Eyshishok: Ο αφανισμός μιας εβραϊκής κοινότητας

Η εβραϊκή κοινότητα του Eyshishok έχει γίνει σύμβολο των ζωών και των κοινοτήτων που καταστράφηκαν στο Ολοκαύτωμα. Οι κάτοικοι της πόλης του Eyshishok τιμώνται στην έκθεση του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών με τίτλο «Ο Πύργος των Προσώπων».

Ιστορικά, το Eyshishok έχει ονομαστεί με διάφορα ονόματα, συμπεριλαμβανομένων των Ejszyszki (Πολωνικά) και Eišiškės (Λιθουανικά). Το Eyshishok είναι η ονομασία αυτής της πόλης στα γίντις και ήταν το όνομα που χρησιμοποιούσε συνήθως η εβραϊκή κοινότητα που ζούσε εκεί. Σήμερα, το Eyshishok βρίσκεται στην περιφέρεια Vilnius της Λιθουανίας, κοντά στα σύνορα με τη Λευκορωσία. Ωστόσο, όταν ξεκίνησε ο Β᾽ Παγκόσμιος Πόλεμος, η περιοχή αυτή ήταν μέρος της Πολωνίας.  

Το Eyshishok και οι γύρω περιοχές έχουν μια μακρά και ποικιλόμορφη ιστορία. Ήταν πολυθρησκευτικές, πολυεθνικές και πολύγλωσσες. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι η περιοχή έχει αλλάξει χέρια πολλές φορές τα τελευταία τριακόσια χρόνια.1Footnote 11 Ιστορικά, στην περιοχή ζούσαν διάφορες εθνοτικές ομάδες που μιλούσαν πολλές διαφορετικές γλώσσες: Λευκορώσοι, Εβραίοι, Λιθουανοί, Πολωνοί, Τάταροι και άλλοι. Ήταν επίσης μια πολυθρησκευτική περιοχή που περιελάμβανε καθολικούς, Εβραίους, μουσουλμάνους και ορθόδοξους χριστιανούς.

Πριν από το Ολοκαύτωμα, το Eyshishok θεωρούνταν shtetl. Το shtetl είναι μια λέξη στα γίντις που συνήθως περιγράφει μια μικρή πόλη-αγορά στην Ανατολική Ευρώπη με κυρίως εβραϊκό πληθυσμό. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο πληθυσμός του Eyshishok ήταν περίπου 2.000–3.000 άτομα. Το 70% ήταν Εβραίοι. Το υπόλοιπο 30% των κατοίκων της πόλης ήταν κυρίως Πολωνοί, πολλοί από τους οποίους ήταν ρωμαιοκαθολικοί. Στο Eyshishok και στη γύρω περιοχή, οι περισσότεροι χωρικοί ήταν Πολωνοί. Ωστόσο, οι Λιθουανοί, οι Τάταροι και οι Λευκορώσοι ζούσαν στην περιοχή και αλληλεπιδρούσαν με τους κατοίκους του Eyshishok.

Η εβραϊκή κοινότητα στο Eyshishok

Σύμφωνα με τεκμήρια, υπήρχε μια εβραϊκή κοινότητα στο Eyshishok για περισσότερα από 250 χρόνια πριν από το Ολοκαύτωμα. Την περίοδο του Μεσοπολέμου, η εβραϊκή κοινότητα του Eyshishok αριθμούσε περίπου 2.000 άτομα. Ο ακριβής πληθυσμός κυμαινόταν, λόγω του πολέμου και της μετανάστευσης. 

Για τους Εβραίους του Eyshishok, η ζωή στην πόλη ήταν βαθιά ριζωμένη στην εβραϊκή παράδοση. Υπήρχαν πολλές εβραϊκές πολιτιστικές οργανώσεις, εκπαιδευτικές δραστηριότητες και ομάδες αρωγής στην πόλη. Κοντά στην κύρια πλατεία, υπήρχε ένα συγκρότημα συναγωγής. Στην αυλή της συναγωγής (shulhoyf), υπήρχαν δύο χώροι που προορίζονταν για τη μελέτη της Τορά (παλιό και νέο batei midrash) και ένα τελετουργικό λουτρό (mikvah). Υπήρχε επίσης ένα εβραϊκό ημερήσιο σχολείο. 

Η οικονομική ζωή στο Eyshishok περιστρεφόταν γύρω από την πλατεία της αγοράς και την εβδομαδιαία αγορά που διεξαγόταν εκεί κάθε Πέμπτη. Η κεντρική πλατεία της αγοράς φιλοξενούσε πολλά από τα καταστήματα και τις επιχειρήσεις της πόλης. Το πελατολόγιο περιελάμβανε τους κατοίκους της πόλης, Εβραίους και Πολωνούς, καθώς και Πολωνούς αγρότες. Πολλές εβραϊκές οικογένειες στην πόλη διηύθυναν και είχαν μικρές επιχειρήσεις, όπως αρτοποιεία, στούντιο φωτογραφίας, ταβέρνες και παντοπωλεία. Μερικοί Εβραίοι εργάζονταν ως υποδηματοποιοί, ράφτες, σιδεράδες, χασάπηδες ή σε άλλες υπηρεσίες. Πολλές από αυτές τις επιχειρήσεις αντιμετώπισαν δυσκολίες τις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Την εποχή εκείνη, οι οικονομικές πολιτικές της πολωνικής κυβέρνησης είχαν αρνητικό αντίκτυπο στο εμπόριο και τις επιχειρήσεις που ανήκαν σε Εβραίους.  

Φωτογραφία

Στάση λεωφορείου και πρατήριο καυσίμων στο shtetl (Φωτογραφία)

Μια ομάδα ανδρών στέκεται μπροστά από ένα λεωφορείο που είναι σταθμευμένο στη στάση λεωφορείου του Εϊσισόκ και στο πρατήριο καυσίμων Shell. Από τα αριστερά προς τα δεξιά είναι: δύο άγνωστοι οδηγοί λεωφορείων, ένας ντόπιος πολωνός αστυνομικός, ο Αβραχάμ Κρισίλοφ, ο Ισραέλ Έρλιχ και ο Μόσε Σλονίμσκι. Πίσω τους, ένα παιδί χαμογελά από τη θέση του οδηγού. 

Ο Αβραχάμ και ο Μόσε, που ήταν συνιδιοκτήτες του πρατηρίου, δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια της σφαγής τον Σεπτέβριο του 1941 στο Εϊσισόκ. Ο Ισραέλ σκοτώθηκε ξεχωριστά.

Πηγές:

• United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of The Shtetl Foundation

• Προβολή αρχειακού υλικού

Ενώ η εβραϊκή κοινότητα του Eyshishok ήταν στενά δεμένη, γινόταν επίσης όλο και πιο ποικιλόμορφη. Κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, η ανάπτυξη των υποδομών στην περιοχή συνέδεε το Eyshishok με τον έξω κόσμο με αυξανόμενη συχνότητα. Στη δεκαετία του 1920, η πολωνική κυβέρνηση κατασκεύασε έναν ασφαλτοστρωμένο αυτοκινητόδρομο που περνούσε μέσα από το Eyshishok. Μια εβραϊκή οικογένεια είχε στην ιδιοκτησία της ένα πρατήριο βενζίνης Shell στο κέντρο της πόλης, όπου ανεφοδιάζονταν τα λεωφορεία. Το 1931 η πόλη απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα για πρώτη φορά.

Δεν μοιράζονταν όλα τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας του Eyshishok τις ίδιες πολιτικές απόψεις ή θρησκευτικές προσεγγίσεις. Οι γενεαλογικοί και πολιτικοί διχασμοί που προκαλούσαν διαμάχες σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής ήταν επίσης αισθητές στο Eyshishok. Οι νεότερες γενιές απομακρύνθηκαν από τις παραδόσεις των shtetl. Πολλοί προσελκύονταν από τη σύγχρονη ζωή στις μεγαλύτερες πόλεις και τα πολιτιστικά κέντρα, όπως η πόλη Vilna (Wilno/Vilnius). Ορισμένοι προσελκύονταν ακόμη και από σύγχρονα, κοσμικά πολιτικά κινήματα, όπως ο κομμουνισμός. 

Διαεθνοτικές σχέσεις στο Eyshishok

Στο Vilna (Wilno/Vilnius), οι Εβραίοι δεν ζούσαν απομονωμένοι από τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες της περιοχής. Εβραίοι και μη Εβραίοι στο Eyshishok ζούσαν κοντά ο ένας στον άλλο και συνεργάζονταν σε καθημερινή βάση. Πολλοί είχαν στενές προσωπικές σχέσεις. Μερικοί Πολωνοί αγρότες διατηρούσαν ακόμη και ξεχωριστά σκεύη για τους Εβραίους επισκέπτες που τηρούσαν το kosher (δηλαδή, που ακολουθούσαν αυστηρά διατροφικά πρότυπα σύμφωνα με τον εβραϊκό θρησκευτικό νόμο). 

Για παράδειγμα, οι  Kabacznik ήταν μια από τις πιο επιφανείς εβραϊκές οικογένειες της πόλης. Διαχειρίζονταν ένα βυρσοδεψείο και επιχείρηση χονδρικής εμπορίας δέρματος. Πολλοί από τους υπαλλήλους τους ήταν Πολωνοί, συμπεριλαμβανομένης της οικιακής βοηθού τους που μιλούσε γίντις με την οικογένεια. Οι Kabacznik ήταν πολύ κοντά με μερικές από τις πολωνικές οικογένειες στην πόλη. Η Miriam Kabacznik αναφέρει, 

Ήταν μια συνηθισμένη ζωή. Μια φυσιολογική, όμορφη ζωή. Γνωριζόμασταν μεταξύ μας. Το κλίμα ήταν φιλικό. Ήταν φιλόξενο. Δεν κλειδώναμε ποτέ τις πόρτες μας. Οι πόρτες ήταν πάντοτε ανοιχτές και ξεκλείδωτες. Και είχαμε πολλούς φίλους μεταξύ των μη Εβραίων. Όλοι ήταν πάντα ευπρόσδεκτοι στο σπίτι. Και έρχονταν.2Footnote 22 

Υπήρχαν όμως και δυσκολίες μεταξύ ατόμων και ομάδων στο Eyshishok. Οι αλληλεπιδράσεις σημαδεύονταν, κάποιες φορές, από προκαταλήψεις και μνησικακίες. Αυτές οι δυσκολίες είχαν συχνά τις ρίζες τους σε θρησκευτικές και ταξικές διαφορές. Για παράδειγμα, διαμάχες ξεσπούσαν συχνά μεταξύ των αγροτών και των κατοίκων της πόλης την ημέρα της αγοράς. Κάποια από τα Εβραιόπουλα θυμόντουσαν διαφωνίες που είχαν στο προαύλιο, στις οποίες Πολωνοί συμμαθητές τους χρησιμοποιούσαν αντισημιτικές προσβολές.

Ο Β᾽Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε τις υπάρχουσες σχέσεις στο Eyshishok. Οι δυνάμεις της κατοχής έστρεψαν τη μια ομάδα εναντίον της άλλης. Με αυτόν τον τρόπο, ανέτρεψαν τις μακροχρόνιες δυναμικές των εθνοτικών και ταξικών σχέσεων. Η σκληρότητα της ναζιστικής κατοχής έμελλε να είναι ιδιαίτερα αποσταθεροποιητική και καταστροφική. 

Το Eyshishok και η πορεία του Β᾽Παγκοσμίου Πολέμου

Ο Β᾽Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε στην Ευρώπη τον Σεπτέμβριο του 1939 με τη γερμανική εισβολή στην Πολωνία. Δύο εβδομάδες αργότερα, η Σοβιετική Ένωση εισέβαλε στην ανατολική Πολωνία και την κατέλαβε. Η περιοχή που τελούσε υπό σοβιετική κατοχή περιελάμβανε το Eyshishok. Τον Οκτώβριο του 1939, η Σοβιετική Ένωση παραχώρησε το Eyshishok και τη γύρω περιοχή στη Λιθουανία. 

Το Eyshishok ως λιθουανική συνοριακή πόλη (1939–1940)

Από τον Οκτώβριο του 1939, το Eyshishok ανήκε πλέον στη Λιθουανία. Ήταν μόλις λίγα μίλια μακριά από τα σύνορα μεταξύ της Λιθουανίας και της κατεχόμενης από τη Σοβιετική Ένωση  Πολωνίας. 

Ως συνοριακή πόλη, το Eyshishok χρησίμευε ως σημείο διέλευσης για Εβραίους πρόσφυγες. Την εποχή εκείνη, οι Εβραίοι και άλλες πληθυσμιακές ομάδες μπορούσαν ακόμη να διαφύγουν μέσω της Λιθουανίας από την Πολωνία, που ήταν κατεχόμενη από τη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση. Πολλοί άνθρωποι διέσχιζαν παράνομα τα σύνορα, αποφεύγοντας τη λιθουανική συνοριακή αστυνομία. Οι ντόπιοι αγρότες συχνά καθοδηγούσαν τους πρόσφυγες πέρα από τα σύνορα, προς το Eyshishok και στη συνέχεια στη Vilna. Οι πρόσφυγες χρειάζονταν τροφή, στέγη και οδηγίες. Ο ραβίνος του Eyshishok, Szymen Rozowski, συγκρότησε μια επιτροπή για να τους βοηθήσει. 

Οι Εβραίοι του Eyshishok έμαθαν από αυτούς τους πρόσφυγες για τις ναζιστικές διώξεις των Εβραίων στην υπό γερμανική κατοχή Πολωνία.

Σοβιετική κατοχή της Λιθουανίας (Καλοκαίρι 1940–Ιούνιος 1941)

Το καλοκαίρι του 1940, η Σοβιετική Ένωση εισέβαλε και προσάρτησε τη Λιθουανία. Αυτό σήμαινε ότι το Eyshishok επανήλθε υπό σοβιετικό έλεγχο. Οι Σοβιετικοί μεταρρύθμισαν τη διοίκηση της Λιθουανίας, τοποθετώντας κομμουνιστές στην εξουσία σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Οι Σοβιετικοί απέλασαν χιλιάδες άτομα στη Σιβηρία.

Ως κομμουνιστικό κράτος, η Λιθουανία, υπό τον έλεγχο της Σοβιετική Ένωσης, αντιτάχθηκε στη θρησκεία και την ελεύθερη επιχειρηματικότητα. Η νέα κυβέρνηση εφάρμοσε αυστηρές πολιτικές εναντίον πολλών ανθρώπων στην κατεχόμενη Λιθουανία, συμπεριλαμβανομένων τόσο Εβραίων όσο και μη Εβραίων. Οι κομμουνιστικές αρχές κρατικοποίησαν την ιδιωτική περιουσία. Στο Eyshishok, μερικοί από τους πιο εύπορους κατοίκους έχασαν τις επιχειρήσεις και τα σπίτια τους με αυτόν τον τρόπο. Η κυβέρνηση κατήργησε επίσης μερικούς θρησκευτικούς θεσμούς. 

Στο Eyshishok, οι ντόπιοι Εβραίοι που υποστήριζαν τους κομμουνιστές εφάρμοσαν αυτές τις πολιτικές μέσα στην ίδια τους την κοινότητα. Εξανάγκασαν τον ραβίνο Rozowski να φύγει από το σπίτι του και έκλεισαν το εβραϊκό ημερήσιο σχολείο. Ωστόσο, η συναγωγή παρέμεινε ανοιχτή και η κοινότητα συνέχισε να γιορτάζει τις θρησκευτικές εορτές. 

Στη Λιθουανία, πολλοί Εβραίοι και μη Εβραίοι αντιτάχθηκαν στον έλεγχο των Σοβιετικών. Αντιτάχθηκαν στις πολιτικές κρατικοποίησης των νέων κομμουνιστικών αρχών. Ορισμένοι Λιθουανοί κατηγορούσαν τους Εβραίους για τις σοβιετικές πολιτικές. Η σοβιετική κατοχή προκάλεσε νέες δυσαρέσκειες που συχνά βασίζονταν σε παλαιότερες προκαταλήψεις.

Γερμανική κατοχή της Λιθουανίας (Ιούνιος 1941–1944)

Στις 22 Ιουνίου του 1941, η ναζιστική Γερμανία επιτέθηκε στη Σοβιετική Ένωση, συμπεριλαμβανομένων και των υπό σοβιετική κατοχή  περιοχών της Πολωνίας και της Λιθουανίας. Οι Ναζί διεξήγαγαν μια ανελέητη εκστρατεία κατά του κομμουνισμού και εκτελούσαν άτομα που είχαν συνεργαστεί με τους σοβιετικούς κατακτητές. Πολλοί Λιθουανοί χάρηκαν με το τέλος της σοβιετικής κατοχής και ήλπιζαν στην επιστροφή μιας ανεξάρτητης Λιθουανίας.  

Μερικοί αντικομμουνιστές Λιθουανοί υποδέχτηκαν με χαρά την άφιξη των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων. Νέες λιθουανικές εθνικιστικές πολιτοφυλακές σχηματίστηκαν και στη συνέχεια εντάχθηκαν στη γερμανική εκστρατεία κατά των κομμουνιστών. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτές οι πολιτοφυλακές πραγματοποιούσαν πογκρόμ κατά των Εβραίων. Η γερμανική προπαγάνδα παρακινούσε τους Λιθουανούς να κατηγορούν τους Εβραίους για τη σοβιετική κυριαρχία και οι γερμανικές αρχές υποκινούσαν πολλά από τα πογκρόμ. 

Τον Αύγουστο του 1941, οι Γερμανοί εγκατέστησαν μια γερμανική αστική διοίκηση στην κατεχόμενη Λιθουανία. Οι Γερμανοί διόριζαν Λιθουανούς σε πολλές διοικητικές θέσεις. 

Η γερμανική κατοχή του Eyshishok

Στα τέλη Ιουνίου του 1941, ο γερμανικός στρατός έφτασε στο Eyshishok. Όμως έμεινε εκεί μόνο για λίγες εβδομάδες. 

Όταν ο στρατός αποχώρησε, μια γερμανική πολιτική διοίκηση κατοχής ανέλαβε την πόλη και τις γύρω περιοχές. Όπως σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, οι Γερμανοί βασίζονταν για τη διακυβέρνηση των επιμέρους περιοχών σε τοπικά συστήματα και τους συνεργάτες τους. Έτσι, οι Γερμανοί διοικούσαν το Eyshishok, αλλά στους τοπικούς αντιπροσώπους τους περιλαμβάνονταν Λιθουανοί. 

Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής στο Eyshishok υπέβαλαν τους Εβραίους σε καταναγκαστική εργασία, βία και δημόσιο εξευτελισμό. Απαίτησαν από τους Εβραίους να φορούν ένα διακριτικό στο σχήμα του Άστρου του Δαβίδ. Ταπείνωναν θρησκευόμενους Εβραίους κόβοντας τις γενειάδες τους. Απαγόρευαν στους Εβραίους να περπατούν στα πεζοδρόμια. Οι Γερμανοί ανάγκαζαν επίσης τους Εβραίους του Eyshishok να παραδώσουν τα τιμαλφή τους. 

Επιπλέον, οι Γερμανοί διέταξαν τη δημιουργία ενός εβραϊκού συμβουλίου (Judenrat) στο Eyshishok. Το συμβούλιο έπρεπε να εφαρμόσει τις πολιτικές της Γερμανίας. Τα μέλη του ήταν επίσης υποχρεωμένα να εξασφαλίζουν την ικανοποίηση των απαιτήσεων για καταναγκαστική εργασία που επιβλήθηκε από τους κατακτητές. Μεταξύ άλλων καθηκόντων, το εβραϊκό συμβούλιο έπρεπε να παρέχει τρόφιμα στους Γερμανούς κατακτητές.        

Η μαζική δολοφονία των Εβραίων του Eyshishok, Σεπτέμβριος 1941

Το Ολοκαύτωμα στο Eyshishok ήταν μέρος της ευρύτερης ιστορίας του Ολοκαυτώματος στη Λιθουανία. Οι Ναζί πραγματοποίησαν μαζικές δολοφονίες Εβραίων στη Λιθουανία με συγκλονιστικά γρήγορους ρυθμούς. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, περίπου 200.000 Εβραίοι ζούσαν στη Λιθουανία. Μέσα σε μόλις έξι μήνες, οι Γερμανοί, με τη βοήθεια Λιθουανών συνεργατών τους, δολοφόνησαν 150.000 Εβραίους. 

Μια γερμανική μονάδα των Ες Ες και της αστυνομίας με την ονομασία Einsatzkommando 3 οργάνωσε πολυάριθμες σφαγές στη Λιθουανία, η οποία τελούσε υπό γερμανικής κατοχής. Ειδικότερα, κατέσφαξαν Εβραίους σε κοινότητες γύρω από τις πόλεις Kovno (Kaunas) και Vilna. Η Einsatzkommando 3 ήταν μια μικρή μονάδα και δεν μπορούσε να διαπράξει μαζικές δολοφονίες μόνη της. Στρατολογούσε μέλη των εθνικιστικών λιθουανικών πολιτοφυλακών σε βοηθητικές μονάδες. Συνήθως αυτές οι μονάδες ήταν που πραγματοποιούσαν τις σφαγές υπό γερμανική επίβλεψη.

Μεταξύ των δολοφονηθέντων στη Λιθουανία, η οποία τελούσε υπό γερμανική κατοχή, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941 ήταν οι Εβραίοι του Eyshishok. 

Πρελούδιο στη σφαγή

Τον Σεπτέμβριο του 1941 η Einsatzkommando 3 και οι Λιθουανοί βοηθοί της άρχισαν να πραγματοποιούν σφαγές κοντά στο Eyshishok. 

Οι ντόπιοι χωρικοί προειδοποιούσαν τους Εβραίους του Eyshishok για το τι συνέβαινε. Τους είπαν ότι σφαγές Εβραίων λάμβαναν χώρα σε κοντινές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Varėna στις 10 Σεπτεμβρίου του 1941. Η Varėna ήταν μόλις περίπου 20 μίλια δυτικά του Eyshishok. Αν και μερικοί Εβραίοι αγνόησαν αυτές τις προειδοποιήσεις, ο ραβίνος Rozowski τις αντιμετώπισε με σοβαρότητα. Ο Rozowski  κάλεσε συνεδρίαση. Προέτρεψε την εβραϊκή κοινότητα να πάρει τα όπλα για να αμυνθεί. Υπήρχαν ενδοιασμοί και διαφωνίες μεταξύ των Εβραίων κατοίκων σχετικά με το καλύτερο σχέδιο δράσης.

Λιγότερο από δύο εβδομάδες αργότερα διαπράχθηκε η μαζική δολοφονία στο Eyshishok. 

Κυριακή, 21 Σεπτεμβρίου 1941: η συγκέντρωση

Η Κυριακή, 21 Σεπτεμβρίου 1941, ήταν η παραμονή του Rosh Hashanah, του Εβραϊκού Νέου Έτους, και μία από τις ιερότερες ημέρες του Ιουδαϊσμού. 

Εκείνο το πρωί εμφανίστηκαν ανακοινώσεις στην πόλη. Η γερμανική διοίκηση διέταξε τους Εβραίους του Eyshishok να παραδώσουν τα υπόλοιπα τιμαλφή τους και να συγκεντρωθούν στη συναγωγή εκείνο το βράδυ. Ένοπλοι άγνωστοι εμφανίστηκαν στην πόλη. Πολλοί Εβραίοι προσπάθησαν να κρύψουν τα πολύτιμά τους αντικείμενα, να βρουν ασφαλείς κρυψώνες και να πείσουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα να φύγουν. 

Αργότερα την ίδια ημέρα, Λιθουανοί επικουρικοί αστυνομικοί συνέλαβαν τους Εβραίους του Eyshishok. Εξανάγκασαν τους Εβραίους να πάνε στη συναγωγή και σε χώρους που προορίζονταν για τη μελέτη της Τορά, ονόματι batei midrash. Μερικοί Εβραίοι αγνόησαν τη διαταγή και προσπάθησαν να διαφύγουν ή να κρυφτούν σε μη Εβραίους γείτονες, υπαλλήλους ή φίλους τους. Τα λιθουανικά βοηθητικά στρατεύματα απέκλεισαν την πόλη. Προσπάθησαν να εμποδίσουν τους ανθρώπους να φύγουν. 

Δευτέρα–Τετάρτη, 22–24 Σεπτεμβρίου 1941: η κράτηση 

Για τουλάχιστον τρεις ημέρες οι Εβραίοι παρέμειναν συνωστισμένοι στη συναγωγή και στα δύο batei midrash. Κρατήθηκαν χωρίς τροφή και νερό. Δεν υπήρχαν τουαλέτες. Εκατοντάδες Εβραίοι μεταφέρθηκαν από άλλες πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της κοντινής πόλης Valkininkai (Olkieniki στα πολωνικά). 

Η γερμανική Einsatzkommando 3 συχνά δημιουργούσε προσωρινά κέντρα κράτησης που διατηρούνταν μόνο για λίγες ημέρες. Η κράτηση των Εβραίων υπό αυτές τις συνθήκες ήταν χαρακτηριστική του Ολοκαυτώματος σε αυτή την περιοχή. Ο σκοπός ήταν να συγκεντρωθούν οι Εβραίοι μιας κοινότητας ή περιφέρειας πριν από τη δολοφονία τους.

Ο δεκαεξάχρονος Zvi Michaeli  και η οικογένειά του ήταν μεταξύ εκείνων που συνωστίστηκαν στη συναγωγή. Χρόνια αργότερα, διηγήθηκε ότι οι άνθρωποι γύρω τους άρχισαν να πανικοβάλλονται. Άρχισαν να φωνάζουν και να κραυγάζουν. Τα παιδιά έκλαιγαν. Οι άνθρωποι ποδοπατούσαν ο ένας τον άλλον καθώς κατευθύνονταν προς την αυτοσχέδια τουαλέτα στην είσοδο. Ο ραβίνος άρχισε να προτρέπει τον κόσμο να προσευχηθεί. Η συναγωγή ήταν ταυτόχρονα γεμάτη με φωνές, κλάματα και προσευχές. 

Οι συνθήκες επιδεινώνονταν καθώς όλο και περισσότεροι Εβραίοι από τη γύρω περιοχή υποχρεώνονταν να συγκεντρωθούν στο συγκρότημα της συναγωγής. Για δύο ημέρες και τρεις νύχτες οι Εβραίοι κρατούνταν μέσα στην ασφυκτικά γεμάτη συναγωγή. 

Την Τετάρτη, 24 Σεπτεμβρίου, οι δράστες έβγαλαν τους Εβραίους έξω. Οδήγησαν τους Εβραίους λίγα τετράγωνα παρακάτω, στην περιοχή της αγοράς αλόγων. Για να φτάσουν εκεί, διέσχισαν το κέντρο της πόλης. Ορισμένοι από τους γείτονές τους συγκεντρώθηκαν για να παρακολουθήσουν, ακόμη και να επευφημήσουν. Στην αγορά αλόγων οι Εβραίοι φυλάσσονταν από τους Λιθουανούς επικουρικούς αστυνομικούς και τα σκυλιά τους. 

Πέμπτη, 25 Σεπτεμβρίου 1941: η σφαγή των Εβραίων ανδρών

Το πρωί της Πέμπτης, 25 Σεπτεμβρίου, οι δράστες επέλεξαν περίπου 250 νέους και ρωμαλέους άνδρες από τους χιλιάδες που είχαν συγκεντρωθεί στην αγορά αλόγων. Στους Εβραίους ανακοινώθηκε ότι αυτοί οι άνδρες θα οικοδομήσουν ένα γκέτο. Ωστόσο, οι Λιθουανοί επικουρικοί στρατιώτες τους οδήγησαν στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο. Εκεί τους εκτέλεσαν. 

Οι Εβραίοι που κρατούνταν στην αγορά αλόγων μπορούσαν να ακούσουν τους ήχους της σφαγής. Σύμφωνα με τον Zvi Michaeli, κάποιοι από τους μη Εβραίους γείτονές τους πλησίασαν τον φράχτη της αγοράς και προέτρεψαν τους Εβραίους να φύγουν για να σωθούν. Άλλοι, με στόχο στο υλικό κέρδος, ζήτησαν από τους Εβραίους να ρίξουν τα τιμαλφή τους πάνω από τον φράχτη. 

Όλο και περισσότεροι άνδρες και αγόρια οδηγούνταν ανά ομάδες στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο. Εκεί οι λιθουανικές επικουρικές δυνάμεις τούς ανάγκασαν να γδυθούν. Όσο οι Γερμανοί παρακολουθούσαν, οι Λιθουανοί επικουρικοί στρατιώτες πυροβολούσαν τους Εβραίους, οι οποίοι έπεφταν σε έναν λάκκο που υπήρχε από πριν. Οι γυναίκες και τα παιδιά έμειναν στην αγορά αλόγων κατά τη σφαγή των ανδρών. 

Ο Zvi Michaeliι ήταν στην ουρά για να εκτελεστεί, μαζί με τον πατέρα του και τον μικρότερο αδερφό του. Κατά τη διάρκεια των πυροβολισμών μια σφαίρα απλώς τον έγδαρε. Αλλά μια σφαίρα χτύπησε τον πατέρα του, το σώμα του οποίου έπεσε πάνω στον Zvi. Ο Zvi Michaeli αναφέρει:

Αλλά έχω ακόμα τις αισθήσεις μου. Ξέρω τι συμβαίνει. Νιώθω ότι δεν είμαι νεκρός… είμαι ακόμα ζωντανός. Και για κάμποσο χρόνο, αισθάνομαι το σώμα του πάνω μου. Και γινόταν πιο βαρύς, ολοένα και πιο βαρύς και ακόμα πιο βαρύς. Νιώθω ότι πνίγομαι. Δεν αντέχω άλλο. Και νιώθω το αίμα του παντού πάνω μου. Ήταν δύσκολο να ξεγλιστρήσω από κάτω του. Αλλά κάπως τα κατάφερα…3Footnote 33

Τελικά, ο Zvi Michaeli σύρθηκε έξω από τον ομαδικό τάφο και διέφυγε. 

Παρασκευή, 26 Σεπτεμβρίου: η σφαγή των γυναικών και των παιδιών

Την Παρασκευή, 26 Σεπτεμβρίου, οι δράστες άρχισαν να σφαγιάζουν τις γυναίκες και τα παιδιά. Τους οδήγησαν με άμαξες για περίπου ένα μίλι, μέχρι έναν λάκκο με χαλίκια. Ο λάκκος βρισκόταν πίσω από ένα καθολικό νεκροταφείο. Οι Λιθουανοί επικουρικοί στρατιώτες χώρισαν τις γυναίκες από τα παιδιά. Ανάγκασαν τις γυναίκες να γδυθούν. Και άρχισαν να πυροβολούν, ρίχνοντας τα πτώματα σε έναν ομαδικό τάφο. Πολλές νεαρές γυναίκες βιάστηκαν. Έπειτα σκότωσαν βάναυσα τα παιδιά.  

Ο Leon Kahn και ο αδελφός του κρύβονταν στο νεκροταφείο. Ήταν μάρτυρες της δολοφονίας των γυναικών και των παιδιών. Ο Leon ανέφερε αργότερα: «Δεν ήταν απλώς μια εκτέλεση και δολοφονία ανθρώπων. Ήταν μια αγριότητα».4Footnote 44

Τεκμηρίωση της σφαγής: η έκθεση Jäger

Τον Δεκέμβριο του 1941, ο Karl Jäger, διοικητής της Einsatzkommando 3, καυχιόταν ότι η μονάδα του είχε λύσει «το εβραϊκό πρόβλημα στη Λιθουανία» (das Judenproblem für Litauen). 

Σε μια διαβόητη έκθεση προς το Βερολίνο, απαρίθμησε τις τοποθεσίες, τις ημερομηνίες και τα μεγέθη από περισσότερες από εκατό σφαγές. Η Einsatzkommando 3 διεξήγαγε τις περισσότερες από αυτές τις σφαγές στη γερμανοκρατούμενη Λιθουανία. Η έκθεση αναφέρει την 27η Σεπτεμβρίου ως την ημερομηνία της σφαγής στο Eyshishok (αναγράφεται στην έκθεση ως Eysisky). Δεν είναι σαφές αν αυτό ήταν λάθος ή ίσως μια ένδειξη για την ημέρα που η σφαγή ολοκληρώθηκε ή καταγράφηκε. 

Ο Jäger ενημέρωσε τους ανωτέρους του στο Βερολίνο ότι η μονάδα του είχε σφαγιάσει συνολικά 137.346 Εβραίους. Πίσω από κάθε στατιστική καταχώρηση στην έκθεση Jäger κρύβεται η άγρια δολοφονία ατόμων και η καταστροφή εβραϊκών κοινοτήτων στη Λιθουανία και τη Λευκορωσία. 

Η έκθεση Jäger αναφέρει ότι 3.446 Εβραίοι δολοφονήθηκαν στο Jäger. Μεταξύ αυτών ήταν 989 άντρες, 1.636 γυναίκες και 821 παιδιά. Οι μαρτυρίες των επιζώντων υποδεικνύουν ότι ο αριθμός των νεκρών μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτερος.

Διάσωση και επιβίωση στο Eyshishok

Επιβιώνοντας από τη σφαγή

Εκατοντάδες Εβραίοι του Eyshishok επιβίωσαν αρχικά από τη σφαγή επειδή κρύφτηκαν ή διέφυγαν. Το χάος εκείνων των ημερών προσέφερε ευκαιρίες διαφυγής. Ορισμένοι αρνήθηκαν να συγκεντρωθούν στη συναγωγή το βράδυ της 21ης Σεπτεμβρίου. Κάποιοι κατάφεραν να ξεφύγουν από τη συναγωγή ή την αγορά αλόγων τις ημέρες που ακολούθησαν. Σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων, σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις Λιθουανοί επικουρικοί στρατιώτες συνέβαλαν στη διάσωση Εβραίων. 

Όσοι διέφυγαν και κρύφτηκαν βασίστηκαν στη βοήθεια μη Εβραίων. Απευθύνθηκαν στους Πολωνούς γείτονες, φίλους και υπαλλήλους τους για βοήθεια. Αυτοί φυγάδευσαν κρυφά τους Εβραίους από τους Λιθουανούς και Γερμανούς φρουρούς. Έκρυβαν ανθρώπους στα σπίτια τους. Τους εφοδίαζαν με ρούχα για να μεταμφιεστούν σε αγρότες. Για παράδειγμα, αφού ο Zvi Michaeli βγήκε από τον ομαδικό τάφο, πήγε στο αγρόκτημα Πολωνών οικογενειακών φίλων του. Έφτασε μπροστά στην πόρτα τους ολόγυμνος και καλυμμένος με αίμα. Τον βοήθησαν να καθαριστεί και τον φρόντισαν. 

Αν και ο ίδιος επιβίωσε, δεν είχαν όλοι οι Εβραίοι του Eyshishok την ίδια τύχη. Η γερμανική κατοχή και η μαζική δολοφονία των Εβραίων της Ευρώπης μόλις είχε αρχίσει. 

Διάσωση και επιβίωση μετά τη σφαγή

Φωτογραφία

Η οικογένεια Sonenson (Φωτογραφία)

Η οικογένεια Sonenson, πιασμένη χέρι χέρι, περπατά σε έναν χιονισμένο δρόμο στο Eyshishok το 1940. Από αριστερά προς τα δεξιά είναι ο Yitzhak, ο Moshe, η Yaffa, and η Zipporah.  

Οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν το Eyshishok τον Ιούνιο του 1941 και εξαπέλυσαν μια σφαγή εκεί τρεις μήνες αργότερα. Οι Sonenson επέζησαν την περίοδο του πολέμου μένοντας κρυμμένοι αλλά η Zipporah σκοτώθηκε λίγο μετά την απελευθέρωση του Eyshishok.

Πηγές:

• United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of The Shtetl Foundation

• Προβολή αρχειακού υλικού

Μετά τη σφαγή, δεν ήταν ασφαλές για τους Εβραίους του Eyshishok να παραμείνουν στην πόλη. 

Πολλοί διέφυγαν περίπου εννέα μίλια νότια στην πόλη Raduń, όπου είχαν φίλους και συγγενείς. Το Raduń βρισκόταν σε διαφορετική γερμανική διοικητική περιοχή από το Eyshishok και τον Σεπτέμβριο του 1941 οι μαζικές δολοφονίες ήταν λιγότερο συστηματικές εκεί. Ωστόσο, πολλοί από εκείνους που κατέφυγαν στο Raduń, δεν επέζησαν από το Ολοκαύτωμα. Τον Μάιο του 1942 σκοτώθηκαν όταν οι Γερμανοί εκκαθάρισαν το γκέτο του Raduń.

Άλλοι Εβραίοι έφυγαν στην ύπαιθρο, προσπαθώντας να κρυφτούν. Πέρασαν διάφορα χρονικά διαστήματα με Πολωνούς, είτε φίλους είτε αγνώστους. Μερικοί εντάχθηκαν σε αντάρτικες μονάδες στα κοντινά δάση.

Καθώς ο πόλεμος εξελισσόταν η ζωή στο Eyshishok και στις γύρω περιοχές γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής οι ποινές για την παροχή βοήθειας στους Εβραίους ήταν αυστηρές. Στο Eyshishok και τις γύρω περιοχές, όσοι ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν τους Εβραίους σε στιγμές κρίσης δεν ήταν απαραιτήτως διατεθειμένοι ή ικανοί να τους παρέχουν βοήθεια μακροπρόθεσμα. 

Παρ' όλα αυτά, ορισμένοι άνθρωποι βοήθησαν παρά τον μεγάλο κίνδυνο. Για παράδειγμα, ο Kazimierz Korkuć (εξωτερικός σύνδεσμος στα αγγλικά), ένας Πολωνός αγρότης, έκρυψε δεκαέξι Εβραίους στο αγρόκτημά του σε ένα κοντινό χωριό. Μεταξύ αυτών που έκρυψε ήταν οι φίλοι του, οι Sonenson, και η νεαρή Yaffa Eliach (το γένος Sonenson). Ο Antoni Gawryłkiewicz (εξωτερικός σύνδεσμος στα αγγλικά), ένας νεαρός Πολωνός βοσκός, προσέφερε τακτικά βοήθεια σε αυτήν την ομάδα Εβραίων όσο κρύβονταν, παρέχοντάς τους τροφή και ρούχα. Υπηρέτησε επίσης ως αγγελιοφόρος μεταξύ αυτών και των ανταρτών της περιοχής. 

Οι Korkuć και Gawryłkiewicz θεωρήθηκαν ύποπτοι ότι βοηθούσαν Εβραίους να κρυφτούν, συνελήφθησαν, οδηγήθηκαν σε ανάκριση και ξυλοκοπήθηκαν από αξιωματούχους της κατοχής. Ωστόσο, κανένας από τους δύο άντρες δεν παραδέχτηκε ότι έκρυβε Εβραίους. Ο Korkuć αναγνωρίστηκε ως Δίκαιος Μεταξύ των Εθνών το 1973. Ο Gawryłkiewicz αναγνωρίστηκε το 1999.  

Δεν επέζησαν όλοι όσοι διέφυγαν από την αρχική σφαγή στο Eyshishok κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Εκτός από εκείνους που δολοφονήθηκαν στο γκέτο του Raduń, άλλοι σκοτώθηκαν όταν ανακαλύφθηκαν οι κρυψώνες τους ή στη μάχη ως αντάρτες.

Η επόμενη μέρα

Από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο του 1944, ο σοβιετικός Κόκκινος Στρατός εκδίωξε τους Γερμανούς από τη Λιθουανία και ανακατέλαβε τη χώρα. Ο Κόκκινος Στρατός ανακατέλαβε το Eyshishok  στις 13 Ιουλίου του 1944. Εκείνη την περίοδο, οι Εβραίοι που επέζησαν σε κρυψώνες άρχισαν να επιστρέφουν στην πόλη. 

Στο τέλος μόνο λίγες δεκάδες Εβραίοι από το Eyshishok επέζησαν από το Ολοκαύτωμα. 

Όσοι επιβίωσαν ταλαιπωρούνταν από τις αναμνήσεις όσων συνέβησαν στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1941, αλλά και των επόμενων ετών. Ο Zvi Michaeli αναφέρει,

Δεν επέζησα ποτέ συναισθηματικά από το Ολοκαύτωμα. Είμαι ένας διχασμένος άνθρωπος και παραμένω έτσι μέχρι σήμερα. Επειδή το σώμα μου είναι ακόμη στον τάφο, ο πατέρας μου είναι πάνω μου, ενώ το αίμα του αδελφού μου και του πατέρα μου βρίσκεται ακόμη στην πλάτη μου. Είναι μαζί μου. Με συνοδεύουν στην καθημερινότητά μου.5Footnote 55

Μνημονική Έκθεση Ο Πύργος των Προσώπων

Οι Εβραίοι του Eyshishok  τιμώνται στον Πύργο των Προσώπων, ένα έκθεμα στο Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Πύργος των Προσώπων περιλαμβάνει περισσότερες από 1.000 φωτογραφίες. Αυτές οι εικόνες μαρτυρούν την πλούσια πολιτιστική και κοινοτική ζωή που δημιούργησαν οι κάτοικοι των shtetl πριν από το Ολοκαύτωμα. 

Οι φωτογραφίες συγκεντρώθηκαν από τη Yaffa Eliach (το γένος Sonenson), η ίδια επιζήσασα από το Eyshishok . Η Eliach ήταν εγγονή του Yitzhak και της Alte Katz, οι οποίοι είχαν το φωτογραφείο της πόλης και κατέγραψαν πολλές από τις εικόνες που εκτίθενται. Η Eliach ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο για 15 χρόνια, αναζητώντας τις φωτογραφίες. Σχετικά με το κίνητρό της για τον Πύργο των Προσώπων, αναφέρει:  

Αναρωτήθηκα τι είδους μνημείο θα μπορούσε να υπερβεί αυτές τις εικόνες του θανάτου και να αποδώσει δικαιοσύνη στη γεμάτη, πλούσια ζωή που είχαν ζήσει αυτοί οι άνθρωποι... αποφάσισα να χαράξω ένα δικό μου μονοπάτι, να δημιουργήσω ένα μνημείο για τη ζωή, όχι για τον θάνατο.6Footnote 66