Hitler rehearsing his oratory. Hitler carefully cultivated his image as the Nazi Party leader as he came to see the propagandistic ...

Dojście nazistów do władzy

Partia NSDAP była jednym z wielu ekstremistycznych prawicowych ugrupowań politycznych, które pojawiły się w Niemczech po I wojnie światowej. Wraz z początkiem wielkiego kryzysu szybko zyskała rozgłos i znaczącą pozycję – w 1932 r. stała się najliczniejszą partią w niemieckim parlamencie.

Najważniejsze fakty

  • 1

    Błyskawiczne dojście do władzy NSDAP zaczęło się w 1930 r., kiedy zdobyła ona 107 miejsc w niemieckim parlamencie, Reichstagu. W lipcu 1932 r., osiągnąwszy 230 miejsc, została najliczniejszą partią w Reichstagu.

  • 2

    W ostatnich latach Republiki Weimarskiej (1930-1933 r.) rząd sprawował władzę na mocy dekretów, ponieważ nie miał większości w parlamencie. Polityczna i ekonomiczna niepewność oraz niezadowolenie elektoratu ze stanu rzeczy działało na korzyść NSDAP.

  • 3

    Wskutek masowego poparcia dla nazistów niemiecki prezydent Paul von Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem 30 stycznia 1933 r. Zajęcie tego stanowiska przez Hitlera utorowało drogę dla nazistowskiej dyktatury po śmierci Hindenburga w sierpniu 1934 r.

Zanim w Niemczech rozpoczął się wielki kryzys (1929-1930 r.) Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (lub NSDAP) była niewielkim ugrupowaniem na skrajnej prawicy niemieckiego spektrum politycznego. W wyborach do Reichstagu (niemieckiego parlamentu) 2 maja 1928 r. naziści zdobyli tylko 2,6% głosów, co stanowiło spadek z 3%, które otrzymali w 1924 r. W wyniku wyborów „wielka koalicja” Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, Katolickiej Partii Centrum, Niemieckiej Partii Demokratycznej i Niemieckiej Partii Ludowej rządziła Republiką Weimarską przez pierwsze sześć miesięcy ekonomicznego kryzysu.

W latach 1930-1933 w Niemczech panował ponury nastrój. Światowy kryzys ekonomiczny bardzo dał się krajowi we znaki; miliony ludzi straciły pracę. Do bezrobotnych dołączyły miliony innych, którzy łączyli kryzys z ogólnokrajowym upokorzeniem Niemiec po ich klęsce w I wojnie światowej. Wielu Niemców uważało, że parlamentarna koalicja rządowa jest słaba i nie potrafi poradzić sobie z kryzysem. Wszechobecna nędza, strach i przekonanie, że sytuacja jeszcze się pogorszy, a także gniew i zniecierpliwienie wywołane rzekomą niezdolnością rządu do zażegnania kryzysu stworzyły podatny grunt dla rozkwitu kariery Adolfa Hitlera i jego NSDAP.

Adolf Hitler addresses an SA rally, Dortmund, Germany, 1933

Adolf Hitler przemawia na wiecu SA. Dortmund, Niemcy, 1933 r.

Źródło:
  • US Holocaust Memorial Museum, courtesy of William O. McWorkman

Hitler był wpływowym i charyzmatycznym mówcą, który – wykorzystując poczucia gniewu i bezsilności ogromnej części wyborców – pozyskał wielu zwolenników wśrod Niemców rozpaczliwie potrzebujących zmiany. Wyborcza propaganda nazistów obiecywała wydostanie kraju z kryzysu. Naziści przyrzekali, że z powrotem ożywią niemieckie wartości kulturowe, uchylą postanowienia traktatu wersalskiego, zażegnają niebezpieczeństwo rzekomego komunistycznego powstania, dadzą Niemcom pracę i przywrócą krajowi jego „należną pozycję” światowej potęgi. Hitler i inni nazistowscy propagandyści z łatwością przekierowali gniew i strach ludności w stronę Żydów, marksistów (komunistów i socjaldemokratów) i tych, których naziści obarczali odpowiedzialnością za podpisanie rozejmu w listopadzie 1918 r. i traktatu wersalskiego oraz ustanowienie republiki parlamentarnej. Hitler i naziści często nazywali tych ostatnich „listopadowymi przestępcami”.

Hitler i inni nazistowscy mówcy starannie dopasowywali swoje mowy pod kątem danej grupy słuchaczy. Na przykład rozmawiając z ludźmi interesu naziści bagatelizowali antysemityzm, podkreślając za to antykomunizm i zwrot niemieckich kolonii utraconych na mocy traktatu wersalskiego. Nazistowska propaganda skierowana do żołnierzy, weteranów lub innych nacjonalistycznych grup interesu koncentrowała się na rozwoju militarnym i zwrocie terenów utraconych po Wersalu. Nazistowscy mówcy zapewniali rolników w położonym na północy Szlezwiku-Holsztynie, że ich rząd powstrzyma spadek cen produktów rolniczych. Emeryci w całych Niemczech słyszeli, że zarówno suma ich comiesięcznych świadczeń, jak i ich siła nabywcza się nie zmienią.

Pod pretekstem impasu między partnerami w „wielkiej koalicji”, Heinrich Bruening – polityk z Partii Centrum i kanclerz Rzeszy – skłonił starzejącego się prezydenta Rzeszy, feldmarszałka z I wojny światowej Paula von Hindenburga, do rozwiązania parlamentu w lipcu 1930 r. i ogłoszenia nowych wyborów na wrzesień 1930 r. Aby osiągnąć ten drugi cel, prezydent użył artykułu 48 niemieckiej konstytucji. Artykuł ten zezwalał niemieckiemu rządowi sprawować władzę bez zgody parlamentu i miał być stosowany wyłącznie w razie ogólnokrajowego stanu wyjątkowego.

Bruening źle ocenił nastrój narodu po sześciu miesiącach ekonomicznego kryzysu. Naziści zdobyli 18,3% głosów i zostali drugą co do wielkości partią polityczną w kraju.

Rząd Brueninga przez dwa lata wielokrotnie uciekał się do artykułu 48 aby wydawać dekrety, bezskutecznie próbując stworzyć parlamentarną większość bez udziału socjaldemokratów, komunistów i nazistów. W 1932 r. Hindenburg pozbawił Brueninga jego stanowiska i mianował na nie Franza von Papena, byłego dyplomatę i polityka z Partii Centrum. Papen ponownie rozwiązał Reichstag, ale wybory w lipcu 1932 r. przyniosły nazistom 37,3% głosów, przez co stali się najliczniejszą partią polityczną w Niemczech. Komuniści, którzy odebrali głosy socjaldemokratom w coraz bardziej rozpaczliwym klimacie ekonomicznym, otrzymali 14,3% głosów. W rezultacie ponad połowa deputowanych Reichstagu w 1932 r. publicznie zobowiązała się do zakończenia demokracji parlamentarnej.

On the day of his appointment as German chancellor, Adolf Hitler greets a crowd of enthusiastic Germans from a window in the Chancellery ...

W dniu mianowania na kanclerza Niemiec Adolf Hitler wita rozentuzjazmowany tłum Niemców z okna budynku Kancelarii. Berlin, Niemcy, 30 stycznia 1933 r.

Źródło:
  • Bayerische Staatsbibliothek München

Kiedy Papenowi nie udało się zdobyć większości w parlamencie, jego przeciwnicy spośród doradców prezydenta Hindenburga zmusili go do rezygnacji. Jego następca, generał Kurt von Schleicher, doprowadził do kolejnego rozwiązania Reichstagu. W wyborach w listopadzie 1932 r. naziści stracili nieco przewagi, uzyskując 33,1% głosów. Komuniści natomiast poprawili swoje notowania i zdobyli 16,9%. W związku z tym pod koniec 1932 r. niewielki krąg otaczający prezydenta Hindenburga nabrał przekonania, że naziści stanowią jedyną nadzieję na uniknięcie politycznego chaosu, który zakończyłby się przejęciem władzy przez komunistów. Nazistowscy negocjatorzy i propagandyści włożyli wiele wysiłku w to, żeby umocnić to wrażenie.

30 stycznia 1933 r. prezydent Hindenburg mianował Adolfa Hitlera kanclerzem Niemiec. Hitler nie otrzymał stanowiska dzięki zwycięstwu w otwartych wyborach, ale w wyniku wątpliwemu z konstytucyjnego punktu widzenia układowi między garstką konserwatywnych niemieckich polityków, którzy przekreślili rządy parlamentarne. Mieli oni nadzieję, że popularność Hitlera pomoże im w powrocie do konserwatywnych rządów autorytarnych, być może nawet monarchii. Jednak w ciągu dwóch lat Hitler i naziści wymanewrowali niemieckich polityków i wprowadzili radykalną nazistowską dyktaturę całkowicie podporządkowaną osobistej woli Hitlera.

Thank you for supporting our work

We would like to thank Crown Family Philanthropies, Abe and Ida Cooper Foundation, the Claims Conference, EVZ, and BMF for supporting the ongoing work to create content and resources for the Holocaust Encyclopedia. View the list of all donors.

Słownik terminów