Ocaleni z Holokaustu i ustanowienie Państwa Izrael (14 maja 1948 roku)

Przed Holokaustem Żydzi europejscy doświadczyli wielu wieków antysemityzmu. Rządy i kościoły w całej Europie falowo nakładały na nich kolejne ograniczenia. Na przykład zabraniały one Żydom posiadania ziemi i ograniczały miejsca ich zamieszkania lub rodzaje pracy, jaką mogli wykonywać. Zmuszały ich nawet do noszenia wyraźnych oznaczeń, które miały z nich czynić wyrzutków społecznych. 

Na podstawie tej wielowiekowej historii wykluczenia i prześladowań Żydzi stwierdzili, że tylko dzięki utworzeniu ojczyzny w Ziemi Izraela mogą zapewnić sobie przyszłość i możliwość życia wspólnotowego. Założenie to miał realizować nowy żydowski ruch polityczny zwany syjonizmem, który powstał pod koniec XIX wieku. Po I wojnie światowej ruch ten zyskiwał coraz większą popularność w Europie w czasie, kiedy wskutek nowych antyżydowskich ruchów politycznych i ustaw nasilały się prześladowania. 

Podczas Holokaustu naziści oraz ich sojusznicy i kolaboranci zamordowali 6 milionów mężczyzn, kobiet i dzieci pochodzenia żydowskiego. Zniszczyli w ten sposób kwitnące przez wieki życie żydowskie w Europie wraz z tysiącami społeczności żydowskich. 

W wyniku tego ludobójstwa dla ocalonych z Holokaustu i innych Żydów stało się jasne, że potrzebują oni ojczyzny, która zapewni im bezpieczeństwo i niepodległość. Ruch syjonistyczny zaczęło wspierać coraz więcej ocalonych, przywódców innych krajów i innych ludzi. Kiedy w maju 1948 r. ustanowiono Państwo Izrael, wielu ocalonych z Holokaustu uznało je za swoją ojczyznę, w której nie będą już prześladowaną mniejszością.

Reakcja Żydów na antysemityzm kilkadziesiąt lat przed Holokaustem 

W XIX wieku i na początku wieku XX w Europie pojawiły się nowe formy antysemityzmu. W tym okresie wśród chrześcijan wiekowe uprzedzenia wobec Żydów zaczęły łączyć się z nienawiścią w nowszych formach: rasowej, narodowej i etnicznej. W wielu krajach do szerzenia antysemickich teorii spiskowych i innych kłamstw na temat Żydów wykorzystywano prasę skierowaną do masowego odbiorcy. Podsycano w niej nienawiść oraz grano na ludzkich lękach i uprzedzeniach. Nowe ruchy polityczne prowadziły kampanie z wykorzystaniem wyraźnie antyżydowskiego programu. Większość ruchów nacjonalistycznych w Europie przedstawiała Żydów jako obcych, którzy nie chcą się asymilować. W Imperium Rosyjskim wspólnoty żydowskie kilkakrotnie padały ofiarami brutalnych i śmiertelnych ataków (pogromów). 

Na całym kontynencie Żydzi głowili się nad tym, jak rozwiązać problem antysemityzmu, a jednocześnie dbać o żywą kulturę swoich społeczności. Prowadzili porywcze dyskusje o tym, jak znaleźć równowagę między żydowskimi tradycjami religijnymi a nowoczesnym życiem. Zastanawiali się, czy i jak powinni się asymilować oraz czy i jak iść z duchem czasu. Debatowali również, który język powinien im służyć za wyznacznik tożsamości. Uważali, że z powodu rozpowszechnionego ubóstwa i licznych zagrożeń przemocą w Europie najlepszym wyjściem jest emigracja do Stanów Zjednoczonych lub innych krajów. 

To właśnie w takim kontekście powstał współczesny syjonizm. Ten ruch polityczny postulował utworzenie autonomicznego państwa żydowskiego w Ziemi Izraela. „Syjon” to nazwa Izraela wywodząca się z Biblii hebrajskiej. Współczesny syjonizm osadza się na kilkusetletniej historii Żydów w Ziemi Izraela, którą zamieszkiwali od ponad 4 tysięcy lat. Ziemia Izraela od zawsze stanowiła centralny punkt w judaizmie i Biblii hebrajskiej. 

W ten oto sposób syjonizm był zjawiskiem zarówno starym, jak i nowym. Zrodził się ze starożytnych związków religijnych i historycznych Żydów z Ziemią Izraela. Ale syjonizm był też współczesnym ruchem politycznym, który powstał w odpowiedzi na coraz częstsze objawy antysemityzmu. Częściowo inspirowały go idee i koncepcje dominujące w Europie pod koniec XIX wieku, w tym etnonacjonalizm.

Theodor Herzl i Pierwszy Kongres Syjonistyczny

Współczesny ruch syjonistyczny stworzył Theodor Herzl pod koniec XIX wieku. 

Herzl był żydowskim prawnikiem i dziennikarzem z Austro-Węgier, który doświadczył rozpowszechnionego w Europie antysemityzmu. Zainspirowało go to do założenia ruchu syjonistycznego. Herzl jako zagraniczny korespondent czołowego wiedeńskiego dziennika opisywał antysemicką sprawę Dreyfusa w Paryżu w 1894 r. Alfred Dreyfus był francusko-żydowskim oficerem wojskowym. Padł on ofiarą antyżydowskich uprzedzeń i bezpodstawnie został skazany za zdradę. Jego proces wpisywał się w schemat kłamstw przedstawiających Żydów jako podstępnych obcych. W 1897 r. Herzl był także świadkiem, jak zadeklarowany antysemicki polityk Karl Lueger został burmistrzem Wiednia.

Herzl przekonywał, że Żydzi muszą utworzyć autonomiczne państwo, samodzielnie decydujące o swoim istnieniu. Uważał, że powinni oni raczej powrócić do ojczyzny swoich przodków, Izraela, niż pozostać bezbronną mniejszością w Europie.

W 1897 r. Theodor Herzl zwołał Pierwszy Kongres Syjonistyczny. Jego uczestnicy zadeklarowali “utworzenie Żydom gwarantowanej przez prawo i uznawanej przez inne kraje siedziby narodowej” w Ziemi Izraela. Wówczas obszar ten wchodził w skład Imperium Osmańskiego i nazywano go powszechnie „Palestyną”, czyli nazwą regionu, sięgającą czasów starożytności i Cesarstwa Bizantyńskiego.1Footnote 11 Herzl wraz z innymi pragnął pozyskać poparcie dla syjonizmu ze strony przywódców innych państw, w tym władz osmańskich.

W ruch syjonistyczny zaangażowało się kilkaset tysięcy Żydów z Europy i innych kontynentów. Chcieli oni przygotować się do osiedlenia w Ziemi Izraela. Sympatycy ruchu syjonistycznego postulowali, aby Żydzi na co dzień posługiwali się językiem hebrajskim. Dlatego zakładano hebrajskie szkoły językowe i gazety. W Europie popularność zyskały młodzieżówki i organizacje sportowe. Ruch syjonistyczny zachęcał Żydów do tego, aby przygotowywali się do pracy w rolnictwie i nabywali umiejętności przydatne w ich przyszłej ojczyźnie. 

Utworzenie Mandatu Palestyny po I wojnie światowej

W wyniku I wojny światowej (1914–1918) radykalnie zmieniła się mapa Europy, Bliskiego Wschodu i innych regionów. Podczas wojny Imperium Osmańskie dołączyło do sojuszu państw centralnych. Oznacza to, że walczyło ono po stronie Niemiec, Bułgarii i Austro-Węgier. Państwa centralne występowały przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji, Imperium Rosyjskiemu i innym krajom. 

Podczas wojny toczyła się dyskusja na temat przyszłości Imperium Osmańskiego. Dla wielu obserwatorów międzynarodowych jasne było, że chyli się ono ku upadkowi. Oczywiste było też to, że różne kraje i grupy miały zakusy na kontrolę jego terytorium na Bliskim Wschodzie. Wielka Brytania i inne mocarstwa podpisały szereg porozumień i deklaracji dotyczących przyszłego statusu terenów tego Imperium. Warto tu wspomnieć o deklaracji Balfoura, wydanej w 1917 r. przez Wielką Brytanię. W deklaracji tej opowiadano się za utworzeniem „żydowskiej siedziby narodowej” na terytorium, które w dokumencie nazywano „Palestyną”.

I wojna światowa doprowadziła do upadku Imperium Osmańskiego. W wyniku tego Liga Narodów utworzyła dwa mandaty ustanawiające rządy nad terytorium byłego Imperium Osmańskiego na Bliskim Wschodzie. Chodziło tu o „Mandat Syrii i Libanu” oraz „Mandat Palestyny”. Nad Mandatem Palestyny kontrolę administracyjną powierzono Wielkiej Brytanii.2Footnote 22 Według porozumienia mandatowego to właśnie ten kraj miał spełnić obietnice określone w deklaracji Balfoura. Na terytorium ustanowiono trzy języki oficjalne: angielski, arabski i hebrajski. 

Kilka lat po I wojnie światowej wiele partii politycznych w Europie przekonało się, że wśród ich wyborców nienawistne przekazy antysemickie zyskiwały ogromny posłuch. Nowe ruchy polityczne (w tym niemiecki nazizm) otwarcie głosiły poglądy antysemickie i wpisywały je w swoje programy partyjne. Jednocześnie ruch syjonistyczny rozrastał się i dążył do realizacji swojego celu, jakim było utworzenie autonomicznego państwa żydowskiego w Ziemi Izraela. Jednak władze brytyjskie znacznie ograniczyły imigrację Żydów do Mandatu Palestyny. Częściowo zrobiły to po to, aby obniżyć ryzyko przemocy i rozruchów pomiędzy miejscowymi Arabami a Żydami. Ograniczenia te w wielu syjonistach wzbudziły frustrację.

Poszukiwanie bezpiecznego schronienia podczas Holokaustu (1933–1945)

Naziści doszli do władzy w Niemczech w 1933 r. Wielu Żydów próbowało uciec przed wszechobecną, sponsorowaną przez państwo, antysemicką polityką nowego reżimu i towarzyszącej jej ustawom. Planowali oni między innymi emigrację do innych krajów europejskich, Stanów Zjednoczonych, Kanady, czy Mandatu Palestyny. Jednak opuszczenie Niemiec nie było łatwe. Aby wyemigrować, Żydzi musieli ubiegać się o ogromną liczbę dokumentów, które były kosztowne i trudne do zorganizowania. Nawet jeśli komuś udało się zdobyć potrzebne dokumenty, bardzo niewiele krajów było gotowych przyjąć u siebie Żydów.

Zdjęcie

Niemieccy Żydzi mający nadzieję na emigrację do Palestyny (Zdjęcie)

Niemieccy Żydzi mający nadzieję na emigrację do Palestyny, ustawiają się w długie kolejki przed biurem podróży Palestine and Orient. Berlin, Niemcy, 22 stycznia 1939 r.

Źródło:

• DIZ Muenchen GMBH, Sueddeutscher Verlag Bilderdienst

Przez całe lata 30. władze brytyjskie coraz częściej ograniczały imigrację Żydów do Mandatu Palestyny. Mimo to w latach 1933–1939 przybyło do niej około 60 tysięcy osób narodowości żydowskiej z Niemiec i zajętych przez nie terytoriów. 

W maju 1939 r. władze brytyjskie opublikowały dokument określający politykę wobec Żydów pt. White Paper of 1939 (Biała księga z 1939 roku). Kreśliła ona plany dalszego ograniczania przez władze brytyjskie imigracji Żydów do Mandatu Palestyny. Zmiana polityki i odejście od deklaracji Balfoura rozczarowały i zbulwersowały syjonistów. Moment był szczególnie niefortunny. W latach 1938–1939 nazistowskie Niemcy poszerzyły granice i zasięg przez akty agresji terytorialnej wobec sąsiednich krajów. W ten sposób pod kontrolą reżimu znalazło się jeszcze więcej Żydów. Dalsze zagrożenie dla społeczności żydowskich w Europie stanowił wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 r. Naziści przeprowadzali akty masowej i brutalnej przemocy wobec Żydów na każdym okupowanym przez siebie terytorium. Często naziści mogli tu liczyć na pomoc sojuszników i miejscowych kolaborantów. Dla tych Żydów, którzy chcieli zbiec przed nazistami za granicę, z powodu wojny opuszczenie terytorium i podróż były coraz mniej prawdopodobne i coraz bardziej niebezpieczne. Nie chciano ich przyjąć w niemal żadnym kraju. 

Na przestrzeni wojny nazistowska polityka antysemicka przerodziła się w systematyczne mordy na masową skalę. Naziści wraz ze swoimi sojusznikami i kolaborantami zamordowali 6 milionów żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci. Dopuścili się ludobójstwa, które w tym konkretnym przypadku nazywane jest Holokaustem. 

Mandat Palestyny podczas II wojny światowej (1939–1945)

Podczas II wojny światowej konflikt pomiędzy Niemcami a Wielką Brytanią i jej sojusznikami poszerzył się o rejon Afryki Północnej. W 1942 r. Wielka Brytania w bitwie pod El Alamein ostatecznie zatrzymała pochód Niemców przez Egipt. Dzięki temu Mandat Palestyny pozostał w rękach brytyjskich, a mieszkający tam Żydzi pozostali bezpieczni od nazistowskiego ludobójstwa.

Wielu Żydów z Mandatu Palestyny chciało dołączyć do walk przeciwko nazistowskich Niemcom. Tysiącami zaciągali się na ochotnika do armii brytyjskiej. Niektórzy z nich walczyli w nowo uformowanych jednostkach żydowskich. Podajmy tu przykład Hanny Szenes, młodej Żydówki urodzonej na Węgrzech. Służyła jako ochotniczka spadochroniarka, którą zrzucono za linie wroga, gdzie miała działać w ruchu oporu i akcjach ratunkowych. Aresztowano ją, kiedy próbowała przekroczyć granicę Węgier pod okupacją niemiecką. Pomimo kilkumiesięcznych tortur nie wydała żadnego ze swoich towarzyszy. Ostatecznie skazano ją za zdradę i stracono. Oficjalnie Brygadę Żydowską jako brytyjską formację zbrojną walczącą pod sztandarem z Gwiazdą Dawida powołano we wrześniu 1944 r. W skład formacji weszło ponad 5 tysięcy żydowskich ochotników z Mandatu Palestyny. Brygada Żydowska mężnie walczyła z Niemcami we Włoszech od marca 1945 r. do zakończenia wojny w Europie w maju 1945 r. 

Wielu Żydów w Mandacie Palestyny miało rodziny i przyjaciół uwięzionych w Europie. Z niepokojem oczekiwali jakichkolwiek wieści o ich losach. Reagowali z przerażeniem, kiedy na jaw wyszły informacje o masowych mordach na europejskich Żydach.

Powojenny kryzys uchodźczy (1945–1948)

Kiedy alianci pokonali Niemcy wiosną 1945 r., okazało się, że kilka milionów cywilów w Europie przebywa z dala od swoich domów. Dotyczyło to również kilkuset tysięcy Żydów ocalonych z Holokaustu. Nazistowskie Niemcy nie tylko wymordowały 6 milionów Żydów europejskich i wiele milionów innych osób, lecz również na niespotykaną dotąd skalę przymusowo przesiedliły całe populacje. Niemiecka polityka wojenna zakończyła się najpoważniejszym dotąd kryzysem uchodźczym na świecie. 

Niemcy poddały się w maju 1945 r. W ciągu kilku miesięcy alianci objęli repatriacją wiele milionów ludzi, którzy wrócili do swoich ojczyzn. W wielu przypadkach Żydzi ocaleni z Holokaustu odmawiali powrotu do miasteczek, w których mieszkali przed wojną, lub mieli poczucie, że powrócić do nich nie mogą. Nie tylko stracili rodziny i społeczności, lecz także należące do nich mienie i źródło utrzymania. Oprócz tego na miejscu musieliby mierzyć się z rozpowszechnionym antysemityzmem i głęboką traumą doznaną podczas Holokaustu. Ci, którzy wracali do swoich ojczyzn, często spotykali się z wrogością i przemocą. Na przykład podczas antysemickich zamieszek w Kielcach w Polsce w lipcu 1946 r. zamordowano 42 ocalałych Żydów.

Wielu ocalonych z Holokaustu przeniosło się do innych krajów w Europie wyzwolonych przez wojska alianckie. Tam liczyli na to, że znajdą miejsca, które będą mogli nazywać domem, i zaczną życie od nowa. Jednak nadal trudno im było zrealizować te zamiary. W Stanach Zjednoczonych, kontrolowanym przez Brytyjczyków Mandacie Palestyny i w innych krajach nadal obowiązywały ograniczenia imigracyjne. 

W alianckich strefach okupacyjnych w Zachodniej Europie wielu ocalałych Żydów kwaterowano w obozach DP (displaced person – osoba przesiedlona; dipis). W tych obozach najwięcej Żydów, bo około 250 tysięcy, znalazło się w 1947 r. Obozy te nigdy nie miały służyć jako stałe miejsce zamieszkania, dlatego większość ich mieszkańców chciała je opuścić. 

Debaty w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych na temat żydowskich uchodźców

Los żydowskich dipisów był kością niezgody między rządami Stanów Zjednoczonych a Wielkiej Brytanii. Latem 1945 r. amerykański przedstawiciel Międzyrządowego Komitetu ds. Uchodźców Earl G. Harrison podjął się misji określenia potrzeb żydowskich dipisów i innych osób przesiedlonych nieobjętych repatriacją. W raporcie, który stworzył, zjadliwie skrytykował sposób ich potraktowania. Opisał przeludnienie i brak higieny w obozach DP. Przedstawił również rekomendacje poprawy warunków żydowskich dipisów. Na koniec Harrison pilnie wezwał do ich szybkiego osiedlenia. Jak zauważył, większość z nich wyraziła chęć wyjazdu do Mandatu Palestyny. Powołał się tu na petycję Agencji Żydowskiej Palestyny. W petycji domagano się wydania Żydom przez władze brytyjskie 100 tysięcy dodatkowych zezwoleń na emigrację.

Prezydent Stanów Zjednoczonych Harry S. Truman przekazał raport Harrisona premierowi Wielkiej Brytanii Clementowi Attlee. Truman naciskał na Brytyjczyków, aby ci pozwolili 100 tysiącom żydowskim dipisom na wyjazd do Mandatu Palestyny. Attlee zdecydowanie odrzucił zarówno propozycję Trumana, jak i rekomendacje z raportu Harrisona. Przestrzegł też Trumana o ryzyku „poważnego nadwerężenia stosunków” między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi, jeśli ich rząd otwarcie będzie się opowiadał za imigracją Żydów do Mandatu Palestyny.

Aby złagodzić napięcia w relacjach z USA, w Wielkiej Brytanii powołano Amerykańsko-Brytyjską Komisję ds. Palestyny. Celem tego było zbadanie twierdzeń z raportu Harrisona. Potwierdzono je w raporcie z kwietnia 1946 r. Komisja zarekomendowała zezwolenie 100 tysiącom Żydów na wyjazd do Palestyny. Wielka Brytania rekomendacje te odrzuciła.

Żydzi ocaleni z Holokaustu i syjonizm w obozach DP

W następstwie Holokaustu wielu ocalonych pragnęło wyjechać z Europy. W syjonizmie odnaleźli nadzieję i drogę. W latach 1945–1948 ocaleni Żydzi coraz częściej wybierali kontrolowany przez Wielką Brytanię Mandat Palestyny jako miejsce, do którego udawali się najchętniej. 

Dawid Ben Gurion, przywódca społeczności żydowskiej w Mandacie Palestyny, kilkukrotnie odwiedzał europejskie obozy DP w 1945 i 1946 r. Wizyty te podnosiły morale w obozach i były okazją do gromadzenia się we wspólnym celu, jakim było utworzenie państwa żydowskiego. Mieszkańcy obozów okazali się wpływową siłą, jeśli chodziło o powodzenie sprawy syjonistów. Częste stały się masowe protesty w obozach DP przeciwko brytyjskiej polityce ograniczania imigracji do Mandatu Palestyny. 

Jednak władze brytyjskie nie ustępowały. To wzmocniło determinację po stronie Żydów, którzy teraz pragnęli w jak największej liczbie dotrzeć do Palestyny każdym możliwym sposobem. W latach 1945–1948 organizacja Briḥah (co w języku hebrajskim oznacza „ucieczkę”) przeniosła z Europy Wschodniej ponad 100 tysięcy Żydów do alianckich stref okupacyjnych i obozów DP. Tam Brygada Żydowska zorganizowała sieć grup, które na statkach przewoziły dipisów do Mandatu Palestyny bez zezwolenia Brytyjczyków. 

Brytyjczycy przechwycili większość z tych statków i odmówili im wpłynięcia do portów. W latach 1945–1948 przechwycili oni na morzu ponad 50 tysięcy żydowskich uchodźców. Odsyłano ich do obozów internowania na Cyprze na Morzu Śródziemnym. Jednym z bardziej znanych przykładów jest przypadek z 1947 r., kiedy to Brytyjczycy zatrzymali w drodze statek Exodus 1947. Na statku znajdowało się 4,5 tysiąca osób ocalonych z Holokaustu. Brytyjczycy odmówili im wstępu do Mandatu Palestyny i przymusowo przetransportowali ich do brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec. Wydarzenie to zyskało globalny rozgłos i postawiło rząd brytyjski w trudnym położeniu. Wzbudziło współczucie wobec powojennych losów europejskich Żydów. Spowodowało też zmianę nastawienia międzynarodowej opinii publicznej wobec ostatecznego uznania państwa żydowskiego w 1948 r. 

Zdjęcie

Statek z uchodźcami żydowskimi Pan-York cumuje w Hajfie (Zdjęcie)

Statek Pan-York, na którego pokładzie znajdują się uchodźcy żydowscy, będący teraz obywatelami nowo utworzonego Państwa Izrael, cumuje w Hajfie. Statek przypłynął z południa Europy do Izraela przez Cypr. Hajfa, Izrael, 9 lipca 1948 r.

Źródło:

• National Archives and Records Administration, College Park, MD

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Ocaleni z Holokaustu i ustanowienie Państwa Izrael

Wraz z pogarszającym się kryzysem uchodźczym rząd brytyjski przedstawił sprawę w Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Podczas specjalnej sesji 29 listopada 1947 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ zagłosowało za podziałem Mandatu Palestyny na dwa nowe państwa: żydowskie i arabskie. Rekomendację tę przyjęli liderzy żydowscy, ale odrzucili arabscy.

Siły brytyjskie zaczęły wycofywać się w kwietniu 1948 r. Liderzy ruchu syjonistycznego przystąpili wówczas do formalnego ustanawiania współczesnego państwa żydowskiego. 14 maja 1948 r. David Ben-Gurion ogłosił utworzenie Państwa Izrael. Oświadczył wówczas, że:

„Nazistowski Holokaust, mord milionów Żydów w Europie, wyraziście potwierdził konieczność rychłego rozwiązania problemu bezdomności narodu – utworzenia państwa, które otworzyłoby swoje bramy szeroko dla każdego Żyda, a narodowi przydałoby status uznanego członka społeczności narodów”.
– Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael w wersji opublikowanej w języku angielskim w New York Times 15 maja 1948 r.

Tego samego dnia prezydent Truman uznał nowe Państwo Izrael. Zniósł wszystkie ograniczenia uniemożliwiające Żydom emigrację do tego kraju. Ocaleni z Holokaustu od razu zaczęli przybywać do nowego państwa. Wielu z nich walczyło i ginęło jako żołnierze w wojnie o niepodległość Izraela (1948–1949). Mimo że Żydzi ocaleni z Holokaustu stanowili mniejszość w populacji Izraela, poczynili znaczący wkład w rozwój narodu. Ocalonym i ich rodzinom na całym świecie Państwo Izrael dalej zapewnia poczucie bezpieczeństwa i napawa dumą.