Sobibor Ayaklanması
Yahudi mahkûmlar, son derece olumsuz koşullar altında bazı Nazi kamplarında direniş ve ayaklanmalar başlattı. 14 Ekim 1943 tarihinde Sobibor’daki mahkûmlar, kamptaki SS personelinin 11 üyesini öldürmüştür. Öldürülenler arasında kampın yardımcı komutanı Johann Niemann da vardı. Dikenli telleri aşarak ve kampı çevreleyen mayın tarlasında hayatlarını tehlikeye atarak kaçan 300’e yakın mahkûmdan sadece 50 kadarı, savaştan sağ çıkabildi.
Sobibor, Nazi Almanyasının yalnızca Yahudileri öldürmek amacıyla kurduğu ölüm merkezlerinden biriydi. Alman SS ve polis yetkilileri, Sobibor’u 1942 baharında inşa etmiştir. Lublin’deki SS ve Polis Lideri tarafından Generalgouvernement (Genel Hükûmet) Yahudilerini öldürmek için uygulanan plan olan Reinhard Operasyonu çerçevesinde ikinci öldürme merkezi olarak inşa edilmiştir.
Ayaklanmanın Planlanması
1943 yazında Sobibor öldürme merkezinde gaz odalarında öldürülmek üzere gönderilen kurbanların sayısında bir düşüş görülmüştür. Bu durum, Sobibor’da zorla çalıştırılan mahkûmlar arasında öldürme merkezinin yakında dağıtılacağı ve tüm mahkûmların öldürüleceği söylentisine yol açmıştır. Leon Feldhandler liderliğindeki bir grup Polonyalı Yahudi, toplu bir kaçış planlamak için gizli bir komite kurmuştur. Ancak komitenin üyelerinin hiç askerlik deneyimi yoktu ve komite, çok az ilerleme kaydedebildi.
Komite, tavsiye almak için Eylül ayında Minsk’ten bir nakliye aracıyla getirilen bir grup Yahudi Kızıl Ordu savaş esirine başvurdu. Üç hafta içinde Teğmen Alexander Pechersky, ayrıntılı bir plan hazırladı. İlk olarak Sovyet savaş esirleri, bazı SS yetkililerinin silahlarını ve üniformalarını alarak onları gizlice öldürecekti. Ardından yaklaşık 600 mahkûm akşam yoklaması için toplandığında kamp personeli kılığına giren savaş esirleri, kapıdaki ve kulelerdeki muhafızları öldürecek ve mahkûmların kaçmasını sağlayacaktı. Ayaklanma, Sobibor’un komutanı ve öndegelen birkaç yetkilisinin uzakta olacağı bir güne ayarlanmıştı.
Ayaklanma
Ayaklanma, 14 Ekim 1943 günü öğleden sonra saat 16.00 sularında başladı. Birinci Kamp’taki mahkûmlar, yardımcı komutanı Johann Niemann’ı takım elbise provası için terzi dükkânına davet ettiler. Daha sonra Niemann’ı bir baltayla öldürdüler. İkinci Kamp’taki mahkûmlar, SS Astsubayı Josef Wulf’u kurbanların eşyalarının bulunduğu depoda bir palto denemesi için kandırmış ve kendisini de bir baltayla öldürmüşlerdi. Sonraki bir saat içinde dokuz SS personeli daha benzer şekilde öldürüldü.
Ancak mahkûmlar yoklama için toplandıklarında kampın geri kalan personeli alarma geçmiş ve mahkûmların üzerine ateş açmıştır. Ellerine silah alan kamp direnişçileri ateşe karşılık verirken, 300’den fazla mahkûm kamptan kaçmıştır.
Birçok mahkûm, kaçarken vuruldu ya da kampın etrafındaki mayın tarlalarında öldü. Ayaklanmayı takip eden günlerde SS, polis ve Alman ordu birlikleri tarafından yürütülen büyük insan avı sırasında en az 100 kişi daha yakalanarak öldürüldü. Hemen yakalanmayan yaklaşık 200 kaçağın sadece 50’si, genellikle yerel halkın yardımıyla ya da partizan gruplara katılarak savaştan sağ kurtuldu. Öte yandan kaçan mahkûmlardan hayatta kalamayanların çoğu, Almanlar tarafından ihanete uğramıştır ya da Polonyalı siviller ya da partizanlar tarafından öldürülmüştür.
Sonunda mahkûmlar, planladıkları kaçışın bir parçası olarak Sobibor’un SS personelinden on bir kişiyi öldürdü. Yanlış zamanda yanlış yerde bulunan iki ya da daha fazla Alman olmayan SS yardımcı muhafızı da öldürülmüştür. Sobibor’da kalan mahkûmların bazıları, gece boyunca silah ve baltalarla savaşmaya devam etmiştir ve tamamı, takip eden 15 Ekim gününde kurşuna dizilmiştir.
Ayaklanmadan kısa bir süre sonra SS, ölüm tesislerini sökmek ve Sobibor’un gerçek işlevinin izlerini silmek için Treblinka’dan bir grup Yahudi mahkûm getirmiştir. Kasım 1943’ün sonlarında bu Yahudi mahkûmlar da öldürülmüştür.