Eugenika

Tło historyczne

Polityka licznych prześladowań prowadzona w nazistowskich Niemczech w znacznej mierze wywodziła się z teorii higieny ras, czyli eugeniki. Były one rozpowszechnione wśród światowych naukowców w pierwszych dekadach XX wieku. Termin „eugenika” (z greckiego „dobrze urodzony” lub „dobrego pochodzenia”) ukuł angielski przyrodnik sir Francis Galton w 1883 r. Niemieckiego odpowiednika tego terminu, czyli „higiena ras” (Rassenhygiene), po raz pierwszy użył niemiecki ekonomista Alfred Ploetz w 1895 r. U podstaw systemu przekonań tego ruchu leżała zasada, że dziedziczenie u ludzi było niezmienne.

Teorie eugeniki

Według eugeników bolączki współczesnego społeczeństwa, takie jak przestępczość, choroby psychiczne, alkoholizm, a nawet ubóstwo wynikały z czynników dziedzicznych. Zwolennicy eugeniki nie uważali, że problemy te były spowodowane uwarunkowaniami środowiskowymi, np. gwałtownym uprzemysłowieniem czy urbanizacją z końca XIX wieku w Europie i Ameryce Północnej. Eugenikę jako naukę jej zwolennicy rozwijali po to, aby rozwiązać problem podupadającego zdrowia publicznego i moralności.

Eugenicy mieli trzy główne cele. Po pierwsze, chcieli odkryć cechy „dziedziczne” odpowiedzialne za bolączki społeczne. Po drugie, zamierzali opracować ich biologiczne rozwiązania. Wreszcie, chcieli prowadzić kampanię na rzecz środków ochrony zdrowia publicznego, aby zwalczać dotyczące go zagrożenia. 

Międzynarodowy wpływ teorii eugeniki

Najradykalniej eugenikę interpretowano w Niemczech, jednak jej wpływ w żadnym razie nie ograniczał się do tego narodu. Na przełomie XIX i XX wieku w większości krajów uprzemysłowionych pojawiały się towarzystwa eugeniczne. W Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych ruch eugeniczny zyskał popularność w pierwszej i drugiej dekadzie XX wieku. Większość zwolenników w tych krajach popierała cele amerykańskiego orędownika eugeniki Charlesa Davenporta. Davenport opowiadał się za rozwojem eugeniki jako „nauki mającej na celu doskonalenia rasy ludzkiej poprzez lepszą reprodukcję”. Jej zwolennicy lobbowali za rozwojem tzw. polityki eugeniki pozytywnej. Wzywali do tworzenia polityki publicznej, której celem było utrzymanie ludzkiego „zdrowia” fizycznego, rasowego i dziedzicznego. Na przykład „zasługującym” na to rodzinom chciano zapewniać doractwo małżeńskie, szkolenia w zakresie świadomego macierzyństwa i pomoc społeczną. W ten sposób wyrażano nadzieję, że „lepsze” rodziny będą się rozmnażać.

Wysiłki wspierania „produktywnych” członków społeczeństwa wiązały się również z wprowadzeniem negatywnych środków. Na przykład próbowano ograniczyć zasoby gospodarcze osobom „nieprzydatnym” i przekierować je do tych, którzy byli ich „godni”. Eugenicy atakowali również osoby chore psychicznie i z zaburzeniami funkcji poznawczych. W wielu przypadkach zwolennicy eugeniki w Niemczech i Stanach Zjednoczonych propagowali strategie marginalizacji części społeczeństwa, których przedstawiciele mieli ograniczone możliwości psychiczne i społeczne. Strategie te miałyby polegać na ograniczaniu reprodukcji takich osób przez dobrowolną lub przymusową sterylizację. Eugenicy twierdzili, że istnieje bezpośredni związek między ograniczonymi możliwościami a zdeprawowaniem, rozwiązłością i przestępczością.

Oprócz tego zwolennicy eugeniki w Niemczech i Stanach Zjednoczonych postrzegali przedstawicieli rasy „niższej” i ubogich jako niebezpiecznych. Według eugeników grupy te były skażone odziedziczonymi przez siebie niedoborami. Miały one zagrażać narodowi i społeczeństwu obciążanemu kosztami ich utrzymania.

Często wnioski eugeników, które miały „uzasadnienie naukowe”, były niczym innym jak zbiorem powszechnych uprzedzeń. Jednak podpierając swoje działania „badaniami” i „teorią”, zwolennicy eugeniki zapewniali, że ich przekonania są faktami naukowymi.

Nazistowska higiena ras

Zdjęcie

Antysemicki plakat propagandowy z czasów nazistowskich (Zdjęcie)

Rysunek autorstwa rysownika politycznego Seppli (Josefa Planka) wpisujący się w propagandę nazistowską. Niemcy, data nieznana [prawdopodobnie okres II wojny światowej].

Od lat 20. XX wieku nazistowscy propagandziści upowszechniali antysemicki wymysł, jakoby Żydzi drogą dobrze zorganizowanego spisku chcieli przejąć władzę nad światem. Twierdzono, że „międzynarodowy spisek żydowski” wykorzystywał do realizacji tego planu różne osoby i grupy. W tamtych czasach popularną metaforą rzekomego opanowania świata był rysunek ośmiornicy oplatającej mackami kulę ziemską. 

Seppla prawdopodobnie stworzył ten rysunek na początku lat 40. XX wieku, kiedy Trzecia Rzesza była w stanie wojny z Wielką Brytanią. Ukazuje on brytyjskiego polityka Winstona Churchilla jako ośmiornicę. Nad jej głową widnieje żydowska Gwiazda Dawida. Macki ośmiornicy wydają się tracić kontrolę nad światem. Europa natomiast ukazana jest jako wolna od jej uścisku. 

Można interpretować, że na rysunku Seppli ośmiornica ma symbolizować zarówno antysemicki mit o „międzynarodowym spisku żydowskim”, jak i Wielką Brytanię. Obraz sugeruje, że Churchill jest narzędziem tego domniemanego „spisku”. Sugeruje także, że zarówno Żydzi, jak i Wielka Brytania poniosą ostateczną porażkę.

Źródło:

• Library of Congress

• Wyświetl szczegóły archiwalne 1
• Wyświetl szczegóły archiwalne 2

Eugenika w Niemczech po 1933 r. przybrała odrębny i straszliwy kierunek. Przed 1914 r. niemiecki ruch na rzecz higieny ras nie różnił się znacząco od swoich brytyjskich i amerykańskich odpowiedników. Zradykalizował się zaraz po I wojnie światowej, która była rzezią na niespotykaną dotąd skalę. Oprócz tego w okresie między pierwszą a drugą wojną światową gospodarka niemiecka doświadczyła katastrofy. Wszystko to wzmogło podziały między tymi, których uważano za „przydatnych” z perspektywy dziedziczenia, oraz tych postrzeganych jako „nieproduktywnych”. Uważano na przykład, że Niemcy pierwszego rodzaju polegli na polu bitwy, a ci „nieproduktywni”, przebywający w więzieniach, szpitalach i domach opieki – pozostali przy życiu. Takie argumenty zaczęły być słyszalne w okresie Republiki Weimarskiej i na początku epoki nazistowskiej. Miały one usprawiedliwiać sterylizację eugeniczną oraz ograniczenie usług społecznych dla osób niepełnosprawnych i pozostających w zakładach zamkniętych.

Do 1933 r. teorie higieny ras zostały już utrwalone w świadomości specjalistów i zwykłych obywateli. Ukształtowały one myślenie Adolfa Hitlera i wielu jego zwolenników. Zaczęli oni wyznawać ideologię, która stanowiła mieszankę antysemityzmu rasowego i teorii eugeniki. W ten sposób reżim hitlerowski nadał środkom eugenicznym kontekst i zapewnił im ramy wdrożenia w ich najkonkretniejszej i najradykalniejszej formie.

Higiena ras była głównym motywem polityki rasowej nazistowskich Niemiec. Wiele z jej zasad wcielali w życie lekarze, którzy kierowali je przeciwko osobom uznawanym przez nazistów za „genetycznie chore”, czyli osoby z niepełnosprawnościami umysłowymi i fizycznymi czy problemami społecznymi. Zdaniem nazistów osoby te stanowiły obciążenie genetyczne i finansowe dla społeczeństwa i państwa.

Władze nazistowskie postanowiły, że będą interweniować w możliwości rozrodcze osób sklasyfikowanych jako „genetycznie chore”. Jednym z pierwszych wprowadzonych przez nich środków eugenicznych była ustawa o zapobieganiu narodzin potomstwa obciążonego chorobą dziedziczną („ustawa o zapobieganiu chorobom dziedzicznym”) z 1933 r. Ustawa ta nakazywała przymusową sterylizację w przypadku dziewięciu rodzajów niepełnosprawności i zaburzeń, w tym schizofrenii i „dziedzicznego niedomagania umysłowego”. W konsekwencji w nazistowskich Niemczech wysterylizowano 400 tysięcy osób. Oprócz tego eugenika wpłynęła również na kształt niemieckiej ustawy o czystości małżeńskiej z 1935 r. Ustawa ta zakazywała małżeństw między ludźmi z „chorym, gorszym lub niebezpiecznym materiałem genetycznym” a „zdrowymi” niemieckimi „Aryjczykami”.

Wnioski

Teoria eugeniczna stała się podstawą programu „eutanazji” (akcji T4). Ten tajny program mordów Trzeciej Rzeszy był skierowany przeciwko niepełnosprawnym pacjentom w placówkach zamkniętych. Szacuje się, że jego ofiarą padło 250 tysięcy pacjentów, z których niemieccy „Aryjczycy” stanowili przytłaczającą większość.