نجات (خلاصه مقاله)
با وجود بی تفاوتی اکثر اروپائیان و همکاری دیگران در کشتار یهودیان در طول هولوکاست، افرادی از تک تک کشورهای اروپایی با پیشینه های مذهبی مختلف جان خود را برای کمک به یهودیان به خطر انداختند. دامنه تلاش های نجات از اقدامات فردی اشخاص تا شبکه های سازمان یافته کوچک و بزرگ را در بر می گرفت. در پاییز 1943، نهضت مقاومت در دانمارک تحت اشغال آلمان، عملیات نجاتی را سازماندهی کرد که در آن ماهیگیران حدود 7200 یهودی (از کل جمعیت ٧٨٠٠ یهودی آن کشور) را به طور مخفیانه با قایق های کوچک ماهیگیری از آب عبور داده و به مکانی امن در کشور بی طرف سوئد رساندند. در لهستان اشغالی، از آغاز تبعید یهودیان از گتوی ورشو به مرکز کشتار تربلینکا در اواخر ژوئیه 1942 تا هنگامی که اشغالگران آلمانی این شهر را در پاییز سال 1944 با خاک یکسان کردند، حدود 20 هزار یهودی با کمک غیرنظامیان لهستانی در ورشو و حومه آن در خفا زندگی می کردند. در اروپا، برخی از کلیساها، پرورشگاه ها و خانواده ها برای یهودیان مخفیگاه تهیه می کردند و در برخی موارد نیز افراد به یهودیانی که در خفا می زیستند (مثل آن فرانک و خانواده اش در هلند) کمک می کردند. در فرانسه، جمعیت پروتستان دهکده کوچک لوشامبون- سور- لینون به چندین هزار نفر که اکثر آنها یهودی بودند پناه دادند.
برخی افراد نیز از نفوذ شخصی خود برای نجات یهودیان استفاده می کردند. در بوداپست، دیپلمات سوئدی، رائول والنبرگ، دیپلمات سوئیسی، کارل لوتس و شهروند ایتالیایی، جورجیو پرلاسکا (که وانمود می کرد یک دیپلمات اسپانیایی است) برای دهها هزار یهودی گواهی نامه هایی تهیه کردند که آنان را از اقدامات ضد یهودی مقرر شده از سوی دولت مجارستان- که از متحدان آلمان بود- معاف می کرد. در بلغارستان در سال ١٩٤٣، اعتراض علنی شخصیت های برجسته سیاسی، روشنفکر و مذهبی این کشور، شاه بوریس سوم را مجبور به لغو تصمیم دولت خود مبنی بر تبعید یهودیان ساکن در مرزهای رسمی این کشور کرد. دولت او این تصمیم را در تبعیت از درخواست آلمانی ها گرفته بود. یان کارسکی، پیک دولت لهستان در تبعید، کوشید تا از محل اقامت خود در لندن، نقشه های نازی ها مبنی بر كشتار یهودیان را افشا کند. کارسکی گزارش کشتارهای جمعی را به اطلاع رهبران متفقین- از جمله پرزیدنت فرانکلین دی. روزولت که در ژوئیه 1943 با او ملاقات کرد- رساند. برخی از گروه های مستقر در ایالات متحده در عملیات نجات شرکت کردند. کمیته خدماتی دوستان امریکایی فرقه مسیحی کواکر، پیروان کلیسای یکتاپرستان، و دیگر گروه ها فعالیت های امدادگرایانه ای برای پناهندگان یهودی در فرانسه، پرتغال و اسپانیا سازماندهی کردند. گروه های مختلف آمریکایی (چه مذهبی و چه سکولار، چه یهودی و چه غیر یهودی) با همکاری یکدیگر به پناهندگان در کسب ویزای ورود به ایالات متحده، تهیه مسکن و در برخی موارد بازگرداندن حدود 1000 کودک یهودی بدون همراه به کشورهایشان بین سال های 1934 و 1942 کمک کردند.