Οι πρόσφυγες σήμερα

Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες υπολόγισε ότι, μέχρι τα μέσα του 2022, περισσότεροι από 84 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν βίαια από τα σπίτια τους.¹  Από αυτούς, περίπου 27 εκατομμύρια ήταν πρόσφυγες. Οι υπόλοιποι παρέμειναν εκτοπισμένοι εντός των συνόρων της χώρας τους ως εσωτερικά εκτοπισθέντες, ήταν ανιθαγενείς (δηλαδή χωρίς επίσημη ιθαγένεια) ή περίμεναν από τρίτη χώρα να αποφανθεί για την αίτηση ασύλου τους. Πάνω από το 40% των εκτοπισθέντων παγκοσμίως ήταν κάτω των 18 ετών.

Οι άνθρωποι που εγκατέλειψαν τις τρεις χώρες —τη Συρία, τη Βιρμανία και το Νότιο Σουδάν— αναλογούσαν στο ένα τρίτο και πάνω του συνόλου των προσφύγων στα μέσα του 2022. Επιπλέον, μεγάλος αριθμός εκτοπισθέντων έχει διαφύγει τις κρίσεις που συνοδεύονταν από θηριωδίες τα τελευταία χρόνια, μεταξύ άλλων στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και το Ιράκ. Η προσφυγική κρίση που προκλήθηκε από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 δημιούργησε περισσότερους από 3,6 εκατομμύρια πρόσφυγες σ᾽ έναν μόλις μήνα.²

Πρόσφυγες, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία

Μαζικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίες προκάλεσαν πολλές από τις μεγαλύτερες προσφυγικές κρίσεις σε όλο τον κόσμο, όπως αποδεικνύεται από τα γεγονότα στη Συρία, τη Βιρμανία και το Ιράκ.

Από το ξέσπασμα της σύρραξης στη Συρία και τον εμφύλιο το 2011, έχουν εκτοπιστεί από τα σπίτια τους πάνω από το 50% των Σύριων. Πάνω από 6,6 εκατομμύρια άνθρωποι εγκατέλειψαν τη χώρα για να ξεφύγουν από εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως διώξεις, βασανιστήρια, βίαιες εξαφανίσεις και δολοφονίες. Αυτά τα εγκλήματα έχουν διαπραχθεί από το συριακό καθεστώς και από εξτρεμιστικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους (ISIS). Εκτός από τα εκατομμύρια των προσφύγων, πάνω από 6 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Συρίας.³

Στη Βιρμανία, περισσότεροι από 700.000 Ροχίνγκια, μια μουσουλμανική μειονότητα, έχουν καταφύγει στο γειτονικό Μπαγκλαντές από τον Αύγουστο του 2017. Εκεί, διαμένουν σε υπερπλήρεις καταυλισμούς προσφύγων.⁴ Τον Δεκέμβριο του 2018, το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών κατέληξε ότι υπήρχαν αδιάσειστα στοιχεία ότι είχε διαπραχθεί γενοκτονία στη Βιρμανία κατά των Ροχίνγκια. Τον Μάρτιο του 2022, ο Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ επιβεβαίωσε επίσημα αυτά τα στοιχεία.

Εκατοντάδες χιλιάδες Ιρακινοί διέφυγαν τις θρησκευτικές διώξεις και τις μαζικές δολοφονίες που διεξήγαγε το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος στο βόρειο Ιράκ το 2014.⁵ Τον Νοέμβριο του 2015, το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών δημοσίευσε τα ευρήματά του που συνηγορούσαν στη διάπραξη γενοκτονίας κατά των Γεζίντι από το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος και εκτεταμένων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας εναντίον άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων, τόσο χριστιανικών όσο και μουσουλμανικών.

Οι πρόσφυγες και το καθεστώς διεθνούς προστασίας

Στον απόηχο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η διεθνής κοινότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισθέντες. Αναγνωρίζοντας την ηθική τους αποτυχία να βοηθήσουν τους Εβραίους και όσους είχαν ξεφύγει από τον ναζιστικό διωγμό πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι παγκόσμιοι ηγέτες ανέλαβαν σημαντικές δεσμεύσεις προκειμένου να βοηθήσουν και να προστατεύσουν τους πρόσφυγες.

Το 1948 τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησαν την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η Διακήρυξη αναγνωρίζει το δικαίωμα κάθε ατόμου να ζητά και να του παρέχεται άσυλο όταν διώκεται. Στα τέλη του 1950, ο ΟΗΕ ίδρυσε το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες, γνωστό και ως Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες ή Υπηρεσία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Τα κράτη μέλη του ΟΗΕ υιοθέτησαν επίσης τη Σύμβαση για το Καθεστώς των Προσφύγων το 1951. Η Σύμβαση για τους πρόσφυγες καθόρισε τη θεμελιώδη διεθνή υποχρέωση να μην γίνονται επαναπροωθήσεις σε χώρες όπου απειλείται η ζωή ή η ελευθερία των προσφύγων. Το 1968 οι Ηνωμένες Πολιτείες υπέγραψαν ένα νέο πρωτόκολλο της Σύμβασης για τους πρόσφυγες. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που περιγράφονται στη Σύμβαση του 1951 αφορούσαν το καθεστώς των προσφύγων στην Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, το νέο πρωτόκολλο του 1967 διεύρυνε επισήμως τη διεθνή νομική προστασία στους πρόσφυγες από άλλες συγκρούσεις εκτός Ευρώπης και πέρα​ από την άμεση μεταπολεμική περίοδο.⁶

Η Σύμβαση για τους Πρόσφυγες ορίζει τον πρόσφυγα ως κάποιο άτομο που: 

1. βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του ή του τόπου κατοικίας του και 
2. εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική τάξη ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία της χώρας αυτής, ή την επιστροφή σ᾽ αυτήν.⁷  

Η σύμβαση παρέχει στους πρόσφυγες ένα ευρύ φάσμα νομικής προστασίας βάσει του διεθνούς δικαίου. Περιλαμβάνει την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, το δικαίωμα δικαστικής προσφυγής και την προστασία από τις διακρίσεις.

Αυτές οι δεσμεύσεις αποτέλεσαν ορόσημο για την καθιέρωση του προσφυγικού ζητήματος ως πρωταρχική ευθύνη της διεθνούς κοινότητας. Ακόμα και σήμερα τα κράτη συνεχίζουν να διαμορφώνουν την προσφυγική πολιτική.

Εσωτερικά εκτοπισθέντες

Όσα άτομα εκτοπίζονται βίαια από τα σπίτια τους δεν θεωρούνται αυτομάτως πρόσφυγες από το διεθνές δίκαιο. Οι εσωτερικά εκτοπισθέντες είναι άτομα που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους, ίσως για τους ίδιους λόγους όπως οι πρόσφυγες, ωστόσο δεν εγκατέλειψαν τη χώρα τους. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, οι εσωτερικά εκτοπισθέντες εμπίπτουν τεχνικά στην προστασία της κυβέρνησής τους, ακόμη κι αν αυτή η κυβέρνηση ευθύνεται για τον εκτοπισμό τους.

Μέχρι τα μέσα του 2021, πάνω από 48 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν θεωρηθεί εκτοπισθέντες. Άτομα που πέρασαν διεθνή σύνορα για να ξεφύγουν από συνθήκες οικονομικής δυστυχίας ή φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, σεισμούς και ξηρασία, δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για το καθεστώς του πρόσφυγα. Ως αποτέλεσμα, τα άτομα αυτά δεν λαμβάνουν την ίδια νομική προστασία με τους πρόσφυγες.

Ο παγκόσμιος αντίκτυπος της προσφυγικής κρίσης

Η σημερινή προσφυγική κρίση αποτελεί απόρροια των συγκρούσεων που ενέχουν μαζικές φρικαλεότητες και κατάφωρες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η συντριπτική πλειοψηφία των προσφύγων βρίσκεται σε χώρες που γειτνιάζουν με τις πατρίδες τους. Για παράδειγμα, το 85% των καταγεγραμμένων Σύριων προσφύγων το 2021 εξακολουθούσε να βρίσκεται σε γειτονικές χώρες, δηλαδή στην Τουρκία, τον Λίβανο, την Ιορδανία και το Ιράκ. Μόνο ο Λίβανος, μια χώρα με πληθυσμό 4,3 εκατομμυρίων το 2011, φιλοξενούσε 1,5 εκατομμύρια Σύριους πρόσφυγες. Ξεριζωμένοι από τα σπίτια, τις κοινότητες και τον πολιτισμό τους –και συχνά ψυχολογικά τραυματισμένοι από τις εμπειρίες τους– ορισμένοι πρόσφυγες προσπαθούν να φτάσουν σε πιο μακρινές χώρες όπου ελπίζουν ότι θα τους δοθεί η ευκαιρία για μια ασφαλή και παραγωγική ζωή.

Τέτοιες μαζικές εισροές προσφύγων ασκούν σημαντικές πιέσεις στις χώρες υποδοχής. Επιπλέον, οι μαζικές εισροές προσφύγων μπορούν να προκαλέσουν εθνικές και περιφερειακές εντάσεις με πάρα πολύ σημαντικές συνέπειες. Στην Ευρώπη, την τελευταία δεκαετία, η εισροή προσφύγων και ο αυξανόμενος αριθμός μεταναστών προκάλεσε στροφή προς τις ακροδεξιές ομάδες, το ρατσισμό και την ξενοφοβία.

Το σύστημα της διεθνούς προστασίας για τους πρόσφυγες αποτελεί ένα θετικό επακόλουθο της αποτυχίας της διεθνούς κοινότητας να προστατεύσει τους Εβραίους και άλλους που είχαν διαφύγει από τον ναζιστικό διωγμό. Ωστόσο, η σημερινή κλίμακα της παγκόσμιας προσφυγικής κρίσης είναι μια οδυνηρή υπενθύμιση ότι, όσο συνεχίζονται οι βίαιες συγκρούσεις και οι θηριωδίες, πολλοί άνθρωποι θα αναγκαστούν να τραπούν σε φυγή αναζητώντας ασφάλεια.