Paragraf 175 a kampania nazistów przeciwko homoseksualizmowi

Czym był paragraf 175?

Paragraf 175 był przepisem niemieckiego kodeksu karnego zakazującym aktów seksualnych pomiędzy mężczyznami. Nie obowiązywał w przypadku aktów seksualnych między kobietami. 

Przepis ten był częścią artykułu trzynastego niemieckiego kodeksu karnego. Artykuł trzynasty zawierał regulacje dotyczące „przestępstw i wykroczeń przeciwko obyczajności” (Verbrechen und Vergehen wider die Sittlichkeit). Do innych przestępstw wskazanych w tym artykule należały: sodomia, bigamia, kazirodztwo i napaść seksualna. 

Paragraf 175 obowiązywał w Cesarstwie Niemieckim (1871–1918), Republice Weimarskiej (1918–1933), za czasów reżimu nazistowskiego (1933–1945) i w okresie powojennym. Był jednak w różny sposób egzekwowany przez różne rządy i reżimy. 

Paragraf 175 kryminalizował wprawdzie akty seksualne między mężczyznami, ale identyfikowanie się jako homoseksualny mężczyzna nigdy nie było w Niemczech przestępstwem.

Paragraf 175 przed reżimem nazistowskim 

Paragraf 175 był częścią kodeksu karnego Cesarstwa Niemieckiego wprowadzonego w 1871 r. Przepis ten powstał na bazie długiej tradycji kryminalizowania i karania relacji seksualnych między mężczyznami w całej Europie. Sformułowania używane w paragrafie 175 pochodziły z paragrafu 143 pruskiego kodeksu prawnego z 1794 r.  

Wersja paragrafu 175 z 1871 r. stanowiła:

Nierząd przeciw naturze (widernäturliche Unzucht) pomiędzy osobami płci męskiej lub między ludźmi a zwierzętami podlegają karze pozbawienia wolności; zasądzona może zostać także utrata praw obywatelskich.  

Zarówno w czasach Cesarstwa Niemieckiego, jak i Republiki Weimarskiej niemiecki system prawnokarny interpretował „nierząd przeciw naturze” w wąski sposób. Mężczyzn można było skazać za naruszenie zakazu relacji seksualnych między mężczyznami wyłącznie wówczas, gdy udowodniono ich udział w aktach „analogicznych do stosunku płciowego” („beischlafsähnlich”). Bardzo utrudniało to policji i wymiarowi sprawiedliwości egzekwowanie paragrafu 175. Udowodnienie, że doszło do aktów „analogicznych do stosunku płciowego”, często wymagało od policjantów złapania danych osób na gorącym uczynku. 

Statystyki wskazują, że wskutek wąskiej interpretacji przepisu stosowanej przez wymiar sprawiedliwości corocznie skazywano zwykle setki osób, zarówno w czasach Cesarstwa Niemieckiego, jak i Republiki Weimarskiej. 

Dyskusja na temat homoseksualizmu a paragraf 175 

Na przełomie XIX i XX wieku natura ludzkiej seksualności stała się ważnym obszarem debat i badań naukowych. Niemcy były na czele tych zmian, również w związku z debatami dotyczącymi paragrafu 175. 

Działania na rzecz dekryminalizacji relacji seksualnych między mężczyznami

Jeszcze przed powstaniem Cesarstwa Niemieckiego w 1871 r. w różnych państwach niemieckich prowadzono kampanie nawołujące do dekryminalizacji relacji seksualnych pomiędzy mężczyznami. W 1869 r. w ramach tych wczesnych działań jeden z niemieckojęzycznych orędowników dekryminalizacji ukuł między innymi termin „Homosexualität” („homoseksualizm”).1Footnote 11

Na początku XX wieku jednym z najbardziej znanych orędowników był Magnus Hirschfeld, lekarz i seksuolog. Hirschfeld kwestionował powszechny wówczas pogląd, że pociąg do przedstawicieli tej samej płci jest przejawem patologicznej perwersji i występkiem. Twierdził, że takie skłonności mają charakter wrodzony (angeboren). Przyjął termin „homoseksualizm”, ponieważ uznał, że najlepiej odzwierciedla tę koncepcję. 

Pojmując pociąg do przedstawicieli tej samej płci jako skłonność wrodzoną, Hirschfeld twierdził, że homoseksualizm nie powinien być zabraniany przez prawo. W 1897 r. założył Komitet Naukowo-Humanitarny (Wissenschaftlich-humanitäres Komitee). Komitet ten zapoczątkował kampanię na rzecz zreformowania paragrafu 175. Jego działania stały się szczególnie ważne w latach 20. XX wieku, w okresie Republiki Weimarskiej. 

Debaty polityczne wokół paragrafu 175 

Kampania Hirschfelda na rzecz zreformowania paragrafu 175 zbiegła się w czasie z szerszym trendem społecznym. W okresie Republiki Weimarskiej (1918–1933) podjęto próbę zreformowania całego niemieckiego kodeksu karnego, tak aby lepiej odzwierciedlał pojmowanie charakteru i przyczyn przestępstw w tamtej epoce. W przypadku paragrafu 175 niemieccy uczeni z dziedziny prawa i politycy debatowali, czy relacje seksualne między mężczyznami powinny w ogóle być uznawane za przestępstwo. 

Do grup popierających dekryminalizację relacji seksualnych między mężczyznami należały:

• duża, umiarkowanie lewicowa Partia Socjaldemokratyczna (Sozialdemokratische Partei); 
• bardziej radykalna Komunistyczna Partia Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands);
• pacyfistyczna Niemiecka Liga Praw Człowieka (Deutsche Liga für Menschenrechte);
• centrystyczna Niemiecka Partia Demokratyczna (Deutsche Demokratische Partei).

Były jednak także grupy opowiadające się za zaostrzeniem tego przepisu. Należały do nich różne umiarkowane i prawicowe partie polityczne oraz najważniejsze organizacje religijne. Na przykład radykalna prawicowa partia nazistowska oficjalnie sprzeciwiała się wszelkim działaniom na rzecz dekryminalizacji relacji seksualnych pomiędzy mężczyznami. Wilhelm Frick, nazistowski poseł do Reichstagu, oświadczył w 1927 r., że „mężczyzn dopuszczających się nierządu przeciw naturze należy ścigać z najwyższą surowością. Takie występki prowadzą do dezintegracji narodu niemieckiego”.  

Polityczny impas Republiki Weimarskiej ostatecznie uniemożliwił jakąkolwiek nowelizację kodeksu karnego. Paragraf 175 pozostał w mocy. 

Nowelizacja paragrafu 175 za czasów reżimu nazistowskiego 

Adolf Hitler został wybrany kanclerzem Niemiec w styczniu 1933 r. Przez pierwsze 2,5 roku rządów reżimu nazistowskiego rząd egzekwował paragraf 175 podobnie do sposobu egzekwowania go w Republice Weimarskiej. W tamtym czasie naziści stosowali również inne działania wymierzone w gejowską społeczność Niemiec. Zamykali na przykład miejsca spotkań, aresztowali recydywistów i likwidowali wydawnictwa prasowe. 

W 1935 r. reżim nazistowski dokonał jednak nowelizacji paragrafu 175. Od tego czasu rozpoczęto znacznie szerzej zakrojone prześladowania mężczyzn za naruszenie tego przepisu. 

Nowelizacja paragrafu 175 

28 czerwca 1935 r. nazistowscy prawnicy przeprowadzili nowelizację paragrafu 175 w ramach szeroko zakrojonych działań nazistów na rzecz napisania na nowo i zreformowania kodeksu karnego. Nowa wersja przepisu weszła w życie 1 września tego samego roku. 

Nazistowska wersja paragrafu 175 stanowiła: 

Mężczyzna dopuszczający się nierządu (Unzucht) z innym mężczyzną lub pozwalający wykorzystywać się w celu nierządu przez mężczyznę podlega karze pozbawienia wolności. 

Co ważne, nazistowscy prawnicy usunęli zwrot „przeciw naturze” („widernatürliche”) z nowej wersji. Postąpili tak, ponieważ w ich rozumieniu wyrażenie „przeciw naturze” było wcześniej źródłem problemu. Zmuszało system prawnokarny do zbyt wąskiego definiowania przestępstwa jako aktów „analogicznych do stosunku płciowego” („beischlafsähnlich”). Usunięcie sformułowania „przeciw naturze” zwiększyło niejasność przepisu i pozwoliło na szersze interpretowanie pojęcia „nierządu”. W konsekwencji umożliwiono karanie i karano szeroki zakres zachowań intymnych i seksualnych traktowanych jako przestępstwa. Dotyczyło to nawet tak prostych gestów, jak spojrzenie na innego mężczyznę lub dotknięcie go.

Niemniej tak jak wcześniej, ani paragraf 175, ani żaden inny przepis nie kryminalizował identyfikowania się jako homoseksualnego mężczyzny. Niezależnie od tego nowelizacja paragrafu 175 znacznie rozszerzyła zakres czynności podlegających karze. Tym samym drastycznie wzrosła liczba mężczyzn karanych na podstawie tego przepisu. 

Punkty 175a i 175b 

Nowa wersja paragrafu 175 zawierała dwa dodatkowe punkty: 175a i 175b. 

Punkt 175a określał cztery konkretne zachowania, które naziści uważali za szczególnie skandaliczne naruszenia paragrafu 175. Były to: 

• zmuszenie innego mężczyzny do stosunku płciowego; 
• inicjowanie relacji seksualnych z podwładnym lub pracownikiem płci męskiej;
• relacje seksualne z niepełnoletnim mężczyzną (w wieku do 21 lat);
• uczestniczenie w prostytucji z innym mężczyzną.

Reżim nazistowski postrzegał mężczyzn przejawiających takie zachowania jako szczególnie szkodliwych, ponieważ uważano, że wpływają oni demoralizująco na innych mężczyzn. Według punktu 175a akty te podlegały karze w wymiarze do dziesięciu lat ciężkiego więzienia. W kontekście niemieckiego systemu prawnokarnego była to stosunkowo długa i surowa kara pozbawienia wolności. 

Co ważne, obie strony mogły zostać ukarane. W przypadku analogicznych aktów heteroseksualnych penalizacji podlegała tylko osoba inicjująca akt. Ponadto określone prawem wyroki za analogiczne akty heteroseksualne były krótsze. 

Punkt 175b stał się przepisem zakazującym sodomii. Tak jak wcześniej, zakaz ten dotyczył zarówno mężczyzn, jak i kobiet.  

Paragraf 175 a relacje seksualne między kobietami 

Dokonując reformy w 1935 r., naziści mieli szansę rozszerzyć paragraf 175 na kobiety. Nie zdecydowali się na to jednak. Nazistowscy przywódcy postrzegali lesbijki jako kobiety, które odpowiadały za rodzenie czystych rasowo Niemców, nazywanych „Aryjczykami”. Naziści uznali, że aryjskie lesbijki można łatwo przekonać lub zmusić do wydawania na świat dzieci. Ich poglądy bazowały na rozpowszechnionym podejściu do różnic między seksualnością mężczyzn i kobiet. Ponadto kobiety zwykle nie sprawowały funkcji kierowniczych w wojsku, gospodarce czy polityce krajowej. W związku z tym naziści nie uważali lesbijek ani relacji seksualnych między kobietami za bezpośrednie zagrożenie dla państwa niemieckiego. 

Kobietom identyfikującym się jako lesbijki stawiano czasem zarzuty na podstawie innych przepisów, takich jak zakaz utrzymywania relacji seksualnych z nieletnimi.  

Egzekwowanie paragrafu 175

Karta identyfikacyjna

Harry Pauly (Karta identyfikacyjna)

Harry, który dorastał w Berlinie, w młodości zakochał się w teatrze. W wieku piętnastu lat zaczął grać niewielkie role w teatrze przy Nollendorfplatz. Uczył się też zawodu fryzjera, ale nie przepadał za tą pracą. Większość czasu spędzał z innymi aktorami, zarówno w teatrze, jak i w klubach nocnych uczęszczanych przez homoseksualistów.

1939-39: Kiedy naziści doszli do władzy, zamknęli gejowskie bary. Niektórzy homoseksualiści, szczególnie żydowskiego pochodzenia, zginęli z rąk nazistowskich bandytów; przyjaciela Harry’ego, występującego jako drag queen „Susi”, zadźgano na śmierć. W 1936 r. Harry został aresztowany na mocy paragrafu 175 zmienionego przez nazistów kodeksu karnego; paragraf ten zakazywał homoseksualizmu. Uwięziono go w obozie w Neusustrum, gdzie pracował na bagnach po dwanaście godzin dziennie. Wypuszczono go po piętnastu miesiącach.

1940-44: W 1943 r. na Harry’ego donieśli dwaj chłopcy, których Gestapo zmuszało do denuncjowania homoseksualistów. Ponownie otrzymał wyrok na mocy paragrafu 175. Harry'ego znów wypuszczono – tym razem po tylko ośmiu miesiącach, ponieważ zainterweniowali jego przyjaciele ze świata teatralnego. Później wcielono go do armii, ale wszyscy wiedzieli o jego wyroku i nazywali go „brudnym pedałem.” Harry nie mógł tego znieść i dwukrotnie zdezerterował. W końcu za karę przydzielono go do specjalnej jednostki bojowej, w której prawie wszyscy ginęli. Harry'emu cudem udało się przeżyć.

Po wojnie Harry założył własny niewielki teatr.

Pod koniec 1936 r. Heinrich Himmler, szef SS i niemieckiej policji, zarządził rozprawienie się z homoseksualizmem, który nazwał „publiczną plagą”. Rozkazał podlegającym mu siłom policyjnym egzekwowanie paragrafu 175. Himmler uważał, że jest to konieczne dla ochrony i wzmocnienia narodu niemieckiego.  

W 1936 r. Himmler powołał Główny Urząd Rzeszy do spraw Walki z Homoseksualizmem i Aborcją (Reichszentrale zur Bekämpfung der Homosexualität und der Abtreibung). Urząd ten był częścią Kripo (policji kryminalnej) i współpracował ściśle z Gestapo (policją polityczną). Jednym z jego głównych obowiązków było kontrolowanie i namierzanie mężczyzn podejrzewanych o homoseksualizm. 

Na rozkaz Himmlera siły policyjne posłusznie tropiły naruszenia paragrafu 175. Organizowały ukierunkowane naloty na miejsca popularne wśród homoseksualnych mężczyzn i uważnie monitorowały społeczności gejowskie w Niemczech. 

Liczba aresztowań na mocy paragrafu 175

Badacze szacują, że w czasach reżimu nazistowskiego doszło do mniej więcej 100 000 aresztowań z powodu naruszenia paragrafu 175. Ponad połowa aresztowanych (około 53 400) została skazana. Należy jednak pamiętać, że liczby te nie mówią nam o całkowitej liczbie pojedynczych mężczyzn aresztowanych i skazanych za naruszenie paragrafu 175. Jest tak dlatego, że niektórzy mężczyźni zostali aresztowani i skazani (a tym samym wliczono ich do tych statystyk) więcej niż raz. 

Statystyki z lat 30. XX wieku wskazują, że nazistowskie regulacje miały istotny wpływ na liczbę mężczyzn skazanych na podstawie paragrafu 175. Jest to najbardziej widoczne, gdy się spojrzy na liczby skazanych przed nowelizacją przepisu z 1935 r. i po nowelizacji: 

• w 1934 r. za naruszenie paragrafu 175 skazano 948 osób. Liczba ta jest porównywalna do wskaźnika skazań w okresie Republiki Weimarskiej, aczkolwiek w jego górnej granicy.
• W 1936 r. skazanych zostało 5320 osób.
• W 1938 r. liczba skazań wzrosła do mniej więcej 8500.2Footnote 22

Dane dotyczące aresztowań i skazań za naruszenia paragrafu 175 w trakcie II wojny światowej (1939–1945) są niekompletne.

W większości przypadków mężczyźni oskarżeni o naruszenie paragrafu 175 byli skazywani przez sądy powszechne na karę pozbawienia wolności na czas określony. Większość z nich nie była wysyłana do obozów koncentracyjnych. 

„Transwestyci” („Transvestiten”) a aresztowania na podstawie paragrafu 175 

Nie wszyscy aresztowani na mocy paragrafu 175 identyfikowali się jako mężczyźni. W czasach Cesarstwa Niemieckiego i Republiki Weimarskiej na terenie Niemiec rozwijała się społeczność osób identyfikujących się jako „transwestyci”. Magnus Hirschfeld ukuł termin „transwestyta” („Transvestit”) w 1910 r. Początkowo pojęcie to obejmowało osoby występujące w przebraniu odmiennej płci, przebierające się za osoby innej płci dla przyjemności, a także osoby, które dziś mogłyby się identyfikować jako osoby transpłciowe. Obecnie w języku polskim określenie „transwestyta” jest przestarzałe i obraźliwe. W tamtych czasach było jednak powszechnie używane. 

Niektóre osoby, które identyfikowały się jako transwestyci, były aresztowane na podstawie paragrafu 175. Były to osoby, którym przy urodzeniu przypisano płeć męską, ale identyfikowały się (oraz często ubierały się i żyły) jako kobiety. Gdy takie osoby podejmowały relacje seksualne z mężczyznami, reżim nazistowski postrzegał to jako stosunki seksualne mężczyzny z mężczyzną. Wielu transwestytów nie uważało się jednak za „homoseksualistów” („homosexuell”). Nie uznawali swoich relacji seksualnych z mężczyznami za stosunki seksualne mężczyzny z mężczyzną. Mimo tego byli karani zgodnie z definicją reżimu.

Więźniowie obozów koncentracyjnych skazani na mocy paragrafu 175 

Większość mężczyzn aresztowanych na podstawie paragrafu 175 otrzymywała kary więzienia na określony czas. Niektórzy mężczyźni byli jednak wysyłani do obozów koncentracyjnych na czas nieokreślony. Badacze szacują, że grupa ta liczyła od 5000 do 15 000 mężczyzn. Zarówno Gestapo, jak i Kripo posiadały uprawnienia do wysyłania mężczyzn oskarżonych o homoseksualizm do obozów koncentracyjnych. Więźniowie Gestapo byli obejmowani „aresztem ochronnym” (Schutzhaft). Więźniowie Kripo byli obejmowani „aresztem prewencyjnym” (Vorbeugungshaft).  

Dlaczego niektórych mężczyzn wysyłano do obozów? 

Wielu mężczyzn wysyłanych przez nazistów do obozów koncentracyjnych jako „homoseksualistów” („homosexuell”) uznawano za recydywistów (Gewohnheitsverbrecher). Mieli oni wielokrotne wyroki za naruszenie paragrafu 175. Nazistowscy przywódcy, łącznie z Himmlerem, uważali takich mężczyzn za szczególnie niebezpiecznych. Himmler sądził, że mogli i będą oni uwodzić heteroseksualnych mężczyzn. Spowodowałoby to obniżenie wskaźników urodzeń w Niemczech i osłabienie narodu. 

Różowy trójkąt 

Naziści klasyfikowali więźniów w obozach koncentracyjnych w grupy według powodu zamknięcia w obozie. Od 1938 r. grupy te były identyfikowane według oznaczeń o różnych kolorach, noszonych na obozowym ubraniu. Wielu mężczyzn zamkniętych z powodu domniemanego naruszenia paragrafu 175 musiało nosić różowy trójkąt. Oznaczenie to identyfikowało ich jako „homoseksualistów” („homosexuell”) zgodnie z systemem klasyfikacji więźniów. Czasami takich więźniów określano jako „175”.

Więźniowie z różowym trójkątem doświadczali ogromnych prześladowań w obozach koncentracyjnych. Często znajdowali się bardzo nisko w hierarchii obozowej, przez co doświadczali nadużyć ze strony innych więźniów i strażników SS. Niemniej niektórym dobrze wykształconym mężczyznom, uwięzionym jako homoseksualiści udawało się zdobyć pracę w administracji obozowej. Pełnienie takiej funkcji pomogło wielu takim więźniom przeżyć. Zasasdniczo jednak badacze sugerują, że więźniowie uznani za „homoseksualistów” mieli bardzo niskie szanse na przeżycie. 

Paragraf 175 po epoce nazistowskiej

Kryminalizacja relacji seksualnych między mężczyznami w Niemczech nie skończyła się wraz z klęską nazistowskich Niemiec w 1945 r. Po II wojnie światowej Niemcy zostały określone na nowo przez siły aliantów. W 1949 r. zostały podzielone na dwa kraje. Kraje te znalazły się po przeciwnych stronach zimnej wojny. 

• Republika Federalna Niemiec (RFN lub Niemcy Zachodnie) miała ustrój liberalno-demokratyczny i była po stronie Stanów Zjednoczonych.
• Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD lub Niemcy Wschodnie) była państwem komunistycznym, po stronie Związku Radzieckiego.

Po wojnie alianci wymusili na Niemcach uchylenie nazistowskich przepisów i praw. Mimo iż paragraf 175 został znowelizowany przez nazistów, alianci pozwolili na pozostawienie znowelizowanej wersji w mocy. Wynikało to z tego, że przepis był częścią niemieckiego kodeksu karnego jeszcze przed okresem nazistowskim. W NRD i RFN stosowano różne wersje tego przepisu. 

W ciągu roku od powstania NRD podjęto tam decyzję o stosowaniu wcześniejszej, węższej wersji paragrafu 175. W wersji tej użyto brzmienia z 1871 r. NRD zachowała również paragraf 175a, kryminalizujący określone akty seksualne pomiędzy mężczyznami bez zgody jednej ze stron. W 1957 r. NRD zaprzestała egzekwowania paragrafu 175. Oba przepisy zostały w całości zniesione w 1968 r. 

RFN kontynuowała stosowanie nazistowskiej wersji paragrafu 175 z 1935 r. (wraz z punktami 175a i 175b). Na początku władze RFN energicznie egzekwowały ten przepis. W latach 1949–1969 na podstawie paragrafu 175 aresztowano 100 000 mężczyzn. Mniej więcej 59 000 z nich ostatecznie skazano. Niektórzy z tych mężczyzn otrzymali kary pozbawienia wolności. Kary więzienia były zazwyczaj znacznie krótsze niż za czasów nazistowskich. W niektórych przypadkach były liczone w dniach lub tygodniach. Pozostali mężczyźni nie odbywali kary pozbawienia wolności, a zamiast tego musieli uiścić grzywnę. W 1969 r. RFN zmniejszyła nacisk na egzekwowanie tego przepisu. 

Paragraf 175 został usunięty z niemieckiego kodeksu karnego po zjednoczeniu NRD i RFN w Republikę Federalną Niemiec w 1994 r.