Dzisiejsi uchodźcy

Agencja ONZ ds. Uchodźców szacuje, że w połowie 2022 r. ponad 84 miliony ludzi zostało przymusowo wysiedlonych ze swoich domów¹. Około 27 milionów z nich to uchodźcy. Resztę stanowiły osoby przesiedlone w granicach swoich krajów jako wewnętrzni przesiedleńcy, osoby bez oficjalnego obywatelstwa żadnego kraju oraz czekający na rozpatrzenie przez inny kraj wniosku o schronienie. Ponad 40 procent wysiedleńców na świecie było w wieku poniżej 18 lat.

Osoby uciekające z trzech krajów (Syrii, Birmy i Sudanu Południowego) stanowiły w połowie 2022 r. ponad jedną trzecią wszystkich uchodźców. Ponadto w ostatnich latach duża liczba wysiedleńców uciekła przed kryzysami związanymi z aktami okrucieństwa, do których dochodziło m.in. w Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga i Iraku. Kryzys uchodźczy spowodowany inwazją Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. sprawił, że liczba uchodźców w ciągu jednego miesiąca wyniosła ponad 3,6 miliona osób.

Uchodźcy, zbrodnie przeciwko ludzkości i ludobójstwo

Akty zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa na wielką skalę wywołały wiele z największych kryzysów uchodźczych na świecie, czego dowodem są wydarzenia w Syrii, Birmie i Iraku.

Od wybuchu powstania i wojny domowej w Syrii w 2011 r. ponad połowa Syryjczyków została wysiedlona ze swoich domów. Ponad 6,6 miliona osób uciekło z kraju w obliczu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, w tym prześladowań, tortur, wymuszonych zaginięć i morderstw. Zbrodnie te zostały popełnione przez reżim syryjski, jak również przez siły ekstremistyczne, w tym samozwańcze Państwo Islamskie (ISIS). Oprócz milionów uchodźców ponad 6 milionów osób zostało wewnętrznie przesiedlonych na terenie Syrii³.

Od sierpnia 2017 r. ponad 700 000 Rohingya, muzułmańskiej grupy mniejszościowej, uciekło z Birmy do sąsiedniego Bangladeszu. Żyją tam w przepełnionych obozach⁴. W grudniu 2018 r. Muzeum Pamięci Holokaustu w Stanach Zjednoczonych (United States Holocaust Memorial Museum) ustaliło, że istnieją niezbite dowody na to, że w Birmie popełniono ludobójstwo na Rohingya. W marcu 2022 r. sekretarz stanu USA formalnie potwierdził to ustalenie.

W 2014 r. setki tysięcy Irakijczyków uciekło przed serią prześladowań religijnych i masowych morderstw, których dopuszczało się samozwańcze Państwo Islamskie w północnym Iraku⁵. W listopadzie 2015 r. Muzeum Pamięci Holokaustu w Stanach Zjednoczonych opublikowało swoje ustalenia, według których samozwańcze Państwo Islamskie dopuściło się ludobójstwa wobec Jezydów i wielu zbrodni przeciwko ludzkości wobec innych społeczności religijnych, w tym zarówno grup chrześcijańskich, jak i muzułmańskich.

Uchodźcy i ochrona międzynarodowa

W następstwie II wojny światowej społeczność międzynarodowa musiała zmierzyć się z problemem setek tysięcy wysiedlonych. Uznając swoją moralną porażkę w pomaganiu Żydom i innym osobom uciekającym przed nazistowskimi prześladowaniami przed wybuchem II wojny światowej, światowi przywódcy podjęli istotne zobowiązania w kontekście pomocy uchodźcom i ich ochrony.

W 1948 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Deklaracja ta uznaje prawo każdej jednostki do poszukiwania i korzystania z azylu przed prześladowaniami. Pod koniec 1950 r. ONZ utworzyła Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, znane również jako UNHCR lub Agencja ONZ ds. Uchodźców. W 1951 r. państwa członkowskie ONZ przyjęły również Konwencję dotyczącą statusu uchodźców. Ustanowiła ona podstawowe międzynarodowe zobowiązanie do nieodsyłania ludzi do krajów, w których ich życie lub wolność mogą być zagrożone. W 1968 r. Stany Zjednoczone stały się stroną nowego załącznika, czyli protokołu, do Konwencji dotyczącej statusu uchodźców. Prawa i obowiązki przedstawione w Konwencji z 1951 r. dotyczyły sytuacji uchodźców w Europie po II wojnie światowej. Jednak nowy protokół z 1967 r. formalnie rozszerzył międzynarodową ochronę prawną na uchodźców z innych konfliktów poza Europą, także po bezpośrednim okresie powojennym⁶.

Konwencja ta definiuje uchodźców jako osoby, które: 

1. znajdują się poza granicami swojego kraju ojczystego lub kraju pobytu; 
2. oraz nie mogą powrócić do swojego kraju lub zwrócić się do niego o udzielenie im ochrony, ponieważ obawiają się prześladowań z powodu swojej „rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych”⁷. 

Konwencja zapewnia uchodźcom szeroki zakres ochrony prawnej wynikającej z prawa międzynarodowego. Obejmują one wolność zrzeszania się, prawo do zadośćuczynienia oraz ochronę przed dyskryminacją.

Te przełomowe zobowiązania sprawiły, że pomoc uchodźcom w trudnej sytuacji stała się obowiązkiem społeczności międzynarodowej. Do dziś kształtują one politykę w tym zakresie.

Osoby przesiedlone wewnętrznie

Nie wszystkie osoby przymusowo wysiedlone ze swoich domów są uchodźcami w świetle prawa międzynarodowego. Osoby przesiedlone wewnętrznie to ludzie, którzy uciekli ze swoich domów, być może z tych samych powodów co uchodźcy, ale nie opuścili kraju, w którym żyli. Zgodnie z prawem międzynarodowym osoby przesiedlone wewnętrznie technicznie podlegają ochronie własnego rządu, nawet jeśli to ten rząd odpowiada za ich wysiedlenie.

Do połowy 2021 r. ponad 48 milionów ludzi zostało sklasyfikowanych jako osoby przesiedlone wewnętrznie. Osoby, które przekroczyły granicę międzynarodową, uciekając przed biedą lub katastrofami naturalnymi, takimi jak powodzie, trzęsienia ziemi czy susze, również nie kwalifikują się do otrzymania statusu uchodźcy. W rezultacie takie osoby nie otrzymują takiej samej ochrony prawnej jak uchodźcy.

Globalny wpływ kryzysu uchodźczego

Obecny kryzys uchodźczy jest wynikiem konfliktów, w wyniku których dochodzi do masowych aktów okrucieństwa i łamania praw człowieka. Zdecydowana większość obecnych uchodźców przebywa w krajach sąsiadujących z ich ojczyznami. Na przykład 85 procent zarejestrowanych syryjskich uchodźców w 2021 r. wciąż przebywało w sąsiednich państwach: Turcji, Libanie, Jordanii i Iraku. Sam Liban, którego populacja w 2011 r. wynosiła 4,3 miliona, przyjął 1,5 miliona syryjskich uchodźców. Wyrwani ze swoich domów, społeczności i kultur – i często straumatyzowani przez swoje doświadczenia – niektórzy uchodźcy również starają się przenieść do bardziej odległych krajów, gdzie mają nadzieję na możliwość prowadzenia bezpiecznego i produktywnego życia.

Tak duże napływy uchodźców stanowią poważne obciążenie dla zasobów krajów przyjmujących. Ponadto mogą powodować napięcia na poziomie krajowym i regionalnym o daleko idących konsekwencjach. W Europie w ciągu ostatniej dekady napływ uchodźców i jeszcze większej liczby migrantów przyczynił się do wzrostu poparcia dla ugrupowań skrajnie prawicowych, rasizmu i ksenofobii.

System międzynarodowej ochrony uchodźców jest jednym z pozytywnych skutków ubocznych światowego rozrachunku z brakiem ochrony Żydów i innych osób, które uciekały przed nazistowskimi prześladowaniami. Obecna skala globalnego kryzysu uchodźczego przypomina jednak, że tak długo, jak będą trwały brutalne konflikty i zbrodnie, wielu ludzi będzie uciekać w poszukiwaniu bezpieczeństwa.