Εκτοπισμοί σε κέντρα εξόντωσης

Το 1941, η ηγεσία των Ναζί αποφάσισε να εφαρμόσει την «Τελική Λύση», τις συστηματικές μαζικές δολοφονίες των Εβραίων της Ευρώπης. Το ναζιστικό καθεστώς προσπάθησε να αναδιατάξει με τη βία την εθνοτική σύνθεση της ανατολικής Ευρώπης στο πλαίσιο της φυλετικής πολιτικής των Ναζί. Μια μέθοδος που χρησιμοποιούσε το καθεστώς για να το επιτύχει ήταν οι σιδηροδρομικές μεταφορές. Οι γερμανικές αρχές χρησιμοποίησαν τα σιδηροδρομικά συστήματα σε όλη την ήπειρο για να μεταφέρουν ή να εκτοπίσουν τους Εβραίους από τα σπίτια τους, πρωτίστως στην κατεχόμενη από τη Γερμανία ανατολική Ευρώπη. Αφού άρχισαν να δολοφονούν μεθοδικά Εβραίους σε ειδικά κατασκευασμένα κέντρα εξόντωσης, οι Γερμανοί αξιωματούχοι εκτόπιζαν Εβραίους σε αυτές τις εγκαταστάσεις με τρένα. Όταν δεν υπήρχαν διαθέσιμα τρένα ή οι αποστάσεις ήταν μικρές, οι εκτοπισμένοι μεταφέρονταν στα κέντρα εξόντωσης με φορτηγά ή πεζή.

Αξιωματούχοι συντονίζουν μαζική μεταφορά με τρένα

Στις 20 Ιανουαρίου 1942, αξιωματούχοι των SS, του Ναζιστικού Κόμματος και του γερμανικού κράτους συναντήθηκαν στη Διάσκεψη του Βάνζεε που πραγματοποιήθηκε στα νοτιοδυτικά προάστια του Βερολίνου. Εκεί συντόνισαν τον εκτοπισμό των Εβραίων της Ευρώπης σε κέντρα εξόντωσης (γνωστά επίσης ως «στρατόπεδα εξόντωσης») στην κατεχόμενη από τη Γερμανία Πολωνία. Εκείνη την εποχή, τα κέντρα εξόντωσης λειτουργούσαν ήδη ή ήταν υπό κατασκευή. Οι συμμετέχοντας στη διάσκεψη εκτίμησαν ότι η «Τελική Λύση» θα αφορούσε στον εκτοπισμό και τη δολοφονία 11 εκατομμυρίων Εβραίων. Αυτή η εκτίμηση συμπεριλάμβανε τους Εβραίους που κατοικούσαν σε χώρες εκτός γερμανικού ελέγχου, όπως η Ιρλανδία, η Σουηδία, η Τουρκία και η Μεγάλη Βρετανία.

Οι εκτοπισμοί τέτοιας κλίμακας απαιτούσαν τον συντονισμό πολλών υπηρεσιών της γερμανικής κυβέρνησης. Στις εμπλεκόμενες υπηρεσίες συγκαταλέγονταν το Κεντρικό Γραφείο Ασφαλείας του Ράιχ (Reichssicherheitshauptamt – RSHA), το Κεντρικό Γραφείο της Αστυνομίας Τάξης, το Υπουργείο Μεταφορών και το Υπουργείο Εξωτερικών. Το RSHA ή οι περιφερειακοί ηγέτες των SS και της αστυνομίας συντόνιζαν και συχνά διηύθυναν τους εκτοπισμούς. Η Αστυνομία Τάξης συνελάμβανε και μετέφερε τους Εβραίους στα κέντρα εξόντωσης. Οι τοπικές βοηθητικές μονάδες ή συνεργάτες σε κατεχόμενα εδάφη βοήθησαν σε αυτές τις προσπάθειες. Το Υπουργείο Μεταφορών συντόνιζε τα δρομολόγια των τρένων, σε συνεργασία με το Τμήμα IV B 4 του RSHA υπό τη διοίκηση του αντισυνταγματάρχη των SS Άντολφ Άιχμαν. Το Υπουργείο Εξωτερικών διαπραγματευόταν με τους συμμάχους της Γερμανίας στον Άξονα τη μεταφορά των Εβραίων πολιτών τους σε γερμανική κράτηση.

Οι Γερμανοί επιχείρησαν να συγκαλύψουν τις προθέσεις τους. Προσπάθησαν να παρουσιάσουν τους εκτοπισμούς ως «μετεγκατάσταση» του εβραϊκού πληθυσμού σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στην «Ανατολή». Στην πραγματικότητα, η «μετεγκατάσταση στην Ανατολή» αποτέλεσε ευφημισμό για τη μεταφορά στα κέντρα εξόντωσης και τις μαζικές δολοφονίες.

Μέσα στα βαγόνια

Οι αξιωματούχοι των γερμανικών σιδηροδρόμων χρησιμοποιούσαν τόσο τις εμπορικές όσο και τις επιβατικές αμαξοστοιχίες για τους εκτοπισμούς. Προκειμένου να πειστεί ο γερμανικός πληθυσμός ότι οι εκτοπισμένοι προορίζονταν για μετεγκατάσταση, οι περισσότεροι Εβραίοι από το Γερμανικό Ράιχ μεταφέρθηκαν στα ανατολικά με επιβατηγό τρένο. Οι Εβραίοι στη γερμανοκρατούμενη Ανατολή ήταν σε πολύ χειρότερη κατάσταση. Συνήθως, οι γερμανικές αρχές δεν έδιναν στους εκτοπισμένους φαγητό ή νερό, ακόμα και όταν το ταξίδι ήταν μεγάλο ή όταν τα ατυχή θύματα έπρεπε να περιμένουν για μέρες σε παράπλευρες γραμμές για να περάσουν άλλα τρένα. Οι εκτοπισμένοι στοιβάζονταν σε σφραγισμένα φορτηγά βαγόνια σε συνθήκες συνωστισμού. Υπέφεραν από την έντονη ζέστη το καλοκαίρι και από το πολικό ψύχος τον χειμώνα. Εκτός από έναν κουβά, δεν υπήρχαν άλλες εγκαταστάσεις υγιεινής. Η δυσοσμία από τα ούρα και τα περιττώματα ενέτεινε τον εξευτελισμό και τα δεινά των εκτοπισμένων. Χωρίς φαγητό, νερό και κατάλληλο εξαερισμό, πολλοί εκτοπισμένοι πέθαιναν προτού τα τρένα φτάσουν στον προορισμό τους. Ένοπλοι αστυνομικοί ή στρατιωτικοί φρουροί συνόδευαν τις μεταφορές. Είχαν εντολές να πυροβολούν οποιονδήποτε προσπαθούσε να δραπετεύσει.

Τα θύματα

Από τον Δεκέμβριο του 1941 έως τον Ιούλιο του 1942, οι αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας ίδρυσαν πέντε κέντρα εξόντωσης στην κατεχόμενη Πολωνία. Αυτά ήταν το Κέλμνο, το Μπέλζεκ, το Σόμπιμπορ, το Τρεμπλίνκα II (το Τρεμπλίνκα I ήταν στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας για Εβραίους) και το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, γνωστό και ως Άουσβιτς II. Τα SS και οι αστυνομικές αρχές στην περιφέρεια Λούμπλιν της Γενικής Κυβέρνησης (το τμήμα της κατεχόμενης Πολωνίας που δεν ήταν άμεσα προσαρτημένο στη Γερμανία) διαχειρίζονταν και συντόνιζαν τους εκτοπισμούς στο Μπέλζεκ, το Σόμπιμπορ και το Τρεμπλίνκα στα πλαίσια της «Επιχείρησης Ράινχαρντ». Οι Γερμανοί σκότωσαν σχεδόν 2,7 εκατομμύρια Εβραίους σε αυτά τα πέντε κέντρα εξόντωσης. 

Μπέλζεκ 

Τα κύρια θύματα στο Μπέλζεκ ήταν Εβραίοι από τη νότια και τη νοτιοανατολική Πολωνία. Μεταξύ των θυμάτων ήταν επίσης Εβραίοι εκτοπισμένοι από το επονομαζόμενο Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ στην περιφέρεια Λούμπλιν από τον Οκτώβριο του 1941 έως τα τέλη του καλοκαιριού του 1942. Το Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ περιλάμβανε τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Σουηδία και το Προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας.

Σόμπιμπορ 

Οι περισσότεροι Εβραίοι που εκτοπίστηκαν στο Σόμπιμπορ προέρχονταν από την περιφέρεια Λούμπλιν. Οι γερμανικές αρχές μετέφεραν επίσης Γάλλους και Ολλανδούς Εβραίους στο Σόμπιμπορ την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1943. Στα τέλη του καλοκαιριού του 1943, απέλασαν μικρές ομάδες Σοβιετικών Εβραίων από γκέτο της Λευκορωσίας και της Λιθουανίας. 

Τρεμπλίνκα ΙΙ

Γερμανοί αξιωματούχοι μετέφεραν τους Εβραίους από τις περιφέρειες της Βαρσοβίας και του Ράντομ της Γενικής Κυβέρνησης στο Τρεμπλίνκα II, όπου αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας τους δολοφονούσαν. Εκεί απελάθηκαν επίσης Εβραίοι από τη διοικητική περιφέρεια Μπιάλιστοκ.

Κέλμνο 

Οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν τους περισσότερους από τους Εβραίους που κατοικούσαν στο γκέτο του Λοτζ στο Κέλμνο από τον Ιανουάριο του 1942 έως την άνοιξη του 1943 και, κατόπιν, στις αρχές καλοκαιριού του 1944. Οι εναπομείναντες Ρομά και Σίντι (οι λεγόμενοι «Τσιγγάνοι») του γκέτο απελάθηκαν επίσης εκεί εκείνη την περίοδο. 

Άουσβιτς-Μπίρκεναου

Το 1943 και το 1944, το κέντρο εξόντωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο γερμανικό σχέδιο για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Από τα τέλη του χειμώνα του 1943, τρένα κατέφθαναν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου τακτικά. Μετέφεραν Εβραίους από σχεδόν κάθε κατεχόμενη χώρα της Ευρώπης: από τη Νορβηγία στον βορρά έως το ελληνικό νησί της Ρόδου ανοικτά των ακτών της Τουρκίας στον νότο και από τις γαλλικές πλαγιές των Πυρηναίων στη δύση έως τις ανατολικότερες περιοχές της κατεχόμενης Πολωνίας και των κρατών της Βαλτικής. 

Δυτική και Βόρεια Ευρώπη

Γερμανοί αξιωματούχοι και τοπικοί συνεργάτες εκτόπιζαν Εβραίους από τη δυτική Ευρώπη μέσω προσωρινών στρατοπέδων. Κάποια από αυτά τα προσωρινά στρατόπεδα ήταν το Ντρανσί στη Γαλλία, το Βέστερμπορκ στην Ολλανδία και το Mechelen (Malines) στο Βέλγιο. Περίπου 75.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν από τη Γαλλία. Περισσότεροι από 65.000 από αυτούς μεταφέρθηκαν από το Ντρανσί στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου και περίπου 2.000 στο Σόμπιμπορ. Οι Γερμανοί εκτόπισαν περισσότερους από 100.000 Εβραίους από την Ολλανδία. Σχεδόν όλα αυτά τα άτομα απελάθηκαν από το Βέστερμπορκ: περίπου 60.000 στο Άουσβιτς και περισσότερα από 34.000 στο Σόμπιμπορ. Από τον Αύγουστο του 1942 έως τον Ιούλιο του 1944, 28 τρένα μετέφεραν περισσότερους από 25.000 Εβραίους από το Βέλγιο στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου μέσω του Mechelen.

Το φθινόπωρο του 1942, οι Γερμανοί συνέλαβαν περίπου 770 Νορβηγούς Εβραίους και τους εκτόπισαν με πλοία και τρένα στο Άουσβιτς. Τον Σεπτέμβριο του 1943, έγινε μια προσπάθεια εκτοπισμού των Εβραίων της Δανίας. Ωστόσο, απέτυχε. Η Αντίσταση της Δανίας, έχοντας προειδοποιηθεί για τις επικείμενες συλλήψεις, βοήθησε στη μαζική απόδραση των Εβραίων της Δανίας στην ουδέτερη Σουηδία. Από τους περίπου 7.500 Εβραίους που ζούσαν στη Δανία, μόνο 470 εκτοπίστηκαν στο Theresienstadt.

Νότια Ευρώπη

Οι Γερμανοί εκτόπισαν Εβραίους από την Ελλάδα, την Ιταλία και την Κροατία. Από τον Μάρτιο έως τον Αύγουστο του 1943, αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας εκτόπισαν περισσότερους από 40.000 Εβραίους από τη Θεσσαλονίκη της βόρειας Ελλάδας στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Το προσωπικό του στρατοπέδου δολοφόνησε τους περισσότερους στους θαλάμους αερίων κατά την άφιξή τους. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη βόρεια Ιταλία τον Σεπτέμβριο του 1943, εκτόπισαν περίπου 8.000 Εβραίους. Οι περισσότεροι εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Με βάση μια συμφωνία με την Κροατία, τη σύμμαχό τους στον Άξονα, οι Γερμανοί αξιωματούχοι συνέλαβαν περίπου 7.000 Κροάτες Εβραίους και τους εκτόπισαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου.

Χωροφύλακες και στρατιωτικές μονάδες της Βουλγαρίας συνέλαβαν και εκτόπισαν περίπου 7.000 Εβραίους κατοίκους της υπό βουλγαρικής κατοχής Μακεδονίας, πρώην τμήμα της Γιουγκοσλαβίας, μέσω ενός προσωρινού στρατοπέδου στα Σκόπια. Οι βουλγαρικές αρχές συγκέντρωσαν περίπου 4.000 Εβραίους που κατοικούσαν στην υπό βουλγαρική κατοχή Θράκη σε δύο σημεία συγκέντρωσης στη Βουλγαρία. Από εκεί οι Εβραίοι τέθηκαν υπό γερμανική κράτηση. Συνολικά, η Βουλγαρία εκτόπισε περισσότερους από 11.000 Εβραίους σε ελεγχόμενο από τους Γερμανούς έδαφος. Οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν αυτούς τους Εβραίους στο Τρεμπλίνκα II και τους δολοφόνησαν στους θαλάμους αερίων.

Κεντρική Ευρώπη

Οι γερμανικές αρχές άρχισαν τον εκτοπισμό Εβραίων από το Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ τον Οκτώβριο του 1941. Εκείνη την περίοδο, η κατασκευή των κέντρων εξόντωσης βρισκόταν ακόμα σε στάδιο σχεδιασμού. Από τις 15 Οκτωβρίου 1941 έως τις 4 Νοεμβρίου 1941, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν 20.000 Εβραίους στο γκέτο του Λοτζ. Από τις 8 Νοεμβρίου 1941 έως τον Οκτώβριο του 1942, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν περίπου 49.000 Εβραίους από το Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ στις πόλεις Ρίγα, Μινσκ, Kovno και Raasiku, οι οποίες ανήκαν στο Reich Commissariat Ostland. Το Reich Commissariat Ostland περιλάμβανε την κατεχόμενη από τη Γερμανία Λευκορωσία, τη Λιθουανία, τη Λετονία και την Εσθονία. Οι αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας πυροβολούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των εκτοπισμένων κατά την άφιξή τους εκεί. 

Από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο του 1942, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν ακόμη περίπου 63.000 Γερμανούς, Αυστριακούς και Τσέχους Εβραίους στο γκέτο της Βαρσοβίας και σε διάφορες τοποθεσίες της περιφέρειας Λούμπλιν. Αυτές οι τοποθεσίες περιλάμβαναν τα προσωρινά στρατόπεδα-γκέτο της Krasnystaw και της Izbica και το κέντρο εξόντωσης Σόμπιμπορ. Οι Γερμανοί Εβραίοι κάτοικοι των γκέτο του Λοτζ και της Βαρσοβίας αργότερα εκτοπίστηκαν με Πολωνούς Εβραίους στο Κέλμνο, το Τρεμπλίνκα II και, το 1944, στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου.

Οι πρώτοι Εβραίοι, οι οποίοι μεταφέρθηκαν από το Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ απευθείας στο Άουσβιτς, έφτασαν εκεί στις 18 Ιουλίου 1942 από τη Βιέννη. Από τα τέλη Οκτωβρίου 1942 έως τον Ιανουάριο του 1945, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν περισσότερους από 71.000 Εβραίους που είχαν απομείνει στο Μεγάλο Γερμανικό Ράιχ στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Εκτόπισαν ηλικιωμένους ή επιφανείς Εβραίους από τη Γερμανία, την Αυστρία, το Προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας και τη δυτική Ευρώπη στο γκέτο του Τερεζίενσταντ. Αυτό το γκέτο λειτουργούσε επίσης και ως προσωρινό στρατόπεδο για εκτοπισμούς ακόμα πιο ανατολικά, πιο συχνά στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου.

Από τον Μάιο έως τον Ιούλιο του 1944, Ούγγροι χωροφύλακες, σε συνεργασία με Γερμανούς αξιωματούχους των αστυνομικών δυνάμεων ασφαλείας, εκτόπισαν σχεδόν 440.000 Εβραίους από την Ουγγαρία. Οι περισσότεροι εστάλησαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Με τη συνεργασία των σλοβακικών αρχών, οι Γερμανοί εκτόπισαν περισσότερους από 50.000 Σλοβάκους Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου και Μαϊντάνεκ. Οι Σλοβάκοι Εβραίοι ήταν οι πρώτοι που επιλέχθηκαν για τους θαλάμους αερίων του Μπίρκεναου. Το φθινόπωρο του 1944, Γερμανοί αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας εκτόπισαν 10.000 Σλοβάκους Εβραίους στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου κατά τη διάρκειας της εξέγερσης των Σλοβάκων. Πρόκειται για τον τελευταίο μεγάλο εκτοπισμό σε κέντρο εξόντωσης.

Από τον Μάρτιο του 1942 έως τον Νοέμβριο του 1943, τα SS και η αστυνομία εκτόπισαν περίπου 1.526.000 Εβραίους, τους περισσότερους με τρένα, στα κέντρα εξόντωσης της Επιχείρησης Ράινχαρντ, Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ και Τρεμπλίνκα. Από τον Δεκέμβριο του 1941 έως τον Μάρτιο του 1943 και πάλι από τον Ιούνιο έως τον Ιούλιο του 1944, αξιωματούχοι των SS και της αστυνομίας εκτόπισαν περίπου 167.000 Εβραίους και περίπου 4.300 Ρομά στο κέντρο εξόντωσης Κέλμνο. Τα θύματα μεταφέρθηκαν εκεί με τρένο, φορτηγά και πεζή. Από τον Μάρτιο του 1942 έως τον Δεκέμβριο του 1944, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν περίπου 1,1 εκατομμύριο Εβραίους και 23.000 Ρομά και Σίντι στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Η συντριπτική πλειονότητα των οποίων μεταφέρθηκε με τρένα. 

Λιγότεροι από 500 επέζησαν από τα κέντρα εξόντωσης της Επιχείρησης Ράινχαρντ. Ελάχιστοι Εβραίοι επέζησαν από τις μεταφορές στο Κέλμνο. Ίσως σχεδόν 100.000 Εβραίοι να επέζησαν από τον εκτοπισμό στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου επειδή επιλέχθηκαν για καταναγκαστική εργασία κατά την άφιξή τους.