Brytyjska polityka appeasementu wobec Hitlera i nazistowskich Niemiec

Appeasement to strategia dyplomatyczna. Polega na szeregu ustępstw na rzecz obcego agresora w celu uniknięcie wojny. Najlepszym znanym przykładem polityki appeasementu jest brytyjska polityka zagraniczna wobec nazistowskich Niemiec w latach 30. XX wieku. W zbiorowej świadomości polityka appeasementu kojarzona jest głównie z premierem Wielkiej Brytanii, Nevillem Chamberlainem (urzędującym w latach 1937–1940). Jednak appeasementu wobec nazistowskich Niemiec stosowali również jego poprzednicy: James Ramsay MacDonald (1929–1935) i Stanley Baldwin (1935–1937). 

W latach 30. XX wieku Brytyjscy przywódcy prowadzili politykę appeasementu, ponieważ chcieli uniknąć kolejnej wojny światowej. I wojna światowa (1914–1918) spustoszyła Europę i przyniosła śmierć milionom ludzi. Przez katastrofalne straty wojenne Wielka Brytania była nieprzygotowana na kolejną wojnę w Europie pod względem psychologicznym, gospodarczym i wojskowym. 

Polityka Wielkiej Brytanii wobec nazistów była szczególnie ważna ze względu na jej pozycję międzynarodową. W latach 20. i 30. XX wieku Wielka Brytania była jednym z najpotężniejszych, lub wręcz najpotężniejszym mocarstwem mocarstw na świecie. Pod jej władaniem znajdowało się 25 procent światowej populacji. W latach 30. XX wieku kraj ten miał pod swoją kontrolą 20 procent powierzchni lądowej Ziemi. 

Nazistowskie zagrożenie dla pokoju w Europie 

Zdjęcie

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA (Zdjęcie)

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA. Dortmund, Niemcy, 1933 r.

Źródło:

• US Holocaust Memorial Museum, courtesy of William O. McWorkman

• Wyświetl szczegóły archiwalne

Przywódca nazistowskich Niemiec Adolf Hitler (1933–1945) prowadził agresywną politykę międzynarodową. Za nic miał granice innych państw i porozumienia zawarte po I wojnie światowej. 

Naziści zamierzali przywrócić pozycję mocarstwową Niemiec przez obalenie traktatu wersalskiego, który miał ograniczać potęgę militarno-gospodarczą kraju. Traktat ten uznawał odpowiedzialność Niemiec za wybuch I wojny światowej i zmuszał kraj do wypłaty reparacji wojennych. W wyniku tej ugody pokojowej ograniczono również terytorium oraz wielkość armii Niemiec. W planach nazistów było odbudowanie armii i odbicie utraconych terytoriów. Jednak Hitler i naziści planowali pójść znacznie dalej niż tylko obalić traktat wersalski. Chcieli zjednoczyć wszystkich Niemców w nazistowskim imperium poszerzonym o nabyte tereny dla tzw. „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) w Europie Wschodniej. 

Do 1933 r. wszystkie zamysły dotyczące polityki zagranicznej Hitlera jasno wynikały z jego przemówień i pism. Jednak w pierwszych latach reżimu nazistowskiego kreował się on na pokojowego przywódcę. 

Wiedza Wielkiej Brytanii na temat założeń nazistowskiej polityki zagranicznej 

W 1933 r. rząd brytyjski znał założenia Hitlera dotyczące polityki zagranicznej i wojennej. W kwietniu tamtego roku brytyjski ambasador w Niemczech wysłał depeszę do Londynu. Podsumował w niej traktat polityczny i autobiografię Hitlera Mein Kampf. Z depeszy jasno wynikało, że Hitler z wykorzystaniem wojny i sił zbrojnych będzie chciał nakreślić na nowo mapę Europy. 

Brytyjscy urzędnicy nie wiedzieli czy na poważnie traktować jego manifest, ani jak na niego zareagować. Spekulowano, że priorytety Hitlera zmienią się, kiedy dojdzie już do władzy. W szczególności Neville Chamberlain wierzył, że rząd brytyjski może prowadzić negocjacje z Hitlerem w dobrej wierze. Chamberlain miał nadzieję, że jeśli poczyni ustępstwa wobec Hitlera (tj. przychyli się do niektórych jego żądań), naziści nie rozpętają wojny. 

Pojawiały się jednak głosy wątpiące w to, czy z Hitlerem można postępować zgodnie z ustalonymi normami dyplomacji międzynarodowej. Znamienitym przykładem jest tu pogląd Winstona Churchilla. Churchill był liczącym się politykiem i deputowanym Izby Gmin w latach 30. XX wieku. Wielokrotnie ostrzegał publicznie przed zagrożeniami dla swojego kraju ze strony Hitlera i faszyzmu. 

Dlaczego Wielka Brytania wybrała appeasement na początku lat 30. XX wieku?

Do realizacji polityki appeasementu, której celem było zapobieżenie za wszelką cenę wybuchowi wojny, rząd brytyjski popchnął szereg powodów. Najważniejsze z nich to problemy wewnętrzne, polityka imperialna i inne względy geopolityczne. 

Obawy dotyczące sytuacji wewnętrznej Wielkiej Brytanii

Brytyjska polityka appeasementu wynikała częściowo ze spraw wewnętrznych, w tym problemów gospodarczych, i nastrojów antywojennych w społeczeństwie. Wielka Depresja, czyli głęboki kryzys gospodarczy w latach 30. XX wieku, doprowadziła do masowego bezrobocia. Tragiczna sytuacja gospodarcza wywołała wiece i demonstracje uliczne. 

Nastroje antywojenne i poparcie polityki appeasementu były w Wielkiej Brytanii rozpowszechnione. Appeasement wspierały najbardziej się liczące segmenty społeczeństwa brytyjskiego. Mowa tu o prominentnych biznesmenach i rodzinie królewskiej. Politykę tę wspierały media takie jak British Broadcasting Company (BBC) i The Times. Wspierała ją także większość liderów Partii Konserwatywnej z chlubnym wyjątkiem Winstona Churchilla. 

Brytyjska polityka imperialna

Imperialna polityka Wielkiej Brytanii kształtowała również stosunek rządu brytyjskiego do wojny i polityki appeasementu. Od istnienia imperium, na które składały się kolonie i dominia, zależały dobrobyt, potęga i tożsamość tego kraju. Podczas I wojny światowej Brytyjczycy polegali na swoim imperium w kwestii zasobów i wojska. W razie kolejnej wojny światowej Wielka Brytania potrzebowała imperium do zwycięstwa. Jednak w latach 30. XX wieku wsparcie ze strony imperium było mniej pewne niż po rozpoczęciu I wojny światowej. 

W tym okresie politycy brytyjscy obawiali się, że wojna zagrozi relacjom pomiędzy Wielką Brytanią a jej dominiami. Mowa tu o Australii, Kanadzie, Nowej Zelandii i Południowej Afryce. Po I wojnie światowej kraje te zyskały znaczny stopień niezależności w obrębie Imperium Brytyjskiego. Brytyjscy politycy nie mieli pewności co do tego, czy w razie kolejnej wojny kraj uzyska powszechne wsparcie ze strony dominiów.

Obawiano się także, że wojna sprowokuje ruchy dekolonizacyjne na tych obszarach. Wśród kolonii brytyjskich były Barbados, Indie, Jamajka i Nigeria. Z perspektywy Wielkiej Brytanii dekolonizacja miałaby katastrofalne skutki. Doprowadziłaby do utraty kolonii, a tym samym ich zasobów i surowców. Oprócz tego rząd kraju obawiał się, że jeśli przegra wojnę, utraci swoje kolonie na mocy powojennych porozumień pokojowych. 

Inne względy geopolityczne

Brytyjska polityka appeasementu była również reakcją na otoczenie dyplomatyczne lat 30. XX wieku. W tamtych czasach wszyscy najsilniejsi gracze międzynarodowi, a mianowicie Stany Zjednoczone, Włochy, Związek Radziecki i Francja, kierowali się własnymi względami wewnętrznymi i geopolitycznymi.1Footnote 11 A Liga Narodów, założona po to, aby zapobiegać wojnom, okazała się nieskuteczna w obliczu agresji ze strony nazistowskich Niemiec i faszystowskich Włoch. 

Brytyjska polityka appeasementu a odbudowa potencjału militarnego Niemiec w latach 1933–1937

Wobec zbrojenia się Niemiec w latach 1933–1937 Wielka Brytania przyjęła politykę appeasementu. Od jesieni 1933 r. naziści poczynili szereg kroków, którymi pokazali, że nie zamierzają przestrzegać obowiązujących traktatów i przechodzić do porządku nad ładem międzynarodowym ustalonym po I wojnie światowej. W 1933 r. wycofali się z Konferencji Rozbrojeniowej i Ligi Narodów. W 1935 r. ogłosili utworzenie niemieckich sił powietrznych (Luftwaffe) i przywrócenie poboru do wojska. Następnie w 1936 r. naziści zremilitaryzowali Nadrenię – region na zachodzie Niemiec przy granicy z Francją. 

Działania te zaalarmowały część opinii międzynarodowej, która wyraziła obawy co do działań nazistów i przyszłych zamiarów Hitlera. Jednak nie było jednomyślności co do najlepszego sposobu reakcji na jego politykę zagraniczną. 

Rządy brytyjskie, na czele z premierem Ramsayem MacDonaldem z ramienia Partii Pracy (1929–1935) i premierem Stanleyem Baldwinem (1935–1937) z ramienia Partii Konserwatywnej, postanowiły nie wprowadzać sankcji wobec Niemiec i nie karać tego kraju za naruszenie umów międzynarodowych. Zamiast tego próbowały negocjować z Niemcami. W czerwcu 1935 r. rząd Wielkiej Brytanii podpisał z nazistowskimi Niemcami niemiecko-brytyjski układ morski. Układ ten pozwalał Niemcom na utrzymanie floty morskiej znacznie większej niż ta, którą dopuszczały warunki traktatu wersalskiego. Przywódcy Wielkiej Brytanii liczyli na to, że porozumienie zapobiegnie morskiemu wyścigowi zbrojeń między Wielką Brytanią a Niemcami.

Neville Chamberlain i polityka appeasementu wobec nazistowskiej agresji terytorialnej w 1938 roku 

Neville Chamberlain został premierem w maju 1937 r. Na tym stanowisku chciał koncentrować się na problemach wewnętrznych, a nie międzynarodowych. Jednak nie zdołał zbyt długo unikać polityki zagranicznej. 

Aneksja Austrii przez Niemcy

W marcu 1938 r. nazistowskie Niemcy zaanektowały Austrię, co było rażącym naruszeniem traktatów pokojowych podpisanych po I wojnie światowej. Aneksja Austrii pokazała, że naziści w ogóle nie liczą się z niepodległością i granicami sąsiednich państw. Pomimo tego społeczność międzynarodowa uznała tę sprawę za fakt dokonany. Nie interweniował żaden rząd. Liczono na to, że ekspansjonizm niemiecki zakończy się na tym. 

Zdarzały się przypadki potępienia decyzji o nieinterweniowaniu w Austrii. Podczas przemówienia w Izbie Gmin w marcu 1938 r. Churchill ostrzegał, że zajęcie Austrii to nic innego jak pierwszy akt agresji terytorialnej po stronie nazistów. Powiedział: 

„Nie można przecenić powagi [zajęcia Austrii]. Europa stanęła w obliczu zaplanowanej agresji, starannie skalkulowanej i przeprowadzonej w odpowiednim czasie, odsłanianej krok po kroku. Jest teraz jedno wyjście: albo ulec – jak Austria – albo podjąć skuteczne środki. Opór będzie wielki, jednak jestem przekonany [że rząd zdecyduje się działać], by chronić pokój w Europie, a jeśli nie będzie można go utrzymać – by chronić wolność narodów Europy. Gdybyśmy mieli zareagować z opóźnieniem, ile krajów sojuszniczych sobie zrazimy? Ile z nich upadnie na naszych oczach?”.

W kolejnych miesiącach Churchill zaczął wzywać do utworzenia wojskowej koalicji obronnej między krajami Europy. Sporej części opinii publicznej niezgoda Churchilla na appeasement i jego wielokrotne ostrzeżenia przed Hitlerem wydawały się urojone i zbyt konfrontacyjne. Jego upór, że Wielka Brytania musi gotować się na wojnę, nie zjednał mu sympatii innych członków Partii Konserwatywnej, która wspierała stanowisko Chamberlaina.

Spór o Kraj Sudetów

Wszystkie nadzieje, że Niemcy zadowolą się Austrią, niemal od razu zostały zniweczone. Hitler za cel obrał sobie Kraj Sudetów – region Czechosłowacji, w którym większość populacji posługiwała się językiem niemieckim. Latem 1938 r. naziści wywołali kryzys w Kraju Sudetów. Niezgodnie z prawdą twierdzili, że rząd czechosłowacki prześladuje Niemców zamieszkujących ten region. W rzeczywistości naziści chcieli go zaanektować i tylko szukali pretekstu do jego okupacji. Hitler zagroził wojną, jeśli Czechosłowacja odmówi oddania terytorium Niemcom. 

Wielka Brytania postrzegała konflikt między Niemcami a Czechosłowacją jako kryzys międzynarodowy. W chwili aneksji Austrii przez nazistowskie Niemcy znajdowała się ona w izolacji dyplomatycznej. Z kolei Czechosłowacja zawiązała ważne sojusze z Francją i ze Związkiem Radzieckim. Dlatego też spór o Kraj Sudetów mógł przeistoczyć się w wojnę w Europie, a nawet wojnę światową. 

Negocjacje między Chamberlainem a Hitlerem

We wrześniu 1938 r. wydawało się, że Europa jest na skraju wojny. To na tym etapie osobiście wkroczył Chamberlain. Aby przeprowadzić negocjacje z Hitlerem, 15 września 1938 r. poleciał on do domu letniskowego niemieckiego przywódcy w Berchtesgaden. Celem Chamberlaina było uniknięcie wojny drogą dyplomacji. 

Jednak sprawa ta pozostała nierozwiązana, dlatego też Chamberlain ponownie spotkał się z Hitlerem 22 i 23 września. Podczas drugiego spotkania Hitler przekazał Chamberlainowi, że do 1 października Niemcy zajmą Kraj Sudetów za zgodą międzynarodową czy bez niej. 

W przemówieniu radiowym z 27 września Chamberlain wyjaśnił swoje stanowisko dotyczące wspomnianych negocjacji i losu Kraju Sudetów: 

„To straszne, dziwaczne, niesamowite, że mielibyśmy kopać rowy i zakładać maski gazowe z powodu kłótni w jakimś dalekim kraju, pośród ludzi, o których nic nie wiemy. Jakkolwiek byśmy sympatyzowali z małym narodem stawiającym czoła dużemu i potężnemu sąsiadowi, pod żadnym pozorem nie możemy w imieniu tegoż narodu zaangażować w wojnę całego Imperium Brytyjskiego. Jeśli mamy się bić, niech walka toczy się o większe sprawy”.

Układ monachijski, 29–30 września 1938 roku

W dniach 29–30 września 1938 r. odbyła się międzynarodowa konferencja w Monachium. Udział w niej wzięli Chamberlain, Hitler, premier Francji Édouard Daladier i włoski dyktator Benito Mussolini. W negocjacjach nie uwzględniono rządu Czechosłowacji. W Monachium Chamberlain wraz z innymi przywódcami zgodził się na odłączenie Kraju Sudetów od Czechosłowacji przez Niemcy z dniem 1 października. W zamian za te ustępstwa Hitler zrezygnował ze wszystkich roszczeń do reszty Czechosłowacji. Wojny na razie uniknięto. Aby osiągnąć ten cel, Wielka Brytania, Francja i Włochy jawnie zlekceważyły suwerenność Czechosłowacji.

Układ monachijski był najważniejszym aktem polityki appeasementu w dziejach Wielkiej Brytanii.

Zdjęcie

Spotkanie Chamberlaina, Hitlera i Daladiera w Monachium (Zdjęcie)

Premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain (po lewej), kanclerz Trzeciej Rzeszy Hitler (w środku) i premier Francji Edouard Daladier (po prawej) spotykają się w Monachium, by zdecydować o losach Czechosłowacji. Niemcy, 30 września 1938 r.

Źródło:

• Yad Vashem Photo Archives

Neville Chamberlain: „Pokój dla naszych czasów”

Chamberlain wrócił z Monachium w poczuciu triumfu. W Londynie, w swoim słynnym oświadczeniu, powiedział: 

„Moi drodzy przyjaciele, po raz drugi w naszej historii premier Wielkiej Brytanii wrócił z Niemiec i honorowo przywiózł pokój. Wierzę, że to pokój dla naszych czasów”.

Chamberlainowi czasami błędnie przypisuje się słowa o „pokoju naszych czasów”.

Potępienie układu monachijskiego przez Winstona Churchilla

Optymizm Chamberlaina nie pozostawał bez sprzeciwu. W przemówieniu w Izbie Gmin z 5 października 1938 r. Winston Churchill potępił układ monachijski. Nazwał go „całkowitą porażką w pełnym tego słowa znaczeniu” nie tylko dla Wielkiej Brytanii, lecz także reszty Europy. Churchill twierdził też, że brytyjska polityka appeasementu „znacząco naraziła na szwank bezpieczeństwo i być może niepodległość Wielkiej Brytanii i Francji, a może nawet stanowiła dla nich śmiertelne zagrożenie”.

Klęska układu monachijskiego i koniec polityki appeasementu

Układ monachijski nie powstrzymał agresji terytorialnej ze strony nazistowskich Niemiec. W marcu 1939 r. kraj ten doprowadził do rozpadu Czechosłowacji i zajął ziemie czeskie, w tym Pragę. Z retoryki Hitlera jasno wynikało, że jego kolejnym celem będzie Polska, wschodni sąsiad Niemiec. 

Po nazistowskiej inwazji na Czechosłowację nastąpiła zmiana polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. Rząd brytyjski powoli rozpoczął przygotowania do wojny, która teraz wydawała się nieunikniona. W maju 1939 r. brytyjski Parlament uchwalił ustawę o przygotowaniu wojskowym, która wprowadziła częściowy pobór do wojska. 

Wielka Brytania ponowiła także swoje zobowiązanie wobec partnerów europejskich. Zaraz po tym, jak nazistowskie Niemcy rozpoczęły okupację Pragi, rządy Francji i Wielkiej Brytanii dały Polsce oficjalne gwarancje ochrony suwerenności. Pod koniec sierpnia 1939 r. Wielka Brytania i Polska podpisały umowę, która to potwierdzała. Polska otrzymała zapewnienie, że Wielka Brytania przyjdzie jej z pomocą na wypadek agresji ze strony obcego mocarstwa. Porozumienie w tej sprawie podpisano zaledwie kilka dni przed napaścią nazistowskich Niemiec na Polskę. 

Wypowiedzenie wojny nazistowkim Niemcom przez Wielką Brytanię

Nazistowskie Niemcy napadły na Polskę 1 września 1939 r. Pomimo niedawno podpisanego polsko-brytyjskiego układu sojuszniczego rząd Wielkiej Brytanii najpierw podjął próby dyplomatyczne w celu uniknięcia wojny. Niemcy zignorowały te zabiegi. 

Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę 3 września. Przez to niemiecka agresja na Polskę zamieniła się w poważniejszy konflikt znany jako II wojna światowa. Tego samego dnia brytyjski Parlament przyjął ustawę o powszechnym poborze. Chamberlain zwrócił się do Brytyjczyków w przemówieniu radiowym: 

„Mogą sobie państwo wyobrazić, jak dużym ciosem dla mnie jest to, że wszystkie moje wysiłki na rzecz pokoju spaliły na panewce. Jednak nie jestem w stanie wyobrazić sobie, że było coś, co mógłbym zrobić więcej lub co mógłbym zrobić inaczej z lepszym skutkiem.

Do ostatniej chwili całkiem możliwe było zapewnienie pokojowego i honorowego porozumienia pomiędzy Niemcami a Polską. Ale Hitler nie był nim zainteresowany. Najwyraźniej podjął on decyzję o ataku na Polskę, niezależnie od tego, co by się stało. Po jego działaniach jasno widać, jak próżne są oczekiwania, że człowiek ten kiedykolwiek porzuci zwyczaj użycia siły do osiągnięcia swoich celów. Można go powstrzymać jedynie siłą”.

Rząd brytyjski możliwie jak najszybciej przeprowadził mobilizację zarówno w kraju, jak i w całym Imperium. Ustanowił także blokadę morską Niemiec. Mimo że Niemcy i Wielka Brytania były oficjalnie w stanie wojny, angażowały się militarnie przeciwko sobie jedynie w ograniczonym zakresie. Z tego powodu okres ten nazywany jest „dziwną wojną” lub „udawaną wojną”. 

„Dziwna wojna” skończyła się w maju 1940 r., kiedy Niemcy napadły na Belgię, Francję i Holandię. We wrześniu 1939 r. Wielka Brytania wysłała do Francji żołnierzy zgrupowanych w Brytyjskim Korpusie Ekspedycyjnym (BEF). W maju 1940 r. ramię w ramię z Belgami, Francuzami i Holendrami walczył on przeciwko Niemcom. Ostatecznie BEF wycofał się do Dunkierki, skąd go ewakuowano.

Premier Neville Chamberlain złożył dymisję w maju 1940 r. z powodu złego stanu zdrowia. Zmarł na raka w listopadzie 1940 r. Po rezygnacji Chamberlaina premierem Wielkiej Brytanii na czas wojny został Winston Churchill. Stał on na czele Wielkiej Brytanii podczas Bitwy o Anglię – również w okresie bombardowania Londynu przez Niemców, znanym jako Blitz. Określił on politykę brytyjską czasu wojny i zawiązał sojusze wojenne pomiędzy Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim.

W ciągu kolejnych pięciu lat Wielka Brytania walczyła z nazistami i ich sojusznikami w Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Alianci (w tym Wielka Brytania) ostatecznie pokonali nazistowskie Niemcy w maju 1945 r. 

Polityka appeasementu z perspektywy czasu

Tragedia II wojny światowej i Holokaustu ukształtował to, jak świat postrzega appeasement. Tę strategię dyplomatyczną często uważa się za porażkę zarówno praktyczną, jak i moralną. 

Dziś na podstawie dokumentów archiwalnych wiemy, że polityka appeasementu wobec Hitlera niemal na pewno była skazana na porażkę. Zamiarem tego przywódcy i nazistów była wojna ofensywna i podbój terytoriów. Jednak warto pamiętać, że ci, którzy potępiają Chamberlaina, często mają przywilej osądzania go z perspektywy czasu. Chamberlain, który zmarł w 1940 r., nie mógł przewidzieć skali okrucieństw popełnionych przez nazistów i inne kraje podczas II wojny światowej.