شورش گتوی ورشو
سراسر آسمان ورشو سرخ بود. کاملأ سرخ بود.ـ بنجامین مید (تاریخ شفاهی)
شورش گتو ورشو، روز ۱۹ آوریل ۱۹۴۳، زمانی‌که نیروهای آلمانی و پلیس برای اخراج ساکنین بازمانده, وارد گتو شدند آغاز شد. آلمانی‌ها تا ۱۶ مه ۱۹۴۳، شورش را سرکوب کردند و محل گتو وا به صورت ویرانه‌ای باقی گذاشتند. ساکنان جان به در برده‌ی گتو، به اردوگاه‌های مرگ یا اردوگاه‌های کار اجباری فرستاده شدند.
پیشینه
مقامات آلمانی، بین ۲۲ ژوئیه‌ی تا ۱۲ سپتامبر ۱۹۴۲، ۳۰۰،۰۰ یهودی را در گتوی ورشو تبعید کرده یا به قتل رساندند. واحدهای اس‌اس و پلیس ۲۶،۵۵۰۰ یهودی را به کشتارگاه تربلینکا و ۱۱،۵۸۰ نفر را به اردوگاه‌های کار اجباری تبعید کردند. آلمانی‌ها و نیروهای کمکی آنها، بیش از ۱۰،۰۰۰ یهودی را طی عملیات تبعید در گتوی ورشو به قتل رساندند. مقامات آلمانی تنها ۳۵،۰۰۰ مجوز برای اقامت یهودیان در گتو صادر کردند در حالیکه بیش از ۲۰،۰۰۰ یهودی دیگر، در خفا در گتو زندگی می‌کردند. برای حداقل ۵۵،۰۰۰ تا ۶۰،۰۰۰ یهودی باقیمانده در گتوی ورشو، تبعید اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسید.
برای مقابله با تبعید، چند سازمان یهودی زیرزمینی، در تاریخ ۲۸ ژوئیه ۱۹۴۲، یک واحد دفاعی که به عنوان سازمان پیکار یهودیان (Zydowska Organizacja Bojowa; ZOB) نامیده می شد، به وجود آوردند. سازمان ZOB در زمان تأسیس به طور تقریبی ۲۰۰ عضو داشت. حزب تجدیدنظر طلبانه (صهیونیست جناح راست که بتار Betar نامیده می شد) سازمان مقاومت دیگری شکل داد به نام اتحادیه‌ی نظامی یهودی (Zydowski Zwiazek Wojskowy; ZZW). اگرچه در ابتدا بین ZOB و ZZW تنش هایی وجود داشت، اما هر دو گروه تصمیم گرفتند برای مقابله با تلاش‌های آلمان جهت نابودی گتو، با هم متحد شوند. در زمان شورش، ZOB حدود ۵۰۰ مبارز و ZZW حدود ۲۵۰ مبارز در صفوف خود داشتند.
تلاش برای برقراری ارتباط با جنبش مخفی نظامی لهستان (Armia Krajowa، یا ارتش خانگی) در طول تابستان ۱۹۴۲ ناموفق ماند، اما ZOB توانست در ماه اکتبر با آنها ارتباط برقرار کند و تعداد اندکی اسلحه که بیشتر آنها تپانچه و مواد منفجره بود از رابط‌‌‌های ارتش خانگی دریافت کند.
در اکتبر ۱۹۴۲، فرماندهی اس‌اس، هاینریش هیملر دستور انحلال گتو ورشو(محله‌ی یهودیان) و اخراج ساکنین توانمند را به اردوگاه‌های کار اجباری در منطقه لوبلین فرمانداری کل داد. در پی این دستور، در ۱۸ ژانویه ۱۹۴۳، واحدهای پلیس و اس‌اس آلمانی تلاش کردند اخراج انبوه یهودیان را از ورشو دوباره از سر بگیرند. گروهی از مبارزین یهودی، مسلح به تپانچه، به ستونی از یهودیان که به اجبار به Umschlagplatz اومشلِگپلاتز (منطقه‌ای که جمعیت را قبل از انتقال, در آنجا جمع می‌کردند) برده می شدند، نفوذ کردند و با علامت از پیش تعیین شده، ستون‌ها را در هم شکستند و با نگهبان‌های آلمانی جنگیدند. بیشتر مبارزان یهودی در این نبرد جان سپردند، اما این حمله باعث سردرگمی آلمانی‌ها شد و در نتیجه به یهودیانی که در اومشلگپلاتز بودند، فرصت داد تا متفرق شوند. پس از آنکه اخراج ۶،۵۰۰-۵،۰۰۰ نفر از سکنه‌ی گتو متوقف شد، آلمانی‌ها در ۲۱ ژانویه تبعیدها را به حالت تعلیق درآوردند.
جمعیت باقیمانده‌ی گتو که از موفقیت آشکار این مقاومت دلگرم شده بودند و فکر می کردند ممکن است باعث توقف تبعیدها شده باشد شروع به احداث پناهگاه‌ها و سنگرهای زیرزمینی کردند تا در صورت عملی شدن تبعید نهایی همه یهودیان باقیمانده در گتوی کوچک شده بتوانند از آن استفاده کنند.
۱۹ آوریل- ۱۶ مه ۱۹۴۳
نیروهای آلمانی تصمیم داشتند عملیات تخریب گتوی ورشو را در ۱۹ آوریل ۱۹۴۳، شب عید فصح (عید فطیر) شروع کنند. وقتی واحدهای اس‌اس و پلیس، آن روز صبح وارد گتو شدند، خیابان‌ها خلوت بود. تقریباً همه ساکنین گتو به مخفی گاه‌ها یا پناهگاه‌های زیرزمینی رفته بودند. ازسرگیری تبعیدها، علامتی برای شورش مسلحانه در داخل گتو بود.
فرمانده ZOB، موردخای آنیلویچ Mordecai Anielewicz فرماندهی مبارزین یهودی در شورش گتوی ورشو را به عهده داشت. مبارزین ZOB که به تپانچه، نارنجک (بیشتر آن ها دست ساز بودند) و چند سلاح خودکار و تفنگ، مسلح بودند، آلمانی‌ها و نیروهای کمکی آنها را در اولین روز مبارزه، شوکه کردند و باعث شدند نیروهای آلمانی به بیرون از دیوار گتو عقب نشینی کنند. فرماندهی آلمانی‌ها، ژنرال اس‌اس یورگن اشتروپ Jürgen Stroop کشته و زخمی شدن ۱۲ نفر را در طی اولین یورش در گتو، گزارش کرد.
در روز سوم شورش، نیروهای اس‌اس و پلیس ژنرال اشتروپ، برای اینکه یهودیان باقی مانده در گتو مجبور به ترک مخفیگاه‌های خود شوند، شروع به تخریب کامل خانه به خانه‌ی گتو کردند. مبارزین مقاومت یهودی از سنگرهای خود چند حمله پراکنده داشتند اما آلمانی‌ها به طور منظم در حال با خاک یکسان کردن گتو بودند. نیروهای آلمانی در حمله‌ای که در ۸ مه به سنگر فرماندهی ZOB در شماره‌ی ۱۸ خیابان میلا داشتند، آنیلویچ و همراهان او را کشتند.
اگرچه نیروهای آلمانی در روزهای اول شورش، مقاومت نظامی سازمان دهی شده را در هم شکستند، اما افراد و گروه‌های کوچک تقریباً به مدت یک ماه مخفی ماندند یا با آنها مبارزه کردند.
در روز ۱۶ مه ۱۹۴۳، اشتروپ به نشانه‌ی موفقیت آلمانی‌ها، دستور داد کنیسه بزرگ واقع در خیابان تلوماکی را تخریب کنند. خود گتو به ویرانه‌ای تبدیل شد. اشتروپ گزارش داد که ۵۶،۰۶۵ یهودی را دستگیر کرده و ۶۳۱ سنگر را تخریب کرده است. طبق برآورد او، واحدهایش بیش از۷۰۰۰ یهودی را در طول شورش کشته بودند. مقامات آلمانی تقریباً ۷۰۰۰ یهودی دیگر را از گتوی ورشو به مرکز کشتار تربلینکا تبعید کردند که تقریباً همه‌ی آنها به محض ورود در اتاق‌های گاز کشته شدند.
آلمانی‌ها تقریباً همه‌ی یهودیان باقیمانده، حدود ۴۲،۰۰۰ نفر را به اردوگاه‌های مرگ لوبلین/مایدانک Majdanek و اردوگاه‌های کار اجباری پانیاتوا Poniatowa،ترانیکی Trawniki، بودزین Budzyn و کرانسنیک Krasnik تبعید کردند. به استثنای چند هزار نفر کارگر موجود در اردوگاه بودزین و کراسنیک، در نوامبر۱۹۴۳ در "فستیوال عملیات برداشت" (Unternehmen Erntefest)، واحدهای پلیس و اس‌اس آلمانی تقریباً همه یهودیان تبعید شده از ورشو به اردوگاه های لوبلین/مایدانک، پانیاتووا و ترانیکی را به قتل رساندند.
آلمانی‌ها برنامه ریزی کرده بودند که گتو را در سه روز تخریب کنند اما مبارزین گتو بیش از یک ماه مقاومت کردند. حتی پس از پایان شورش در ۱۶ مه ۱۹۴۳، یهودیانی که در خرابه‌های گتو مخفی شده بودند، به صورت انفرادی، همچنان به حمله به گشت‌های آلمانی و نیروهای کمکی آنها، ادامه می‌دادند. شورش گتوی ورشو، بزرگ‌ترین و تلویحاً مهمترین شورش یهودیان و اولین شورش شهری در اروپای تحت اشغال آلمان بود. مقاومت در ورشو، الهام بخش شورش‌های دیگری در گتوهایی (مثل بیالیستوک و مینسک) و مراکز کشتار (تربلینکا و سوبیبور) بود.
یادبود
امروز، مراسم‌های روزهای یادبود برای بزرگداشت قربانیان و نجات یافتگان هلوکاست، به تاریخ روزهای شورش گتوی ورشو مرتبط شده‌اند.