Holokaust - wprowadzenie
Holokaust był planowym, finansowanym przez państwo procesem prześladowania i zamordowania sześciu milionów europejskich Żydów przez reżim nazistowski w Niemczech oraz jego sojuszników i kolaborantów. W różnych formach miał miejsce w całej Europie w latach 1933–1945.
Najważniejsze fakty
-
1
U podstaw Holokaustu leżał antysemityzm: nienawiść do lub uprzedzenie względem Żydów, jedno z fundamentalnych założeń ideologii nazistowskiej. Uprzedzenie to było również powszechne w Europie.
-
2
Proces prześladowania Żydów przez nazistowskie Niemcy ewoluował i stawał się coraz bardziej skrajny w latach 1933–1945. Szczytem tej radykalizacji był masowy mord 6 milionów Żydów.
-
3
Podczas II wojny światowej nazistowskie Niemcy ich i sojusznicy oraz kolaboranci zabili prawie dwie trzecie europejskich Żydów poprzez fatalne warunki życia, brutalne maltretowanie, masowe rozstrzelania i gazowania, oraz deportacje do specjalnie zaprojektowanych ośrodków zagłady.
Holokaust (1933–1945) był planowym, finansowanym przez państwo procesem prześladowania i zamordowania sześciu milionów europejskich Żydów przez reżim nazistowski w Niemczech oraz jego sojuszników i kolaborantów. Poza dokonaniem zbrodni Holokaustu, nazistowskie Niemcy prześladowały i zamordowały także miliony innych ofiar.
Czym był Holokaust?
Muzeum pamięci Holokaustu w Waszyngtonie United States Holocaust Memorial Museum określa czas trwania Holokaustu na lata 1933–1945. Rozpoczął się on w styczniu 1933 r., kiedy do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler stojący na czele partii NSDAP, a zakończył się w maju 1945 r., kiedy alianci pokonali nazistowskie Niemcy w II wojnie światowej. Holokaust nazywa się też czasem hebrajskim słowem „Shoah” oznaczającym „zagładę”.
Po dojściu do władzy w Niemczech, naziści nie od razu rozpoczęli masowe mordy na Żydach. Szybko jednak za pośrednictwem rządu zaczęli prześladować Żydów i wykluczać ich z niemieckiego społeczeństwa. Do antysemickich działań reżimu nazistowskiego należało uchwalanie dyskryminacyjnych praw i koordynowanie przemocy wymierzonej przeciwko niemieckim Żydom. Nazistowskie prześladowania Żydów stały się coraz bardziej skrajne w latach 1933–1945. Szczytem tej radykalizacji był plan, który nazistowscy dowódcy nazywali „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”. „Ostatecznym rozwiązaniem” był planowy, zorganizowany masowy mord europejskich Żydów. Reżim nazistowski wcielił to ludobójstwo w życie w latach 1941–1945.
Do końca Holokaustu reżim nazistowski w Niemczech oraz jego sojusznicy i kolaboranci zamordowali sześć milionów europejskich Żydów.
Dlaczego naziści atakowali Żydów?
Żydzi stanowili cel dla nazistowskich ataków, ponieważ naziści byli antysemitami. To oznacza, że byli uprzedzeni względem Żydów i nienawidzili ich. Antysemityzm był fundamentalnym założeniem ideologii nazistów i leżał u podstaw ich światopoglądu.
Naziści fałszywie oskarżali Żydów o to, że spowodowali oni społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne problemy Niemiec. W szczególności obwiniali ich o klęskę Niemiec w I wojnie światowej (1914–1918). Te nazistowskie oskarżenia trafiły do niektórych Niemców. Gniew wywołany wojenną porażką oraz ekonomiczne i polityczne kryzysy w jej następstwie przyczyniły się do wzrostu antysemityzmu w niemieckim społeczeństwie. Niestabilność Niemiec za czasów Republiki Weimarskiej (1918–1933), groźba komunizmu i ekonomiczne wstrząsy związane z wielkim kryzysem również sprawiły, że wielu Niemców było bardziej otwartych na nazistowskie poglądy, w tym antysemityzm.
Naziści jednak nie stworzyli antysemityzmu. Jest to stare, powszechne uprzedzenie, które na przestrzeni dziejów przyjmowało już wiele form. W Europie datuje się ono do starożytności. W średniowieczu (500–1400) uprzedzenia wobec Żydów były najczęściej oparte na wczesnochrześcijańskich wierzeniach, szczególnie micie na temat odpowiedzialności Żydów za śmierć Jezusa. Podejrzliwość i dyskryminacja zakorzeniona w uprzedzeniach religijnych pojawiały się też w nowożytnej Europie (1400–1800). Przywódcy wielu krajów chrześcijańskiej Europy izolowali wówczas Żydów od wielu aspektów życia gospodarczego, społecznego i politycznego. To wyłączenie wzmocniło stereotyp Żydów jako obcych. W miarę jak Europa stawała się bardziej świecka, wiele krajów zniosło większość prawnych ograniczeń nałożonych na Żydów. Nie oznaczało to jednak końca antysemityzmu. Poza antysemityzmem na tle religijnym, w XVIII i XIX w. w Europie rozprzestrzeniły się inne jego rodzaje, np. antysemityzm gospodarczy, nacjonalistyczny i rasowy. W XIX w. antysemici fałszywie obwiniali Żydów za wiele społecznych i politycznych problemów nowoczesnego, uprzemysłowionego społeczeństwa. Nienawiść tę opierano na błędnych założeniach teorii rasowych, eugeniki i darwinizmu społecznego. Nazistowskie uprzedzenia względem Żydów czerpały ze wszystkich tych źródeł, ale szczególnie mocno opierały się na rasowym antysemityzmie, czyli dyskryminacyjnemu poglądowi, że Żydzi stanowią osobną, gorszą rasę.
NSDAP szerzyło wyjątkowo zajadłą formę antysemityzmu rasowego, kluczowego założenia światopoglądu partii w kwestii rasy. Naziści wierzyli, że ludzie są podzieleni na odrębne rasy, i że niektóre z nich są lepsze od innych. Uważali Niemców za przedstawicieli rzekomo wyższej rasy „aryjskiej”. Twierdzili, że „Aryjczycy” toczą walkę o istnienie z innymi, podrzędnymi rasami. Byli też zdania, że tak zwana „rasa żydowska” jest najgorszą i najgroźniejszą ze wszystkich. Według nazistów Żydzi stanowili zagrożenie, które trzeba było usunąć z niemieckiego społeczeństwa. Twierdzili, że jeśli się tak nie stanie, „rasa żydowska” na zawsze zdemoralizuje i zniszczy niemiecką. Oparta na rasie definicja Żydów stosowana przez nazistów obejmowała wielu ludzi, którzy określali się jako chrześcijanie lub nie praktykowali judaizmu.
Gdzie miał miejsce Holokaust?
Holokaust był inicjatywą nazistowskich Niemiec, która objęła całą kontrolowaną przez Niemcy i Państwa Osi Europę. Dotknęła ona prawie całą żydowską populację Europy, w 1933 r. liczącą 9 milionów ludzi.
Holokaust zaczął się w Niemczech, kiedy w styczniu 1933 r. Adolf Hitler został kanclerzem. Reżim nazistowski (który nadał sobie nazwę III Rzeszy) prawie natychmiast wykluczył Żydów z niemieckiego życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego. W latach trzydziestych reżim wywierał coraz większy nacisk na Żydów, aby wyemigrowali.
Lecz nazistowskie prześladowania Żydów rozprzestrzeniły się poza Niemcy. W latach trzydziestych nazistowskie Niemcy prowadziły agresywną politykę zagraniczną. Jej kulminacją była II wojna światowa, która wybuchła w Europie w 1939 r. Ekspansja terytorialna dokonana przed wojną i w jej czasie sprawiła, że ostatecznie pod niemiecką kontrolą znalazły się dodatkowe miliony Żydów.
Ekspansja terytorialna nazistowskich Niemiec zaczęła się w latach 1938–1939. Niemcy zaanektowały wówczas sąsiadującą z nimi Austrię i Kraj Sudetów, a także zajęły tereny czeskie. 1 września 1939 r. nazistowskie Niemcy rozpoczęły II wojnę światową (1939–1945) najazdem na Polskę. W ciągu kolejnych dwóch lat Niemcy przeprowadziły inwazję i rozpoczęły okupację większości Europy, w tym zachodnich rejonów Związku Radzieckiego. Naziści umocnili swoją kontrolę zawiązując przymierza z rządami Włoch, Węgier, Rumunii i Bułgarii. Stworzyli też państwa marionetkowe w Słowacji i Chorwacji. Kraje te stanowiły europejski trzon Państw Osi, do których zaliczała się też Japonia.
W 1942 r. – poprzez aneksje, inwazje, okupacje i sojusze – nazistowskie Niemcy kontrolowały większość Europy i część północnej Afryki. Nazistowska kontrola oznaczała dla żydowskich obywateli Europy restrykcyjne ustawodawstwo i ostatecznie masowe mordy.
Naziści wraz ze swoimi sojusznikami i kolaborantami zamordowali sześć milionów Żydów.
Jak naziści oraz ich sojusznicy i kolaboranci prześladowali Żydów?
W latach 1933–1945, nazistowskie Niemcy wraz ze swoimi sojusznikami i kolaborantami wprowadziły w życie szereg antyżydowskich zasad i ustaw. Różniły się one w zależności od miejsca, a więc nie wszyscy Żydzi doświadczyli Holokaustu tak samo. Jednak we wszystkich przypadkach miliony ludzi spotkały prześladowania tylko za to, że uznano ich za Żydów.
Na terenach kontrolowanych przez Niemców i sprzymierzonych z nimi prześladowania Żydów przybierały różne formy. Były to m.in:
- Prawna dyskryminacja w postaci antysemickich ustaw. Należały do nich Ustawy Norymberskie i wiele innych ustaw opartych na dyskryminacji.
- Różne rodzaje publicznej identyfikacji i wykluczenia takie jak antysemicka propaganda, bojkoty żydowskich przedsiębiorstw, publiczne upokorzenie i obowiązkowe oznaczenia (jak Gwiazda Dawida noszona na opasce na ramię lub na ubraniu).
- Zorganizowana przemoc. Najbardziej znanym przykładem była noc kryształowa. Odbyły się też odosobnione incydenty i inne pogromy (brutalne zamieszki).
- Wysiedlenia. Sprawcy fizycznie wysiedlali Żydów (zarówno jednostki, jak i całe społeczności) poprzez wymuszoną emigrację, przesiedlenia, wydalenia, deportacje i zamykanie ich w gettach.
- Internowanie. Sprawcy internowali Żydów w zatłoczonych gettach, obozach koncentracyjnych i obozach pracy przymusowej, gdzie wielu zmarło śmiercią głodową, z powodu chorób i nieludzkich warunków życia.
- Powszechna kradzież i rabunek. Konfiskata żydowskiego mienia, rzeczy osobistych i kosztowności stanowiła kluczowy element Holokaustu.
- Roboty przymusowe. Żydów zmuszano do pracy na rzecz Państw Osi lub w celu wzbogacenia nazistowskich organizacji, wojska i/lub prywatnych przedsiębiorstw.
Wskutek tych strategii zmarło wielu Żydów. Jednak przed 1941 r., planowy masowy mord wszystkich Żydów nie stanowił elementu polityki nazistów. W 1941 r. natomiast dowódcy nazistów postanowili wprowadzić w życie masowy mord europejskich Żydów. Plan ten nazwali „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”.
Czym było „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”?
Nazistowskie „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” („Endlösung der Judenfrage”) oznaczało umyślny, planowy mord europejskich Żydów. Był to ostatni etap Holokaustu, który miał miejsce w latach 1941–1945. Choć wielu Żydów zabito zanim zaczęło się „ostateczne rozwiązanie”, ogromną większość żydowskich ofiar zamordowano w tym okresie.
W ramach „ostatecznego rozwiązania” nazistowskie Niemcy popełniły masowy mord na bezprecedensową skalę. Ofiary zabijano na dwa sposoby. Pierwszym były masowe rozstrzelania. Niemieckie jednostki dokonywały ich na obrzeżach wsi, miasteczek i miast w całej Europie Wschodniej. Drugą metodą było uduszenie trującym gazem. Ludzi gazowano w ośrodkach zagłady i za pomocą mobilnych komór gazowych.
Masowe rozstrzelania
Reżim nazistowski dopuścił się masowych rozstrzelań cywilów na bezprecedensową skalę. Po inwazji Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r., niemieckie jednostki zaczęły przeprowadzać masowe rozstrzelania miejscowych Żydów. Początkowo jednostki te wybierały mężczyzn w wieku poborowym. Jednak w sierpniu 1941 r. zaczęły mordować całe żydowskie społeczności. Masakry te często odbywały się za dnia, w zasięgu wzroku i słuchu miejscowych mieszkańców.
Masowe rozstrzelania odbyły się w ponad 1500 miast, miasteczek i wsi w Europie Wschodniej. Niemieckie jednostki, których zadaniem było mordowanie miejscowych Żydów, przemieszczały się po tym rejonie dokonując straszliwych rzezi. Zazwyczaj wkraczały do miasta i gromadziły żydowskich cywilów w jednym miejscu. Następnie żołnierze prowadzili żydowskich mieszkańców na obrzeża miasta, gdzie zmuszali ich do wykopania masowego grobu lub prowadzili ich do już przygotowanych wcześniej masowych mogił. W końcu siły niemieckie i/lub miejscowe jednostki pomocnicze rozstrzeliwały całą grupę mężczyzn, kobiet i dzieci, tak, aby wszyscy wpadli do dołów. Czasem podczas tych rzezi używano specjalnie zaprojektowanych mobilnych komór gazowych Za pomocą tych „gazujących ciężarówek” sprawcy dusili ofiary tlenkiem węgla.
Niemcy przeprowadzali też masowe rozstrzelania w miejscach kaźni w okupowanej Europie Wschodniej. Znajdowały się one zazwyczaj niedaleko dużych miast. Należały do nich Fort IX Twierdzy Kowno, Rumbula oraz Bikernieki (tereny leśne w Rydze), a także Mały Trościeniec koło Mińska. W tych miejscach kaźni Niemcy i miejscowi kolaboranci zamordowali dziesiątki tysięcy Żydów z gett w Kownie, Rydze i Mińsku. Zastrzelili tam też dziesiątki tysięcy niemieckich, austriackich i czeskich Żydów. W Małym Trościeńcu dziesiątki tysięcy ofiar zamordowano także w ciężarówkach gazujących.
Do niemieckich jednostek, które przeprowadzały masowe rozstrzelania w Europie Wschodniej, należały Einsatzgruppen (oddziały specjalne SS i policji), bataliony Policji Porządkowej i jednostki Waffen-SS. Niemieckie wojsko (Wehrmacht) zapewniało wsparcie logistyczne i siłę roboczą. Niektóre jednostki Wehrmachtu również dokonywały rzezi. W wielu miejscach w masowych rozstrzelaniach uczestniczyły lokalne jednostki pomocnicze współpracujące z SS i policją. Jednostki te składały się z miejscowych urzędników cywilnych, wojskowych i policyjnych.
Na terytoriach przejętych od sił radzieckich poprzez masowe rozstrzelania i przy użyciu ciężarówek gazujących zamordowano nawet dwa miliony Żydów.
Ośrodki zagłady
Pod koniec 1941 r. reżim nazistowski zaczął budować specjalnie zaprojektowane, stacjonarne ośrodki zagłady w okupowanej przez Niemcy Polsce. Ośrodki zagłady nazywa się też czasem „obozami zagłady” lub „obozami śmierci”. Pod kontrolą nazistów działało pięć ośrodków zagłady: Chełmno, Bełżec, Sobibór, Treblinka i Auschwitz-Birkenau. Zbudowali oni te ośrodki jedynie po to, aby sprawnie dokonywać masowego mordu Żydów. Główną metodą zabijania w ośrodkach zagłady był trujący gaz, którym napełniano szczelne komory gazowe lub ciężarówki.
Z pomocą sojuszników i kolaborantów niemieckie władze wywoziły do owych ośrodków zagłady Żydów z całej Europy. Maskowały swoje zamiary nazywając wywózki do ośrodków zagłady „akcjami przesiedleńczymi” lub „transportami ewakuacyjnymi”. W języku polskim natomiast często nazywa się je „deportacjami”. Większość tych deportacji odbywała się transportem kolejowym. Aby sprawnie wywozić Żydów do ośrodków zagłady, niemieckie władze korzystały z rozległej europejskiej sieci kolejowej, a także innych środków transportu. Pociągi, którymi wywożono Żydów, często składały się z wagonów towarowych; czasami były to też wagony pasażerskie.
W transportach deportacyjnych panowały straszliwe warunki. Władze niemieckie i miejscowe wtłaczały Żydów w każdym wieku do przepełnionych wagonów. Często musieli oni stać – czasami przez kilka dni – aż pociąg dotarł do celu. Oprawcy odmawiali im dostępu do jedzenia, wody, toalety, ogrzewania i opieki medycznej. Wielu Żydów umierało po drodze z powodu tych nieludzkich warunków.
Ogromną większość Żydów wysłanych do ośrodków zagłady gazowano prawie natychmiast po przybyciu. Ci, których niemieccy urzędnicy uznali za wystarczająco zdrowych i silnych, trafiali na roboty przymusowe.
Moja matka podbiegła do mnie, chwyciła mnie za ramiona, i powiedziała: „Lejbele, więcej cię nie zobaczę. Opiekuj się bratem.”
Leo Schneiderman opisuje przybycie do Auschwitz, selekcję i oddzielenie od swojej rodziny
We wszystkich pięciu ośrodkach zagłady niemieccy nadzorcy zmuszali niektórych żydowskich więźniów do pomagania przy procesie eksterminacji. Do ich zadań należało segregowanie dobytku ofiar i usuwanie zwłok z komór gazowych. Specjalne jednostki usuwały miliony ciał poprzez masowe pochówki lub palenie ich w dołach lub w wielkich, specjalnie zaprojektowanych krematoriach.
W pięciu ośrodkach zagłady zamordowano prawie 2,7 miliona mężczyzn, kobiet i dzieci żydowskiego pochodzenia.
Czym były getta i dlaczego niemieckie władze tworzyły je podczas Holokaustu?
Getta były dzielnicami miast lub miasteczek, gdzie pod przymusem niemieckich okupantów Żydzi musieli mieszkać w tłoku i niehigienicznych warunkach. Niemieckie władze często otaczały te rejony murami lub innymi ogrodzeniami. Strażnicy uniemożliwiali Żydom opuszczanie tych miejsc bez pozwolenia. Niektóre getta istniały przez lata, ale inne tylko przez kilka miesięcy, tygodni, a nawet dni – przetrzymywano tam ludzi przed deportacją lub wymordowaniem.
Niemcy utworzyli pierwsze getta w latach 1939–1940 w okupowanej przez siebie Polsce. Największe z nich znajdowały się w okupowanej Warszawie i Łodzi. W czerwcu 1941 r., niemieckie władze zaczęły je również zakładać w nowo zajętych terenach na wschodzie Europy po niemieckim ataku na Związek Radziecki. Niemcy oraz ich sojusznicy i kolaboranci zakładali getta również w innych częściach Europy. W 1944 r. niemieckie i węgierskie władze utworzyły tymczasowe getta, aby scentralizować i kontrolować żydowską społeczność przed deportacją z Węgier.
Czemu służyły getta
Niemieckie władze pierwotnie zakładały getta, aby izolować i kontrolować liczną miejscową żydowską ludność w okupowanej Europie Wschodniej. Początkowo gromadziły one tam żydowskich mieszkańców danego miasta i jego okolic. Jednak w 1941 r. Niemcy zaczęli również wywozić do niektórych gett Żydów z innych części Europy (w tym z Niemiec).
Kluczowym elementem życia w wielu gettach stała się praca przymusowa wykonywana przez Żydów. Teoretycznie miała ona zrównoważyć koszty zarządzania gettem oraz wspomóc Niemcy w działaniach wojennych. Czasem otwierano w okolicy fabryki i warsztaty, aby wykorzystać uwięzionych Żydów jako darmową siłę roboczą. Praca tam była często wyczerpującą pracą fizyczną.
Życie w gettach
Życie w gettach było straszliwie trudne i niebezpieczne. Dostęp do jedzenia, urządzeń sanitarnych czy opieki medycznej był niewielki. Setki tysięcy ludzi zmarły z powodu głodu, szalejących chorób, wystawienia na działanie skrajnych temperatur i wycieńczenia wywołanego pracą przymusową. Uwięzieni Żydzi ginęli też z rąk Niemców poprzez brutalne pobicia, tortury, nieplanowane rozstrzelania i inne formy spontanicznej przemocy.
Żydzi w gettach próbowali zachować poczucie godności i wspólnoty, które częściowo dawały im szkoły, biblioteki, wzajemna opieka społeczna i instytucje wyznaniowe. Próby dokumentowania życia w gettach, takie jak archiwum Oneg Szabat czy robione potajemnie zdjęcia, są przejmującymi przykładami duchowego oporu. W wielu gettach działały też podziemne ruchy zbrojnego oporu. Najsławniejszym przykładem ich działania jest powstanie w getcie warszawskim (1943 r.).
Likwidacja gett
W latach 1941–1942 Niemcy oraz ich sojusznicy i kolaboranci zaczęli masowo mordować mieszkańców gett i rozwiązywać ich struktury administracyjne. Nazywali ten proces „likwidacją”. Stanowiła ona element „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Większość Żydów z gett zamordowano albo podczas masowych rozstrzelań w niedalekich miejscach kaźni lub po deportacjach do ośrodków zagłady. Większość z nich celowo założono niedaleko wielkich gett w okupowanej przez Niemców Polsce lub przy łatwo dostępnych trasach kolejowych.
Kto ponosił odpowiedzialność za Holokaust i „ostateczne rozwiązanie”?
Wielu ludzi ponosiło odpowiedzialność za przeprowadzenie Holokaustu i „ostatecznego rozwiązania”.
Na najwyższym szczeblu stał Adolf Hitler, który zainicjował, zarządził, zatwierdził i wspomagał ludobójstwo dokonywane na europejskich Żydach. Hitler jednak nie działał sam. Nie sporządził on też szczegółowego planu wprowadzenia w życie „ostatecznego rozwiązania”. Inni nazistowscy przywódcy bezpośrednio koordynowali, planowali i realizowali masowe mordy. Należeli do nich Hermann Göring, Heinrich Himmler, Reinhard Heydrich i Adolf Eichmann.
Jednak w Holokauście brały też udział miliony Niemców i Europejczyków innych narodowości. Bez ich uczestnictwa ludobójstwo dokonane na Żydach w Europie nie byłoby możliwe. Nazistowskie władze polegały na wsparciu niemieckich instytucji i organizacji, innych Państw Osi, miejscowych urzędów i instytucji, a także jednostek.
Niemieckie instytucje, organizacje i jednostki
Nazistowscy przywódcy polegali na pomocy wielu niemieckich instytucji i organizacji przy wypełnianiu założeń Holokaustu. Członkowie nazistowskich organizacji inicjowali wiele antyżydowskich akcji przed II wojną światową i w jej czasie. Do organizacji tych należały: NSDAP, SA (Oddziały Szturmowe NSDAP, tzw. „brunatne koszule”) oraz SS (Schutzstaffel, Oddziały Ochronne). Po wybuchu wojny SS i stowarzyszone z nim organizacje policyjne zaczęły działać ze szczególnym okrucieństwem. Członkowie Sicherheitsdienst (SD, Służby Bezpieczeństwa), Gestapo, Policji Kryminalnej (Kripo) i Policji Porządkowej szczególnie przyczynili się do masowego mordu europejskich Żydów. Do innych niemieckich instytucji, które realizowały „ostateczne rozwiązanie”, zaliczały się niemiecka armia, niemiecka kolej państwowa i służba zdrowia, niemiecka służba cywilna i system sądownictwa karnego, a także niemieckie przedsiębiorstwa, firmy ubezpieczeniowe i banki.
Jako pracownicy tych instytucji niezliczeni niemieccy żołnierze, policjanci, urzędnicy, prawnicy, sędziowie, przedsiębiorcy, inżynierowie i pracownicy służby zdrowia wcielali w życie strategie reżimu. Zwykli Niemcy też na wiele sposobów uczestniczyli w Holokauście. Niektórzy wiwatowali, kiedy Żydów bito lub upokarzano. Inni donosili na Żydów, którzy nie przestrzegali rasistowskich praw i zasad. Wielu Niemców kupowało, zabierało lub plądrowało dobytek i mienie swoich żydowskich sąsiadów. Uczestnictwo tych Niemców w Holokauście było umotywowane między innymi zapałem, karierowiczostwem, strachem, chciwością, egoizmem, antysemityzmem i poglądami politycznymi.
Inne kraje i zagraniczne instytucje
Nazistowskie Niemcy nie popełniły zbrodni Holokaustu same. Polegały na pomocy sojuszników i kolaborantów. W tym kontekście „sojusznicy” to Państwa Osi oficjalnie sprzymierzone z nazistowskimi Niemcami. „Kolaboranci” to rządy i organizacje, które oficjalnie lub wpół-oficjalnie współpracowały z niemieckim rządem. Sojusznicy i kolaboranci nazistowskich Niemiec to między innymi:
- Europejskie Państwa Osi i inne kolaboranckie rządy (np. Francja Vichy). Państwa te wprowadziły własne antysemickie ustawy i realizowały przyjęte przez Niemców cele.
- Wspierane przez Niemców lokalne urzędy, szczególnie miejscowe siły policyjne. Organizacje te pomagały przy łapaniu, internowaniu i deportowaniu Żydów nawet w krajach niebędących sojusznikami Niemiec, jak np. Holandia.
- Miejscowe jednostki pomocnicze złożone z wojskowych, policjantów i cywili. Te wspierane przez Niemców jednostki uczestniczyły w mordach Żydów w Europie Wschodniej (często dobrowolnie).
Słowa „sojusznicy” i „kolaboranci” mogą się także odnosić do jednostek przynależących do powyższych urzędów i organizacji.
Europejczycy
W całej Europie ludzie bez przynależności do rządów lub instytucji, którzy nie uczestniczyli bezpośrednio w mordowaniu Żydów, również przyłożyli rękę do Holokaustu.
Jednym z największych zagrożeń dla Żydów były donosy sąsiadów, znajomych, kolegów z pracy czy nawet przyjaciół skierowane do niemieckich władz. Liczba osób, które zdecydowały się na taki krok pozostaje nieznana. Ludzie ci ujawniali żydowskie kryjówki, demaskowali fałszywe chrześcijańskie tożsamości czy zawiadamiali nazistowskie władze o Żydach na inne sposoby, tym samym skazując ich na śmierć. Kierowały nimi różne motywacje: strach, interesowność, chciwość, chęć zemsty, antysemityzm, poglądy polityczne i ideologiczne.
Pojedynczy ludzie również korzystali na Holokauście. Nie-Żydzi czasami wprowadzali się do żydowskich domów, przejmowali żydowskie przedsiębiorstwa i kradli dobytek Żydów. Składało się to na szeroko zakrojony rabunek, który towarzyszył ludobójstwu.
Ludzie najczęściej jednak przyczyniali się do Holokaustu poprzez bezczynność i obojętność na straszny los swoich żydowskich sąsiadów. Można nazwać ich więc biernymi widzami.
Kim były inne ofiary nazistowskich prześladowań i mordów?
Termin „Holokaust” odnosi się w szczególności do planowych, finansowanych przez państwo prześladowań i mordów sześciu milionów Żydów. Jednak nazistowskie działania miały też miliony innych ofiar. W latach trzydziestych reżim obrał sobie za cel różnorodną grupę domniemanych wrogów spośród niemieckiego społeczeństwa. Gdy wpływy nazistów zataczały coraz szersze kręgi podczas II wojny światowej, miliony innych Europejczyków również zaznały nazistowskiego okrucieństwa.
Naziści uznali Żydów za głównych „wrogów”. Prześladowali też jednak inne grupy, rzekomo stanowiące zagrożenie dla zdrowia, wspólnoty i bezpieczeństwa Niemców. Pierwszą z grup prześladowanych przez reżim nazistowski byli przeciwnicy polityczni. Zaliczali się do nich przywódcy i członkowie innych partii oraz działacze związków zawodowych. Przeciwnikami politycznymi byli też ludzie, na których padło ledwie podejrzenie, że krytykują reżim nazistowski lub sprzeciwiają się mu. Wrogowie polityczni jako pierwsi trafili do nazistowskich obozów koncentracyjnych. W więzieniach i obozach zamykano też Świadków Jehowy. Aresztowano ich, ponieważ nie zgadzali się na złożenie przysięgi lojalności względem rządu ani służenie w niemieckiej armii.
Reżim nazistowski prześladował też Niemców, których czyny uznano za szkodliwe dla niemieckiego społeczeństwa. Zaliczali się do nich mężczyźni podejrzewani o homoseksualizm, ludzie oskarżani o to, że są zawodowymi lub notorycznymi przestępcami, oraz tzw. ludzie aspołeczni (np. podejrzewani o włóczęgostwo, żebranie, prostytucję, stręczycielstwo lub alkoholizm). Dziesiątki tysięcy tych ofiar wysłano do więzień i obozów koncentracyjnych. Reżim przeprowadzał też przymusowe sterylizacje i inne prześladowania Afroniemców.
Ofiarami reżimu nazistowskiego byli też ludzie z niepełnosprawnościami. Przed II wojną światową Niemców, którzy rzekomo cierpieli na dziedziczne przypadłości, poddawano przymusowej sterylizacji. Po wybuchu wojny naziści przyjęli jeszcze bardziej skrajną strategię. Ludzi z niepełnosprawnościami – szczególnie mieszkających w zakładach – uznano za genetyczne i finansowe obciążenie dla Niemiec. Ludzi tych przeznaczono do eliminacji podczas tzw. Akcji T4.
Reżim nazistowski obchodził się bezwzględnie z grupami, które uznał za wrogów względem swojej rasy, cywilizacji czy ideologii. Wśród nich byli Romowie, Polacy (szczególnie polska inteligencja i elity), oraz radzieccy urzędnicy i jeńcy wojenni. Naziści masowo mordowali przedstawicieli tych grup.
Jak zakończył się Holokaust?
Holokaust zakończył się w maju 1945 r., kiedy to główne siły alianckie (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki) pokonały nazistowskie Niemcy w II wojnie światowej. Sunąc przez Europę, podczas kolejnych ofensyw alianci napotykali obozy koncentracyjne, skąd wyzwolili wciąż żyjących więźniów, w tym wielu Żydów. Alianci napotkali też i uwolnili ofiary tzw. marszów śmierci: piesze grupy Żydów i nie-Żydów, więźniów obozów koncentracyjnych, których przymusowo ewakuowano z obozów pod strażą SS.
Wyzwolenie nie oznaczało jednak końca cierpienia. Wielu z tych, którzy przetrwali Holokaust i próbowali zbudować sobie nowe życie, nadal groził brutalny antysemityzm i wysiedlenie. Wielu ludzi straciło członków rodziny, a inni latami szukali zaginionych rodziców, dzieci, braci i sióstr.
Jak niektórzy Żydzi przetrwali Holokaust?
Mimo wysiłków nazistów, aby wymordować wszystkich europejskich Żydów, niektórzy z nich przeżyli Holokaust. Działo się tak na różne sposoby. Jednak w każdym wypadku przetrwanie było możliwe jedynie dzięki wyjątkowym kombinacjom zbiegów okoliczności, decyzji, pomocy innych (zarówno Żydów, jak i innych), oraz szczęśliwego trafu.
Przetrwanie poza okupowaną przez Niemców Europą
Niektórzy Żydzi przeżyli Holokaust dzięki ucieczce z terenów pod niemiecką kontrolą. Przed wybuchem II wojny światowej setki tysięcy Żydów emigrowały z nazistowskich Niemiec mimo sporych utrudnień na granicy. Ci, którzy emigrowali do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajów, które pozostały poza niemiecką kontrolą, uchronili się przed nazistowską przemocą. Niektórym Żydom udało się uciec z kontrolowanej przez Niemców Europy nawet po wybuchu wojny, m.in. około 200 000 Żydów wydostało się z okupowanej Polski. Żydzi ci przetrwali wojnę w ciężkich warunkach, po tym, gdy radzieckie władze wywiozły ich dalej na wschód, w głąb Związku Radzieckiego.
Przetrwanie w Europie pod niemiecką okupacją
Mniejszej liczbie Żydów udało się przeżyć na terenach pod niemiecką kontrolą, często dzięki czyjeś pomocy. Działania ratunkowe odbywały się na różną skalę, od czynów pojedynczych ludzi do zorganizowanych sieci pomocy (większych lub mniejszych). W całej Europie żyli nie-Żydzi, którzy ryzykowali bardzo wiele, żeby pomóc przeżyć sąsiadom, przyjaciołom i nieznajomym żydowskiego pochodzenia. Znajdowali im na przykład kryjówki, załatwiali fałszywe chrześcijańskie dokumenty, które ich chroniły, albo zapewniali im pożywienie. Inni Żydzi przeżyli dzięki członkostwu w partyzanckim ruchu oporu. Niektórym udało się – mimo wszystko – przetrwać uwięzienie w obozach koncentracyjnych, gettach, a nawet ośrodkach zagłady.
Następstwa Holokaustu
Holokaust zakończył się wraz z wojną, ale spuścizna terroru i ludobójstwa pozostała. W II wojnie światowej zginęło sześć milionów Żydów i miliony ofiar innego pochodzenia. Nazistowskie Niemcy wraz ze swoimi sojusznikami i kolaborantami zdziesiątkowały lub całkowicie zniszczyły tysiące żydowskich społeczności w całej Europie.
W następstwie Holokaustu wielu z tych Żydów, którzy przeżyli, stanęło w obliczu traumatycznego doświadczenia utraty całej rodziny i społeczności. Niektórym udało się wrócić do domu i odbudować swoje życie w Europie. Niejeden jednak obawiał się takiego kroku z powodu powojennych represji i antysemityzmu. Tuż po wojnie ci, którzy nie mogli lub nie chcieli wrócić do domu, często trafiali do obozów dla wysiedleńców. Wielu musiało czekać w nich latami, zanim udało im się emigrować i znaleźć nowy dom.
W następstwie Holokaustu cały świat z trudem podjął próbę ogarnięcia myślą koszmaru ludobójstwa, upamiętnienia ofiar i pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności. Te ważne wysiłki trwają do dziś.
Przypisy
-
Footnote reference1.
W tym kontekście „sojusznicy” oznaczają Państwa Osi oficjalnie sprzymierzone z nazistowskimi Niemcami. „Kolaboranci” natomiast oznaczają rządy i organizacje, które oficjalnie lub wpół-oficjalnie współpracowały z niemieckim rządem. Wśród tych współpracowników wspieranych przez Niemców znalazły się niektóre lokalne siły policyjne, biurokracje i jednostki paramilitarne. Terminy „sojusznicy” i „kolaboranci” mogą się także odnosić do jednostek przynależących do powyższych urzędów i organizacji.