle rasowym opiera się na dyskryminującej i błędnej idei, że Żydzi są biologicznie odrębną, gorszą, a nawet pasożytniczą rasą. Ta koncepcja to kluczowy element ideologii nazistowskiej. Antysemityzm na tle rasowym pozostaje dziś istotną częścią składową antysemityzmu. Ludzie z różnych środowisk i o różnych poglądach politycznych formułują fałszywe twierdzenia na temat domniemanej tożsamości rasowej Żydów. 

Pochodzenie antysemityzmu na tle rasowym datuje się na koniec XIX wieku. To właśnie wtedy naukowe teorie rasy, eugeniki i darwinizmu społecznego stały się popularne w Europie, Stanach Zjednoczonych i innych krajach. Antysemici na podstawie tych teorii nadawali swojej nienawiści wobec Żydów pozór naukowej wiarygodności. Badania nad DNA i genomem człowieka dowodzą, że idee te były błędne. Nie ma naukowych dowodów na istnienie jakichkolwiek odrębnych ras biologicznych. 

Antysemickie zjawisko kozła ofiarnego i teorie spiskowe 

Antysemici często robili z Żydów kozłów ofiarnych i posługiwali się wobec nich teoriami spiskowymi, aby przedstawić ich jako zagrożenie dla społeczeństwa lub świata. Demonizacja Żydów rozpoczęła się już w czasach wczesnego chrześcijaństwa. Stawianie Żydów w roli kozłów ofiarnych oraz szerzenie teorii spiskowych często wynika z wieloletnich poglądów ekonomicznych, nacjonalistycznych i rasistowskich na temat Żydów.

Na przestrzeni dziejów antysemici niesłusznie obwiniali Żydów o wiele istotnych problemów społecznych. Odpowiedzialnymi za nie kozłami ofiarnymi stawali się Żydzi lub naród żydowski. Wbrew faktom i rozsądkowi antysemici fałszywie obwiniali Żydów o: 

• plagi i epidemie, np. czarną śmierć (dżumę dymieniczą);
• powodowanie strat militarnych, takich jak klęska Niemiec w I wojnie światowej;  
• propagowanie komunizmu i innych skrajnych ruchów politycznych; 
• europejski imperializm, kolonializm i handel niewolnikami; oraz
• wywoływanie kryzysów finansowych, takich jak Wielki Kryzys.

Żadne z tych oskarżeń nie jest prawdziwe. 

Szerzyciele antysemickich teorii spiskowych wyjaśniają główne wydarzenia na świecie tajnymi spiskami autorstwa Żydów o niejasnych powiązaniach. Przedstawiają Żydów jako złowrogich „władców marionetek”.

Zdjęcie

Wystawa pt. „A Dangerous Lie: The Protocols of the Elders of Zion” (Zdjęcie)

Panel z wystawy „A Dangerous Lie: The Protocols of the Elders of Zion” („Niebezpieczne kłamstwo: Protokoły mędrców Syjonu”) pokazywanej w United States Holocaust Memorial Museum w latach 2006–2018. Wystawa ta analizowała ciągły wpływ tej najbardziej rozpowszechnionej publikacji antysemickiej czasów współczesnych.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum

Najbardziej niesławna antysemicka teoria spiskowa powstała około 1900 r. w antysemickiej publikacji zatytułowanej Protokoły mędrców Syjonu. Inne teorie spiskowe to m.in. sfabrykowane oskarżenia żydowskiej kliki o potajemną kontrolę mediów, Hollywood, a nawet świata. 

Mechanizm stawiania Żydów w roli kozłów ofiarnych i propagowania teorii spiskowych pojawia się i przekształca w czasach poważnych wstrząsów lub niepewnych sytuacji społecznych, gospodarczych i politycznych. Antysemickie grupy polityczne, w tym naziści, często wykorzystywały, zmieniały i rozpowszechniały te kłamstwa, aby zjednywać sobie zwolenników.

Antysemityzm w praktyce 

Przez wieki antysemityzm kształtował sposób, w jaki nieżydowskie społeczeństwa i jednostki traktują Żydów. Rządy, władze religijne, prywatne kluby, szkoły, uniwersytety i firmy przyjęły przepisy, praktyki lub zasady dyskryminujące Żydów i ograniczające swobodę ich życia. Wobec Żydów dopuszczano się przemocy oraz atakowano ich obelgami i okrutnymi karykaturami. 

Oficjalne antysemickie przepisy i ograniczenia 

Od czasów starożytnych w Europie i poza nią na ludność żydowską nakładano oficjalne ograniczenia. Były one egzekwowane przez ustawy, dekrety i oficjalną politykę instytucji religijnych lub państwowych. Najczęstsze sposoby, w jakie władze i rządy religijne lub świeckie  atakowały Żydów, obejmowały: 

• wypędzanie ludności żydowskiej z terytoriów (na przykład z Anglii w 1290 r., Francji w 1394 r. i Hiszpanii w 1492 r.);
• widoczne znakowanie Żydów za pomocą kapeluszy, naszywek lub symboli, w tym Gwiazdy Dawida;
• zakaz posiadania ziemi przez Żydów;
• nakładanie dodatkowych podatków na społeczność i gminy żydowskie; 
• uchwalenie ustaw poważnie ograniczających możliwości zatrudnienia lub kształcenia Żydów, takich jak ustawa numerus clausus na Węgrzech w 1920 r.;
• zmuszanie Żydów do nawrócenia się i przejścia na chrześcijaństwo lub islam pod groźbą śmierci; 
• zakaz służby wojskowej lub państwowej; oraz
• ograniczenia dotyczące miejsca zamieszkania Żydów (na przykład poprzez tworzenie gett lub ustanowienie strefy osiedlenia w Imperium Rosyjskim). 

Dyskryminacja społeczna Żydów

Przez wieki wiele instytucji, stowarzyszeń czy przedsiębiorstw dobrowolnie dyskryminowało Żydów. Ten rodzaj dyskryminacji był odzwierciedleniem systemowego charakteru antysemityzmu w wielu społeczeństwach. Powszechne formy społecznej dyskryminacji Żydów obejmowały: 

• zakazywanie im członkostwa w prywatnych klubach lub stowarzyszeniach zawodowych (na przykład cechach, XIX-wiecznych niemieckich bractwach studenckich lub XX-wiecznych amerykańskich klubach podmiejskich, tzw. country clubs);
• zakazywanie Żydom zakupu nieruchomości w niektórych rejonach; 
• zakaz przyjmowania Żydów na uczelnie lub ograniczanie liczby żydowskich studentów na podstawie systemu kwot; 
• odmowa zatrudniania żydowskich pracowników; 
• bojkotowanie żydowskich przedsiębiorstw, np. bojkot przeprowadzony w Polsce przez skrajną prawicę pod koniec lat 30. XX wieku; i
• szerzenie antysemickich kłamstw i teorii spiskowych w prasie i mediach.

Przejawy antysemityzmu w kontaktach międzyludzkich

Od wieków antysemickie stereotypy i uprzedzenia miały wpływ na kształt interakcji między Żydami a ludźmi innego pochodzenia. Przykłady antysemickich ataków: 

• używanie obelg lub opowiadanie dowcipów opartych na antysemickich stereotypach i teoriach spiskowych; 
• tworzenie karykaturalnych portretów lub opisów Żydów jako osób z haczykowatymi nosami lub innymi zniekształconymi cechami; 
• przedstawianie Żydów jako drapieżników seksualnych czy nosicieli chorób;
• odczłowieczanie Żydów poprzez wizualne przedstawianie ich jako świń, robactwa, ośmiornic lub innych zwierząt;
• określanie ludzi i idei epitetem „żydowski”, aby uczynić ich celem nadużyć; 
• demolowanie i palenie synagog, cmentarzy, szkół lub innych żydowskich przestrzeni religijnych lub komunalnych oraz bezczeszczenie ich w inny sposób; oraz 
• bicie, atakowanie, a nawet mordowanie ludzi, którym przypisano pochodzenie żydowskie.

O ile  antysemickie przepisy i ograniczenia są dziś mniej powszechne, o tyle przejawy antyżydowskich uprzedzeń nadal występują na ulicach, w dyskursie politycznym, w kościołach, meczetach, szkołach i uczelniach wyższych, w prasie, mediach społecznościowych i radiu. 

Masowa przemoc wobec Żydów

Antysemityzm często prowadzi do masowej przemocy wymierzoną w ludność żydowską. Mechanizm stawiania Żydów w roli kozłów ofiarnych i rozpowszechniania antysemickich teorii spiskowych często motywował antysemitów do stosowania przemocy wobec Żydów. Przez to, że Żydzi stanowili mniejszość w Europie, padali oni ofiarami brutalnych ataków.

Najbardziej znane przykłady zbiorowej przemocy wobec Żydów przed Holokaustem obejmują: 

• masakry całych społeczności żydowskich przez chrześcijańskich krzyżowców podczas średniowiecznych krucjat;
• tortury i egzekucje przeprowadzane na Żydach przez katolickich urzędników w Hiszpanii podczas hiszpańskiej inkwizycji (1478–1834); 
• zamieszki skierowane przeciwko społecznościom żydowskim organizowane w całej Europie przez niekontrolowane tłumy w odpowiedzi na oskarżenia o mordy rytualne, zwykle związane z chrześcijańskimi świętami wielkanocnymi i żydowskimi świętem Paschy; oraz
• pogromy (często śmiertelne zamieszki antyżydowskie) dokonywane przez żołnierzy, policję i miejscowy tłum we wschodniej Europie na przełomie XIX i XX wieku. 

Skala antysemickiej masowej przemocy i mordów w czasie Holokaustu (1933–1945) stała się kategorią samą w sobie. Naziści oraz ich sojusznicy i kolaboranci zamordowali sześć milionów Żydów w tym systematycznym ludobójstwie sponsorowanym przez państwo. Naziści podżegali do ludobójstwa, wykorzystując przy tym uprzedzenia i nienawiść podsycane od wieków.  

Jednak Holokaust nie oznaczał końca masowej przemocy wobec Żydów. Pozostaje ona zagrożeniem dla ludności i organizacji żydowskich na całym świecie.  

Zniekształcanie i negowanie Holocaustu jako forma antysemityzmu  

Negowanie Holokaustu i zniekształcanie dotyczących go faktów to nowsze formy antysemityzmu. 

• Negowanie Holokaustu to każda próba podważania potwierdzonych faktów o ludobójstwie europejskich Żydów dokonanym przez nazistowskie Niemcy.
• Zniekształcanie Holokaustu to każde stwierdzenie, które przeinacza ustalone fakty na jego temat. 

Zarówno negowanie, jak i zniekształcanie Holokaustu wykorzystują i uwspółcześniają dawne antysemickie stereotypy. Ludzie, którzy rozpowszechniają te irracjonalne teorie, twierdzą, że Holokaust został wymyślony lub wyolbrzymiony przez Żydów chcących realizować własne interesy.

Od przełomu XX i XXI wieku, antysemici nadal zniekształcają lub wykorzystują udokumentowaną historię Holokaustu poprzez: 

• używanie nazistowskich symboli (zwłaszcza swastyki) do zastraszania lub terroryzowania społeczności żydowskiej; 
• grożenie umieszczenia Żydów w komorach gazowych lub piecach;
• porównywanie Państwa Izrael do nazistowskich Niemiec; oraz
• dokonywanie porównań, które zniekształcają, bagatelizują lub trywializują udokumentowane zbrodnie popełnione podczas Holokaustu. 

Wieloaspektowa i utrwalona nienawiść 

Antysemityzm to zbiór nienawistnych przekonań i idei o głębokich korzeniach historycznych, społecznych i kulturowych. Dziś idee i stereotypy antysemickie są propagowane przez ludzi z wielu różnych środowisk religijnych, etnicznych i społecznych oraz z całego spektrum politycznego, w tym zarówno lewicę, jak i prawicę. Posługują się oni nienawistnymi antysemickimi tropami, stereotypami i teoriami spiskowymi do realizowania swoich planów ideologicznych. W ten sposób demonizują i odczłowieczają Żydów. 

Antysemityzm często zaczyna się od retoryki: obelg i zniewag czy stawiania kogoś w roli kozła ofiarnego. Historia pokazała jednak, że antysemityzm może przerodzić się w szerszą dyskryminację, dehumanizację, masową przemoc czy ludobójstwo.