Front wschodni: Wojna Niemiec ze Związkiem Radzieckim

Związek Radziecki (ZSRR)

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) został formalnie ustanowiony jako państwo w 1922 r. Związek Radziecki (jak często jest nazywany) był dyktaturą komunistyczną ze stolicą w Moskwie. W czasie II wojny światowej Związkiem Radzieckim rządził dyktator Józef Stalin. 

Powstanie Związku Radzieckiego było rezultatem upadku Imperium Rosyjskiego i wojny domowej w Rosji (1917–1922). W lutym 1917 r. rewolucja ludu spowodowała obalenie cara w Rosji. Reżim imperialny został zastąpiony przez rząd tymczasowy. Po rewolucji w październiku 1917 r. miał miejsce przewrót, wskutek którego władzę przejął Włodzimierz Lenin i Partia Bolszewicka. W 1918 r. Partia Bolszewicka została przemianowana na Partię Komunistyczną. Przewrót bolszewicki doprowadził do wojny domowej, w rezultacie której komuniści zdobyli kontrolę nad większością dawnego Imperium Rosyjskiego. Terytorium radzieckie obejmowało między innymi Rosję, Ukrainę i Białoruś.

ZSRR aktywnie dążył do wzniecenia światowej rewolucji komunistycznej w imieniu międzynarodowej klasy robotniczej. Ruchy komunistyczne powstawały w prawie każdym uprzemysłowionym kraju świata. Wiele z tych ruchów spoglądało w stronę Związku Radzieckiego, wówczas jedynego kraju komunistycznego, szukając przywództwa. Celem komunistów było wyeliminowanie wszystkich narodowych, społecznych i ekonomicznych różnic między ludźmi. Dążyli także do zniesienia instytucji religijnych. Jako że wpływowe elity w społeczeństwie nie były skłonne do dobrowolnego zrzeczenia się kontroli, komuniści nawoływali do zbrojnej rewolucji. Po I wojnie światowej w Niemczech oraz kilku innych krajach Europy dochodziło do przewrotów komunistycznych. Skutkiem tego Związek Radziecki był postrzegany jako poważne zagrożenie na całym świecie, szczególnie przez wyznawców tradycyjnych religii oraz przedstawicieli klasy średniej i wyższej, zwolenników demokracji liberalnej, kapitalistów, nacjonalistów i faszystów. 

Związek Radziecki w światopoglądzie nazistów

Od momentu powstania ruchu nazistowskiego w Niemczech Związek Radziecki był przedstawiany jako wróg, a ostateczne starcie z nim jako nieuniknione. Poglądy nazistów na Związek Radziecki bazowały na trzech filarach nazistowskiej ideologii rasistowskiej:

• Hitler postrzegał tereny Związku Radzieckiego jako Lebensraum (przestrzeń życiową) przeznaczoną dla Niemców. Wierzył, że Niemcy muszą zdobyć to terytorium i zasiedlić je narodem niemieckim, aby niemiecka „rasa” mogła wygrać nieustającą międzyrasową batalię o przetrwanie.
• Naziści utrzymywali, że Żydzi są odpowiedzialni za stworzenie komunizmu bolszewickiego i wykorzystują go do zdobycia dominacji nad światem. W konsekwencji często nazywali komunizm „judeobolszewizmem”. Naziści uważali zdobycie Związku Radzieckiego za niezbędny krok w kierunku zniszczenia żydowskich wpływów na świecie.
• Naziści byli przekonani, że Słowianie i inne grupy etniczne w Związku Radzieckim stanowią rasę niższą i z natury są wrogami rasy niemieckiej. 

W pierwszych sześciu latach nazistowskich rządów propaganda nazistowska zaciekle atakowała Związek Radziecki. Prywatnie Hitler wielokrotnie mówił o przyszłym konflikcie. Mimo tego w 1939 r. nazistowskie Niemcy rozpoczęły tymczasową strategiczną politykę współpracy ze Związkiem Radzieckim. Ten tymczasowy zwrot był odzwierciedleniem taktycznej decyzji Hitlera o zabezpieczeniu flanki wschodniej, podczas gdy Niemcy zniszczyły Polskę oraz pokonały Wielką Brytanię i Francję. 

Stosunki niemiecko-sowieckie w latach 1939–1941

Latem 1939 r. Cesarstwo Japonii i Związek Radziecki prowadziły niewypowiedzianą wojnę w Mandżurii. W sierpniu tego roku Stalin przyjął niemiecką ofertę zawarcia paktu. Tak jak Hitler, Stalin chciał uniknąć zaangażowania w działania wojenne na dwóch frontach. Ponadto miał nadzieję, że wojna między Niemcami, Wielką Brytanią i Francją osłabi wszystkie trzy kraje i ograniczy ich zdolność obrony przed powstaniami komunistycznymi, sterowanymi i wspieranymi przez Związek Radziecki. 

23 sierpnia 1939 r. nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki podpisały pakt niemiecko-sowiecki. Umowa ta jest znana także jako pakt Ribbentrop-Mołotow (od nazwisk dwóch ministrów spraw zagranicznych prowadzących negocjacje). Pakt składał się z dwóch części: jawnej i tajnej. Część jawna była paktem o nieagresji, w którym przedstawiciele obu krajów zobowiązali się, że nie będą atakować siebie nawzajem w ciągu następnych dziesięciu lat. W części tajnej sygnatariusze dokonali podziału Europy Wschodniej na niemieckie i radzieckie strefy wpływów oraz uzgodnili podział Polski. 

Pakt niemiecko-sowiecki umożliwił Niemcom zaatakowanie Polski 1 września 1939 r. bez obaw o interwencję radziecką. Dwa dni później Wielka Brytania i Francja (które pięć miesięcy wcześniej zagwarantowały ochronę granic Polski) wypowiedziały Niemcom wojnę. Wydarzenia te zapoczątkowały II wojnę światową.

Zgodnie z tajną częścią paktu armia radziecka przystąpiła do zajęcia i aneksji wschodniej Polski jesienią 1939 r. 30 listopada 1939 r. Związek Radziecki zaatakował Finlandię. Po trwającej cztery miesiące wojnie Sowieci anektowali pogranicze Finlandii, głównie w pobliżu Leningradu (obecnie Sankt Petersburg). Latem 1940 r. dokonali zajęcia i włączenia krajów bałtyckich oraz okupacji rumuńskich prowincji: Besarabii i Bukowiny północnej.

Przygotowania Niemców do ataku

Do lipca 1940 r. Niemcy zajęły Danię, Norwegię, Belgię i Holandię. Pokonały również Francję. Hitler zdecydował, że nadszedł czas na pokonanie Związku Radzieckiego, nawet mimo kontynuowania walki przez Wielką Brytanię. Hitler i dowódcy jego wojska byli przekonani, że Niemcy błyskawicznie zwyciężą ze Związkiem Radzieckim, zyskując niezachwianą pozycję na kontynencie europejskim. 

Niemieccy dyplomaci pracowali nad zabezpieczeniem niemieckich relacji w Europie Południowo-Wschodniej. Węgry, Rumunia i Słowacja dołączyły do sojuszu Niemiec i Włoch jako Państwa Osi w listopadzie 1940 r. 18 grudnia 1940 r. Hitler podpisał dyrektywę nr 21 (kryptonim: operacja „Barbarossa”). Był to pierwszy rozkaz operacyjny dotyczący inwazji na Związek Radziecki. Wiosną 1941 r. wprowadził swoich wschodnioeuropejskich sojuszników w plany inwazji. 

Niemiecka inwazja na Związek Radziecki

Hitler i jego doradcy wojskowi zaplanowali operację „Barbarossa” jako Blitzkrieg (wojnę błyskawiczną), w której pokonają radziecką Armię Czerwoną w ciągu kilku tygodni. Najpierw rozpoczęcie inwazji planowano na maj. Działania odroczono o miesiąc, aby Niemcy mogły zabezpieczyć swoją południową flankę, zdobywając Grecję i Jugosławię.

Siły niemieckie przystąpiły do inwazji na terytoria zajmowane przez Sowietów 22 czerwca 1941 r., przed upływem dwóch lat od podpisania paktu niemiecko-sowieckiego. Operacja „Barbarossa” jest uważana za największą operację wojskową w historii działań wojennych. Do trzech grup wojsk, złożonych z ponad trzech milionów niemieckich żołnierzy, wkrótce dołączyło ponad pół miliona sił zbrojnych sojuszników Niemiec (Finlandia, Rumunia, Węgry, Włochy, Słowacja i Chorwacja). Siły te zaatakowały Związek Radziecki szerokim frontem, rozciągającym się od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego. 

Od miesięcy Stalin nie przyjmował do wiadomości brytyjskich i amerykańskich ostrzeżeń o planowanej przez Niemców inwazji na Związek Radziecki. Tym sposobem Niemcy osiągnęły efekt pełnego zaskoczenia taktycznego, a wojska radzieckie zostały początkowo przytłoczone. Miliony żołnierzy radzieckich zostały otoczone. Odcięto ich od dostaw i posiłków oraz zmuszono do kapitulacji. Po zaledwie trzech tygodniach walk Hitler i jego doradcy wojskowi byli pewni, że całkowite zwycięstwo nad Związkiem Radzieckim jest w zasięgu ręki. 

Wojna na wyniszczenie 

Hitler i niemieccy wojskowi zaplanowali kampanię przeciwko Związkowi Radzieckiemu jako „wojnę na wyniszczenie” (Vernichtungskrieg), wymierzoną zarówno w „judeobolszewicki” rząd komunistyczny, jak i obywateli radzieckich, szczególnie Żydów. Dowódcy Wehrmachtu (sił zbrojnych Niemiec) wydali żołnierzom rozkaz ignorowania praw wojennych w zakresie ochrony ludności cywilnej i rozprawiania się z wszystkimi wrogami „bez litości”. 

Niemieccy stratedzy zdecydowali, że niemiecka armia wyżywi się z upraw rolnych, zamiast z zaopatrzenia dostarczanego z Niemiec. Uznali, że taka polityka spowoduje zagłodzenie dziesiątek milionów cywili. 

W ramach odwetu za akty oporu Wehrmacht organizował zbiorowe kary wymierzane w ludność cywilną. Często polegało to na paleniu całych wsi i mordowaniu ich mieszkańców.

Masowe rozstrzelania za linią frontu wschodniego

Przygotowując się do wojny na wyniszczenie, przedstawiciele Naczelnego Dowództwo Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres, OKH) i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA) negocjowali ustalenia dotyczące rozmieszczenia SS Einsatzgruppen, aby realizować masowe egzekucje Żydów, komunistów i innych osób uznawanych za niebezpieczne dla ustanowienia długotrwałych rządów Niemiec na terytorium radzieckim. Einsatzgruppen były specjalnymi grupami operacyjnymi Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, SiPo) i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD). Często nazywane „mobilnymi jednostkami zagłady”, działały bezpośrednio za linią frontu. Wraz z innymi oddziałami SS i policji, oraz przy wsparciu Wehrmachtu i miejscowych kolaborantów, do końca 1941 r. Einsatzgruppen rozstrzelały ponad pół miliona cywili. Ogromną większość ofiar stanowili żydowscy mężczyźni, kobiety i dzieci. Systematyczne masowe mordowanie Żydów podczas inwazji na Związek Radziecki było początkiem polityki „ostatecznego rozwiązania”, realizowanej przez nazistowskie Niemcy w celu doprowadzenia do całkowitej zagłady Żydów w Europie.

Masowe mordowanie radzieckich jeńców wojennych

Niemiecka strategia zagłady obejmowała również radzieckich żołnierzy, którzy oddali się w ręce przeciwnika. Wehrmacht lokował miliony radzieckich jeńców wojennych w prowizorycznych obozach, praktycznie bez schronienia, żywności i wody. Głód i epidemie szybko zbierały żniwo. Wehrmacht przekazywał także setki tysięcy radzieckich jeńców wojennych w ręce SS. Oddziały SS dokonywały egzekucji radzieckich jeńców lub kierowały ich do katorżniczej pracy prowadzącej do śmierci w obozach koncentracyjnych. Do lutego 1942 r., przed upływem ośmiu miesięcy od rozpoczęcia inwazji, w niemieckiej niewoli zmarły dwa miliony radzieckich żołnierzy.

Zatrzymanie frontu

Na początku września 1941 r. siły Niemiec dotarły do bram Leningradu na północy kraju. Zajęły Smoleńsk w części centralnej i Dniepropietrowsk na południu. Na początku grudnia oddziały niemieckie dotarły do przedmieść Moskwy. Z nastaniem zimy postępy Niemców zostały jednak zatrzymane. 

Po wielu miesiącach kampanii armia niemiecka była wyczerpana. Spodziewając się szybkiego upadku Związku Radzieckiego, niemieccy planiści nie przygotowali swoich wojsk do wojny zimą. Co więcej, szybkie tempo postępów niemieckiej armii spowodowało, że wyprzedziła swoje linie zaopatrzeniowe osłabione ze względu na ogromne odległości (Moskwa jest oddalona od Berlina o mniej więcej 1 600 kilometrów).

W grudniu 1941 r. Związek Radziecki przypuścił potężną kontrofensywę na środek frontu, zmuszając Niemców do chaotycznego wycofywania się z Moskwy. Niemcy odparli kolejne ofensywy Sowietów w północnej i południowej części frontu. Ustabilizowanie frontu na wschód od Smoleńska zajęło im jednak prawie dwa miesiące. Następnie dokonano przegrupowania i zaplanowano ponowne przystąpienie do ofensywy. 

Kampania Blitzkrieg nie osiągnęła swojego celu. Mimo tego przywódcy Niemiec byli nadal przekonani, że Związek Radziecki jest na skraju upadku. Zakładali, że jest bliski wyczerpania swoich zasobów. Wierzyli ponadto, że niezadowoleni obywatele Związku Radzieckiego nie będą skłonni oddawać życia za stalinowski reżim. Rzeczywiście część ludności na terytoriach zajętych przez Wehrmacht początkowo witała Niemców jak wyzwolicieli. 

Zimą 1941/1942 Sowieci przeprowadzili jednak ewakuację fabryk na wschodzie i znacznie zwiększyli produkcję samolotów, czołgów oraz innej broni. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wspierały te działania poprzez dostawę materiałów. W międzyczasie niemiecka strategia masowych mordów uwiarygodniła argumentację Stalina, że przetrwanie radzieckich obywateli zależy od odparcia niemieckich najeźdźców. Żołnierzy Armii Czerwonej, którzy się wycofywali, czekała egzekucja wykonywana przez NKWD, radzieckie tajne służby. Mając perspektywę zagłodzenia na śmierć w niemieckim obozie w razie kapitulacji lub plutonu egzekucyjnego w razie odwrotu, radzieccy żołnierze zasadniczo wybierali walkę do upadłego. 

Front wschodni, 1942–1944

1942–1943

Latem 1942 r. Niemcy wraz z sojusznikami przeprowadzili zmasowany atak na południe i południowy wschód w kierunku przemysłowego centrum Stalingradu nad Wołgą oraz w kierunku pól naftowych na Kaukazie. Dowódcy wojsk niemieckich byli przekonani, że zajęcie pól naftowych sparaliżuje radzieckie działania wojenne, a Niemcom i Włochom zapewni wystarczające ilości paliwa do kontynuowania ofensywy na wszystkich frontach i na morzu. Dla Hitlera zajęcie miasta nazwanego na cześć Józefa Stalina byłoby ogromnym zwycięstwem psychologicznym oraz strategicznym. 

Do września 1942 r. Niemcy osiągnęły szczyt swoich sukcesów militarnych. Dominowały w Europie od Francji po Wołgę, od koła podbiegunowego w Norwegii po Afrykę Północną. W ciągu trzech lat od rozpoczęcia II wojny światowej Niemcy nie doświadczyły nawet jednej poważnej porażki militarnej.

Jednak listopad przyniósł dwie ważne zmiany. 8 listopada, gdy siły niemieckie zdawały się być bliskie zajęcia Stalingradu, wojska brytyjskie i amerykańskie dokonały desantu w Afryce Północnej. Aby stawić im czoła, Hitler przerzucił wojska, uzbrojenie i samoloty z frontu wschodniego. 19 listopada armia radziecka przystąpiła do wielkiej kontrofensywy przeciwko wojskom niemieckim i rumuńskim, dążącym do zdobycia Stalingradu. Przed upływem tygodnia siły radzieckie zmusiły wroga do kapitulacji, w tym całą niemiecką 6 Armię. Nastąpiły dwa miesiące zaciekłych walk, w których obie strony poniosły ciężkie straty. Pozostali przy życiu niemieccy żołnierze poddali się między 31 stycznia a 2 lutego 1943 r. 

Klęska Niemiec i śmierć lub wzięcie do niewoli ćwierci miliona żołnierzy pod Stalingradem wstrząsnęło niemiecką opinią publiczną i zachwiało wiarą społeczeństwa w wygranie wojny. Kampania na froncie wschodnim spowodowała ogromne wyczerpanie niemieckich zasobów ludzkich i broni. W międzyczasie bombardowania prowadzone przez zachodnich aliantów paraliżowały starania Niemiec o odbudowę uzbrojenia, obracając niemieckie miasta w rumowiska. 

1943–1944 

W lipcu 1943 r. Niemcy przypuścili jeszcze jedną potężną ofensywę na Kursk w Rosji. Sowieci byli doskonale poinformowani o niemieckich planach i pokonali siły wroga w ciągu zaledwie kilku dni. Jednocześnie zachodni alianci przeprowadzili desant na Sycylię. Ich przybycie zmusiło Niemców do wysłania wojsk do walk na nowym froncie. Od tej chwili siły niemieckie stale wycofywały się na froncie wschodnim. Nigdy już nie udało im się wznowić ofensywy. 

Z końcem 1943 r. siły radzieckie wyparły armię niemiecką z większości terytorium Ukrainy oraz dosłownie całej Rosji i wschodniej Białorusi. Wkrótce po udanym lądowaniu aliantów w Normandii na terenie Francji w czerwcu 1944 r. Sowieci przystąpili do kolejnej wielkiej ofensywy. Podczas tej udanej kampanii Armia Czerwona przejęła kontrolę nad resztą Białorusi i Ukrainy, większością krajów bałtyckich i wschodnią Polską. Do sierpnia 1944 r. wojska radzieckie przekroczyły granicę Niemiec w Prusach Wschodnich (niemieckiej prowincji znajdującej się między przedwojenną Polską a Litwą). 

Kapitulacja Niemiec

W styczniu 1945 r. nowa ofensywna umożliwiła Sowietom dotarcie do Odry w samych Niemczech, około 160 kilometrów od Berlina.

W połowie kwietnia 1945 r. armia radziecka przystąpiła do ostatecznego ataku na nazistowskie Niemcy. 13 kwietnia zajęła Wiedeń, a 21 kwietnia okrążyła Berlin. 25 kwietnia radzieckie patrole zwiadowcze spotkały się z wojskami amerykańskimi w Torgau nad Łabą w centralnej części Niemiec, przecinając kraj na pół. Po ponad tygodniu ciężkich walk ulicznych w Berlinie oddziały radzieckie dotarły w pobliże kwatery głównej Hitlera. 30 kwietnia 1945 r. Hitler popełnił samobójstwo. Berlin został poddany siłom radzieckim 2 maja 1945 r.

Siły zbrojne Niemiec dokonały bezwarunkowej kapitulacji 8 maja 1945 r. na zachodzie i 9 maja 1945 r. na wschodzie. 9 maja armia radziecka wkroczyła do Pragi, ostatniego dużego miasta, które było nadal okupowane przez oddziały niemieckie. Alianci ogłosili 8 maja 1945 r. Dniem Zwycięstwa w Europie.

Na froncie wschodnim nazistowskich Niemiec walczyło i zginęło więcej ludzi niż we wszystkich pozostałych kampaniach II wojny światowej razem wziętych.