اردوگاههای نازی
در فاصلهی سالهای ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۵، آلمان نازی دهها هزار اردوگاه برپا کرد و میلیونها نفر را در آنها زندانی کرد. نازیها این بازداشتگاهها را برای مقاصد مختلف به کار میبردند، از جمله زندانی کردن دشمنان محکوم و مظنون و قتلعام یهودیان. اردوگاههای نازی مکانهایی برای ظلم، شکنجه، محرومیت، بیماریهای کنترلنشده، کار اجباری طاقتفرسا و خشونت شدید بودند.
وقایع کلیدی
-
1
میلیونها نفر در طول جنگ جهانی دوم در اردوگاههای نازی زندانی شدند.
-
2
نازیها در پیشبرد روند قتلعام یهودیان اروپا، از انواع متفاوتی از اردوگاهها استفاده کردند.
-
3
مردم، همهی این اردوگاهها را «اردوگاههای متمرکز» یا در فارسی رایج «اردوگاه کار اجباری» (concentration camps) مینامند، اما اردوگاههای کار اجباری، تنها یکی از انواع اردوگاههای نازی بودند.
آلمان نازی (۱۹۴۵–۱۹۳۳) ملیونها نفر را در مقیاسی گسترده و در شبکهای عظیم از اردوگاهها و بازداشتگاههای گوناگون زندانی کرد. دهها هزار اردوگاه نازی وجود داشت که هریک، زیرمجموعهی یکی از چندین سیستم نظام اردوگاهی مختلف بودند و نهادهای اداری متفاوت آنها را اداره میکردند. نازیها این اردوگاهها و ساختارهای وابسته را در دورههای مختلف و برای اهداف گوناگون برپا کردند.
نازیها تقریباً از همان آغاز به قدرت رسیدن در سال ۱۹۳۳، روند ایجاد اردوگاهها را آغاز کردند. با این حال، در خلال جنگ جهانی دوم (۱۹۴۵–۱۹۳۹)، دامنه و کارکرد این اردوگاهها ابعادی بیسابقه یافت. شایان ذکر است که در همین دوره بود که نازیها اردوگاههایی را ویژهی قتل عام یهودیان تأسیس کردند.
اردوگاههای نازی تا واپسین روزهای تلخ جنگ، همچنان صحنهی شکنجه، رنج، محرومیت و قتلعام باقی ماندند. تنها با شکست آلمان نازی به دست متفقین و آزادسازی اردوگاههای بود که این چرخهی وحشت پایان یافت.
از سال ۱۹۴۵، برخی از اردوگاههای نازی به مکانهای یادبود، موزهها یا مراکز بایگانی اسناد تبدیل شدهاند. فضاهایی که بازدیدکننگان میتوانند در آنها، دربارهی ابعاد هولناک نظام اردوگاههای نازی و همچنین سرنوشت افرادی که در آنجا زندانی و یا کشته شدند، آگاهی کسب کنند. در دهههای اخیر، پروژههای پژوهشی، از جمله دایرهالمعارف اردوگاهها و محلههای یهودینشین (Encyclopedia of Camps and Ghettos) که توسط موزهی یادبود هولوکاست ایالات متحده (United States Holocaust Memorial Museum) تدوین میشود، هزاران محل بازداشت را شناسایی، مستندسازی و در حافظهی تاریخی ثبت کردهاند.
انواع اردوگاههای نازی
بین سالهای ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۵، آلمان نازی، افرد را در دهها هزار محل در سراسر آلمان و مناطق اروپایی تحت اشغال خود، زندانی کرد. بسیاری از این مکانها «اردوگاه (camp)» نامیده میشدند.
مهمترین اردوگاههای نازی شامل موارد زیر بودند:
- اردوگاههای اولیه؛
- اردوگاههای متمرکز؛
- زیگونرلاگر (Zigeunerlager) (به معنای تحتاللفظی «اردوگاههای کولیها»)؛
- اردوگاههای کار اجباری؛
- اردوگاههای اسرای جنگی (POW)؛
- اردوگاههای انتقالی یا موقت و اردوگاههای گردآوری یهودیان؛ و
- مراکز کشتار (که «اردوگاههای مرگ» یا «اردوگاههای معدومسازی» نیز نامیده میشوند).
افزون بر آن، اشکال دیگری از بازداشتگاههای نازی نیز وجود داشت، از جمله گتوها؛ زندانهای گشتاپو؛ اردوگاههای بازداشت جوانان؛ زندانها و ندامتگاهها؛ و تأسیسات آلمانیسازی. همچنین،اماکنی وجود داشت که نقش اردوگاه را نداشتند اما برای کشتار استفاده میشدند، از جمله مراکز کشتار T4 «اتانازی» که در آنجا، نازیها افراد دارای معلولیت را به قتل میرساندند.
علاوه براین، متحدان و همدستان آلمان نازی نیز اردوگاهها و بازداشتگاههای دیگری را اداره میکردند از جمله اردوگاهها و محلههای یهودینشین در استان ترانسنیستریا (Transnistria Governorate) که مقامات رومانیایی در آنجا، یهودیان را زندانی میکردند؛ گتوهای موقت یهودیان در مجارستان که توسط مقامات مجارستانی اداره میشدند؛ اردوگاههای بازداشت مانند گورس (Gurs) و له میلز (Les Milles) که توسط مقامات فرانسوی اداره میشدند؛ اردوگاههایی مانند یاسنواتس (Jasenovac) در دولت مستقل کرواسی؛ و نیز اردوگاههای بازداشت در اسلواکی.
در ادام،ه فهرستی از انواع اردوگاههای نازی به ترتیب زمانی آمده است. هر بخش، نوعی از اردوگاههای نازی را معرفی میکند، توضیح میدهد که چه نهادی مسئول ادارهی آن بوده و مشخص میکند چه گروههایی از زندانیان در آنجا نگهداری میشدند.
اردوگاههای اولیه، ۱۹۳۴–۱۹۳۳
اردوگاههای بازداشت در آلمان نازی اندکی پس از انتصاب آدولف هیتلر به عنوان صدراعظم در ژانویهی ۱۹۳۳ا ایجاد شدند. این اردوگاهها در چارچوب موج گستردهی ارعاب رژیم نازی علیه مخالفان سیاسی حزب نازی بر پا شدند. در سال ۱۹۳۳، دهها هزار زندانی در این اردوگاههای موقت اولیه نگهداری میشدند. اکثریت قریب به اتفاق زندانیان، مردان جوانی بودند که عضو حزب کمونیست آلمان یا سازمانهای وابسته به آن بودند. بیشتر آنها هرگز به جرمی متهم نشدند.
حداقل ۱۰۰ اردوگاه اولیه در سراسر آلمان وجود داشت. این اردوگاهها همه یکسان نبودند و از نظر مکان، شیوهی اداره و کارکرد تفاوت داشتند. نهادهای مختلف آلمانی در سطوح ایالتی و محلی، این اردوگاهها را ایجاد کردند. بسیاری از این مکانها توسط شبهنظامیان نازی اداره میشدند. نمونههایی از اردوگاههای اولیه عبارتند از:
- استروگن؛ Esterwegen
- بورگرمور؛Börgermoor;
- اورانینبورگ؛ Oranienburg
- هاینوالده؛ Hainewalde
- هاینیچن؛Hainichen و
- کلمبیا-هاوس. Columbia-Haus
بیشتر اردوگاههای اولیه تنها برای مدت کوتاهی وجود داشتند. با تثبیت رژیم، این اماکن اغلب تعطیل یا ادغام شدند یا به عنوان اردوگاههای متمرکزاستاندارد اساس تبدیل گشتند. شمار زیادی از زندانیان این اردوگاههای اولیه، در همین دوره آزاد شدند.
اردوگاههای متمرکز
اردوگاههای متمرکز (Konzentrationslager) نازیها، نوع خاصی از اردوگاههای این رژیم بودند که توسط اساس (Schutzstaffel، اسکادران حفاظتی) اداره میشدند. در ابتدا، رژیم نازی از اردوگاههای متمرکز برای ارعاب و بازداشت مخالفان سیاسی استفاده میکرد. اما با گذشت زمان، گروههای دیگری نیز در نظام اردوگاههای متمرکز زندانی شدند. نیروهای اساس (اسکادران حفاظتی) به شکل بیرحمانهای از این زندانیان برای کار اجباری بهرهکشی میکردند.
اداره و ساختار اردوگاههای متمرکز
در اوایل ساز سال ۱۹۳۴، ادارهی اردوگاههای متمرکز (Inspektion der Konzentrationslager، IKL) بر عهدهی سازمان بازرسی اساس اردوگاههای متمرکز بود. بعدها این اردوگاهها، زیر نظر دفتر اصلی ادارهی اقتصادی اساس (SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt، SS-WVHA) قرار گرفتند. ساختار سیستم اردوگاههای متمرکز نازیها با گذشت زمان تغییر کرد. در نهایت، این اردوگاهها بهصورت مجموعهای از اردوگاههای اصلی و اردوگاههای اقماری (که اغلب اردوگاههای فرعی نامیده میشوند) سازماندهی شدند.
اردوگاههای متمرکز نازیها، مکانهایی برای بازداشتهای فراقانونی بودند. برخلاف زندانها، اردوگاههای متمرکز از هرگونه نظارت قضایی مصون بودند و زندانیان بدون طرح اتهام مشخص و بدون هیچ حق قانونی، به طور نامحدود در این اردوگاهها نگهداری میشدند. هیچ تضمینی نیز برای آزادی آنها وجود نداشت.
اساس یک ساختار استاندارد برای اردوگاههای متمرکز خود ایجاد کرده بود. حصارهای سیم خاردار و برجهای دیدهبانی این اردوگاهها را احاطه کرده بودند. آنها توسط واحدهای اساس محافظت میشدند.
رفتار نیروهای اساس با زندانیان، در تمام اردوگاهها به شدت غیرانسانی بود. در بیشتر موارد، موهای زندانیان هنگام ورود تراشیده میشد. زندانیان مجبور به پوشیدن لباس زندان بودند، هر زندانی به جای نام با یک شماره شناسایی میشد و اساس از نشانها برای مشخص کردن زندانیان بر اساس گروهبندیهای مختلف استفاده میکرد. رژیم غذایی زندانیان در حد گرسنگی و پوشاک و مراقبتهای پزشکی زندانیان ناکافی بود. نگهبانان اساس و مأموران زندان، زندانیان را مورد ضرب و شتم، شکنجه، آزار و اذیت و آزار جنسی قرار میدادند، بدون اینکه تحت مواخذهی چندانی قرار بگیرند.
سیستم اردوگاههای متمرکز
نخستین اردوگاه متمرکز اساس، تحت نام داخائو (Dachau)، در مارس ۱۹۳۳ تأسیس شد و بعدها به الگویی برای اداره و سازماندهی اردوگاههای متمرکز اساس تبدیل گشت.
علاوه بر داخائو، نازیها قبل از جنگ جهانی دوم اردوگاههای متمرکز دیگری نیز در آلمان ایجاد کرده بودند، از جمله
- زاکسنهاوزن؛ Sachsenhausen
- بوخنوالد؛ Buchenwald
- فلوسنبروگ؛ Flossenbürg
- متهاوزن Mauthausen (در اتریش ضمیمهشده)؛ و
- راونسبروک Ravensbrück.
در طول جنگ جهانی دوم، گسترش سیستم اردوگاههای متمرکز ادامه یافت. اردوگاههایی جدید شامل موارد زیر بودند:
- نوینگامه Neuengamme؛
- گروس-روزن Gross-Rosen؛ و
- برگن-بلزن Bergen-Belsen.
نازیها همچنین در طول جنگ در لهستان تحت اشغال آلمان، سه اردوگاه متمرکز بزرگ بنا کردند. که شامل موارد زیر بودند:
- اشتوتهاف Stutthof;؛
- لوبلین یا مایدانک؛ Lublin/Majdanek و
- آشویتس Auschwitz (که در نهایت شامل اردوگاه مرگ آشویتس-بیرکناو نیز شد).
علاوه بر این اردوگاههای متمرکز در سایر نقاط اروپای تحت اشغال آلمان، از جمله هرتسوگنبوش (ووت) (Herzogenbusch (Vught)) در هلند و ناتسوایلر (Natzweiler) در فرانسه، بنا شدند.
در مجموع، بیش از دو میلیون نفر در اردوگاههای متمرکز نازیها زندانی شدند. صدها هزار نفر از این زندانیان، در این اردوگاهها جان باختند.
Zigeunerlager («اردوگاههای کولیها»)
از سال ۱۹۳۵، مقامات آلمانی شروع به ایجاد Zigeunerlager (به معنای تحت اللفظی «اردوگاههای کولیها») کردند که در آن، کولیهای روما و سینتی را در آلمان و برخی از سرزمینهای ضمیمهشده بازداشت و حبس میکردند. این اردوگاهها، سازوکارهایی محلی بودند که معمولاً با مشارکت نیروهای پلیس محلی آلمان، مقامات دولتی یا شوراهای شهر تأسیس میشدند. این اردوگاهها در حومهی بسیاری از شهرها و شهرستانها قرار داشتند. در اردوگاهها، کولیهای روما تحت محدودیتهای رفت و آمد، نظارت و شرایط نامناسب بودند. بسیاری (اما نه همهی) کولیهای روما و سینتی در آلمان، مجبور به نقل مکان به چنین اردوگاههایی شدند.
از جمله برجستهترین اردوگاهها کولیها در آلمان نازی عبارت بودند از:
- برلین-مارتزان Berlin-Marzahn؛
- لاکنباخ Lackenbach؛ و
- کلن-بیکندورف Köln-Bickendorf.
در جریان جنگ جهانی دوم، نازیها بسیاری از کولیهای روما را از این اردوگاهها به مناطق شرقی اروپا که تحت اشغال آلمان بود تبعید کردند، جایی که بسیاری از آنها به قتل رسیدند. برخی از آنها به اردوگاه آشویتس-بیرکناو تبعید شدند و در آنجا در بخشی از اردوگاه که اغلب به عنوان اردوگاه کولیها "Zigeunerlager" شناخته میشد اما رسماً به عنوان بخش BIIe نامگذاری شده بود، زندانی شدند. کولیهای روما نیز پس از تبعید از اروپای مرکزی و غربی، در آشویتس زندانی شدند.
اردوگاههای کار اجباری
در طول جنگ جهانی دوم، نازیها میلیونها نفر را در شرایطی به غایت خشن و غیرانسانی در انواع مختلف اردوگاهها به کار اجباری واداشتند. در این اردوگاهها، رژیم نازی و شرکتهای خصوصی از نیروی کار زندانیان برای کسب منافع اقتصادی وجبران کمبود نیروی کار انسانی سوءاستفاده میکردند.
انواع اصلی اردوگاههای کار اجباری شامل موارد زیر بود:
- اردوگاههای کارگران اجباری خارجی (شهروندان کشورهای دیگر، به ویژه لهستان و اتحاد جماهیر شوروی، که برای انجام کار یدی در خدمت ماشین جنگی آلمان به آلمان تبعید میشدند)؛
- اردوگاههای آموزش کار (Arbeitserziehungslager یا AEL)، مانند سیرتس Syrets، که توسط گشتاپو اداره میشد و برای زندانی کردن کارگران و نیروهای کار اجباری که به خرابکاری، تلاش برای فرار یا عدم تمایل یا اکراه برای کار کردن متهم شده بودند استفاده میشدند؛ و
- اردوگاههای کار برای یهودیان در آلمان شرقی (سیلزیای علیا، امروز در لهستان)، لهستان تحت اشغال آلمان و اروپای شرقی، از جمله بلخهامر، یانوسکا، پلاسزو، اسکارژیسکو-کامیانا، پیونکی، استاراخوویسه و چستوخوا.
اردوگاههای متمرکز و اردوگاههای کار اجباری در برخی ویژگیها، مشترک بودند. هر دو مکانهایی بودند که رژیم نازی و شرکتهای خصوصی از زندانیان برای کار اجباری، بهرهکشی میکردند. با اینحال تفاوتهای مهمی نیز میان آنها وجود داشت. اردوگاههای متمرکز، دارای استانداردهای یکسان و تحت مدیریت IKL و WVHA بودند در حالیکه اردوگاههای کار اجباری زیر نظر مقامات اداری مختلفی اداره میشدند و ساختار یکسانی نداشتند. زندانیان اردوگاههای کار اجباری، لباس زندان نمیپوشیدند و شمارهی زندانی نداشتند. تمایز بین اردوگاهها با نزدیک شدن به پایان جنگ، به طور فزایندهای مبهم شد، زیرا برخی از اردوگاههای کار اجباری به اردوگاههای فرعی اردوگاههای متمرکز تبدیل شدند. برای نمونه، بلخهامر (Blechhammer) در سال ۱۹۴۴ به یکی از اردوگاه فرعی آشویتس (Auschwitz) تبدیل شد.
اردوگاههای اسرای جنگی
در طول جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان (Wehrmacht) (ورماخت) صدها اردوگاه اسرای جنگی برای نگهداری سربازان اسیر دشمن ایجاد کرد. سازماندهی و اداره این اردوگاهها پیچیده بود و بسته به شاخهی خدمت نظامی تفاوت داشت. فرماندهان، کارکنان اردوگاه و نگهبانان، همگی از نیروهای ورماخت بودند. بیشتر آنها پرسنل نظامی بودند، اما برخی نیز کارمندان غیرنظامی ارتش محسوب میشدند.
برخی از اردوگاههای اسرای جنگی در داخل آلمان قرار داشتند و برخی دیگر در مناطق تحت اشغال آلمان تأسیس شده بودند. در برخی موارد، آلمان با اسیران جنگی مطابق با قوانین بینالمللی رفتار میکرد. این گونه رفتار عمدتأ شامل اسیران جنگی از اروپای غربی، بریتانیای کبیر و ایالات متحده صدق میشد. در مقابل، ارتش آلمان با اسیران جنگی اتحاد جماهیر شوروی به عنوان دشمنان نژادی و ایدئولوژیک برخورد میکرد و آنها را در شرایط طاقتفرسا قرار داده و به قتل عام میرساند.
بزرگترین و مهمترین نوع اردوگاه اسرای جنگی، اشتالاگ (Stammlager) نامیده میشد. اشتالاگها، دهها هزار سرباز را برای دورههای طولانی در خود نگهداری میکردند. افزون براین، انواع دیگری از اردوگاهها نیز در سیستم اردوگاههای اسیران جنگی وجود داشت. همچنین، ارتش آلمان، اردوگاههایی برای بازداشت غیرنظامیان کشورهای دشمن اداره میکرد که اردوگاههای بازداشت Internierungslager یا Ilags نامیده میشدند.
اردوگاههای اسیران جنگی اغلب از جایی به جای دیگر منتقل میشدند. به همین دلیل، برخلاف سایر اردوگاههای نازی که اغلب بر اساس موقعیت مکانیشان نامگذاری میشدند، اردوگاههای اسیران جنگی غالبأ با شماره مشخص میشدند. یکی از نمونههای این اردوگاهها Stalag IX B است.
اردوگاههای انتقالی یا موقت و اردوگاههای گردآوری یهودیان
در طول جنگ جهانی دوم، مقامات آلمان نازی اردوگاههای انتقالی یا موقت (Durchgangslager) و نیز اردوگاههای گردآوری (Sammellager) را برای بازداشت موقت یهودیان ایجاد کردند.
این اردوگاهها، نقشی اساسی در اجرای «راهحل نهایی مسئلهی یهود» (Final Solution to the Jewish Question)، که طرح نازیها برای نابودی نظاممند یهودیان اروپا بود، ایفا کردند. در چاچوب این طرح، یهودیان را مجبور به ترک خانههایشان کرده و سپس آنها را اغلب با قطار، به گتوها، مراکز کشتار و اردوگاههای مرگ منتقل میکردند. برای یهودیان اروپای غربی و مرکزی، اردوگاههای انتقالی، نقش مرحلهی میانی را ایفا میکردند. يهودیان زمانی که مجبور به ترک خانههایشان میشدند و پیش از تبعید شدن، در این اردوگاهها زندانی میشدند. این اردوگاهها آخرین نقطهی بازداشت یهودیان در شهر یا کشور خودشان بودند. دهها هزار یهودی در جریان «راهحل نهایی» از این اردوگاهها عبور کردند.
معمولاً بازداشت یهودیان در اردوگاههای انتقالی یا موقت چند روز به طول میانجامید. مهمترین این اردوگاهها عبارت بودند از:
- وستربورک Westerbork در هلند؛
- درانسی Drancy در فرانسه؛ و
- مشلان یا مالین Mechelen/Malines (همچنین به عنوان کازرن دوسین شناخته میشود) در بلژیک.
گتوی ترزیناشتات (Theresienstadt) نیز برای یهودیان چک، به عنوان اردوگاه انتقالی یا موقت عمل میکرد.
علاوه بر آن، چندین اردوگاه مهم گردآوری مثل اردوگاههای کاستلگسه Castellezgasse، کلاینه اشپرلگاسه Kleine Sperlgasse، مالتسگاسه Malzgasse، در وین و همچنین خیابان گروسه هامبورگ Große Hamburger Straße، و در در برلن فعالیت داشتند.
مراکز کشتار (که «اردوگاههای مرگ» و «اردوگاههای معدومسازی» نیز نامیده میشوند)
بهعنوان بخش دیگری از «راه حل نهایی»، رژیم آلمان نازی پنج مرکز قتلعام را ویژهی کشتار یهودیان، ایجاد کرد که به عنوان ”اردوگاههای معدومسازی“ یا ”اردوگاههای مرگ“ شناخته میشوند. ابزارهای اصلی قتل در این مراکز، آزاد کردن سم در اتاقهای گاز کاملأ درزبندی شده بود. این پنج مرکزعبارت بودند از:
- خلمنو (خئومنو) Chełmno؛
- بلزک Belzec؛
- سوبیبور Sobibor؛
- تربلینکا Treblinka؛ و
- آشویتس-بیرکنائو Auschwitz-Birkenau.
تمام این مراکزکشتار در بازهی زمانی ۱۹۴۲-۱۹۴۱ با هدف کشتارجمعی یهودیان ساخته شدند.
نزدیک به دو میلیون و هفتصد هزار یهودی در این مراکز کشته شدند. رقمی که اندکی کمتر از نیمی از کل قربانیان یهودیان هولوکاست میباشد. در مجموع، نازیها، متحدان و همدستانشان طی هولوکاست، شش میلیون یهودی را به قتل رساندند.