Η εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας
Από τις 22 Ιουλίου έως τις 12 Σεπτεμβρίου 1942, οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν ή δολοφόνησαν περίπου 300.000 Εβραίους στο γκέτο της Βαρσοβίας. Μονάδες των SS και της αστυνομίας εκτόπισαν 265.000 Εβραίους στο κέντρο εξόντωσης Τρεμπλίνκα και 11.580 σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Οι Γερμανοί και οι συνεργοί τους δολοφόνησαν περισσότερους από 10.000 Εβραίους στο γκέτο της Βαρσοβίας κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων εκτοπισμού. Οι γερμανικές αρχές παραχώρησαν μόνο σε 35.000 Εβραίους άδεια παραμονής στο γκέτο, ενώ περισσότεροι από 20.000 Εβραίοι παρέμειναν στο γκέτο κρυμμένοι. Για τους τουλάχιστον 55.000-60.000 εναπομείναντες Εβραίους στο γκέτο της Βαρσοβίας, ο εκτοπισμός φαινόταν αναπόφευκτος.
Ως απάντηση στους εκτοπισμούς, στις 28 Ιουλίου 1942, διάφορες εβραϊκές παράνομες οργανώσεις δημιούργησαν μια ένοπλη μονάδα αυτοάμυνας, γνωστή ως η Εβραϊκή Οργάνωση Μαχητών (Zydowska Organizacja Bojowa, ZOB). Σὐμφωνα με πρόχειρες εκτιμήσεις, κατά την ίδρυσή της η ZOB αριθμούσε περίπου 200 μέλη. Το Ρεβιζιονιστικό Κόμμα (δεξιοί σιωνιστές γνωστοί ως κίνημα Betar) σχημάτισε μια άλλη αντιστασιακή οργάνωση, την Εβραϊκή Στρατιωτική Ένωση (Zydowski Zwiazek Wojskowy, ZZW). Μολονότι αρχικά υπήρχε ένταση μεταξύ της ZOB και της ZZW, οι δύο οργανώσεις αποφάσισαν να συνεργαστούν για να αντιταχθούν στις απόπειρες των Γερμανών να καταστρέψουν το γκέτο. Την περίοδο της εξέγερσης, η ZOB αριθμούσε 500 μαχητές στις τάξεις της και η ZZW γύρω στους 250. Μολονότι οι προσπάθειες εδραίωσης επικοινωνίας με το πολωνικό στρατιωτικό αντιστασιακό κίνημα (Armia Krajowa ή Στρατός της Πατρίδας) κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1942 απέτυχαν, η ZOB κατάφερε να δημιουργήσει διαύλους επικοινωνίας με τον Στρατό της Πατρίδας τον Οκτώβριο και να προμηθευτεί λαθραία έναν μικρό αριθμό όπλων, κυρίως πιστόλια και εκρηκτικά, μέσω των συνδέσμων της στον Στρατό της Πατρίδας.
Τον Οκτώβριο του 1942 σύμφωνα με τη διαταγή του Αρχηγού των SS (Reichsführer-SS ), Χάινριχ Χίμλερ, η οποία όριζε να διαλυθεί το γκέτο της Βαρσοβίας και να εκτοπιστούν οι αρτιμελείς κάτοικοί του στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας της Περιφέρειας Λούμπλιν της Generalgouvernement, γερμανικές μονάδες των SS και της αστυνομίας άρχισαν το δεύτερο κύμα των μαζικών απελάσεων Εβραίων από τη Βαρσοβία στις 18 Ιανουαρίου 1943. Εβραίοι μαχητές οπλισμένοι με πιστόλια διείσδυσαν σε μια παράταξη Εβραίων καθώς οι Εβραίοι κάτοικοι του γκέτο συγκεντρώνονταν δια της βίας στο Umschlagplatz (σημείο μεταγωγής) και, με το προσυμφωνημένο σήμα, αποσπάστηκαν από τη σειρά τους και πολέμησαν τους Γερμανούς φρουρούς τους. Οι περισσότεροι από τους Εβραίους μαχητές σκοτώθηκαν στη μάχη, ωστόσο η επίθεση ήταν αρκετή για να αποπροσανατολίσει τους Γερμανούς, δίνοντας στους Εβραίους που βρίσκονταν παρατεταγμένοι σε σειρές στο Umschlagplatz την ευκαιρία να διαλυθούν. Αφού συνέλαβαν 5.000-6.500 κατοίκους του γκέτο για να τους εκτοπίσουν, οι Γερμανοί ανέστειλαν περαιτέρω εκτοπισμούς στις 21 Ιανουαρίου. Ενθαρρυμένοι από τη φαινομενική επιτυχία της αντίστασης, η οποία πίστεψαν ότι μπορεί να έβαλε τέλος στους εκτοπισμούς, μέλη του πληθυσμού του γκέτο άρχισαν να σκάβουν υπόγεια καταφύγια ώστε να είναι προετοιμασμένοι για εξέγερση σε περίπτωση που οι Γερμανοί επιχειρούσαν έναν τελικό εκτοπισμό όλων των Εβραίων που είχαν απομείνει στο συρρικνωμένο γκέτο.
Οι γερμανικές δυνάμεις σκόπευαν να αρχίσουν την επιχείρηση διάλυσης του γκέτο της Βαρσοβίας στις 19 Απριλίου 1943, την παραμονή του εβραϊκού Πάσχα. Όταν οι μονάδες των SS και της αστυνομίας εισέβαλαν στο γκέτο εκείνο το πρωί, οι δρόμοι ήταν έρημοι. Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι του γκέτο είχαν πάει σε κρυψώνες ή καταφύγια. Η επανέναρξη των εκτοπισμών έδωσε το έναυσμα για την ένοπλη εξέγερση στο γκέτο.
Ο διοικητής της ZOB, Mordecai Anielewicz, ηγείτο των Εβραίων μαχητών στην εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας. Οπλισμένοι με πιστόλια, χειροβομβίδες (πολλές από αυτές αυτοσχέδιες) και λιγοστά αυτόματα όπλα και τουφέκια, οι μαχητές της ZOB αιφνιδίασαν τους Γερμανούς και τους συνεργούς τους την πρώτη ημέρα της μάχης, αναγκάζοντας τις γερμανικές δυνάμεις να υποχωρήσουν έξω από το γκέτο. Ο Γερμανός διοικητής των SS, στρατηγός Jürgen Stroop, κατέγραψε στην αναφορά του 12 απώλειες, νεκρούς και τραυματίες, κατά την πρώτη επίθεση στο γκέτο. Την τρίτη ημέρα της εξέγερσης, τα SS του Stroop και οι αστυνομικές δυνάμεις άρχισαν να καταστρέφουν συθέμελα το γκέτο, κτήριο προς κτήριο, προκειμένου να αναγκάσουν τους Εβραίους που είχαν απομείνει να βγουν από τις κρυψώνες τους. Εβραίοι μαχητές της αντίστασης έκαναν σποραδικές επιδρομές από τις θέσεις μάχης τους, αλλά οι Γερμανοί ισοπέδωσαν συστηματικά το γκέτο. Οι γερμανικές δυνάμεις σκότωσαν τον Anielewicz και όσους ήταν μαζί του σε μια επίθεση στο κεντρικό αρχηγείο της ZOB στον αριθμό 18 της οδού Mila, το οποίο και κατέλαβαν στις 8 Μαΐου.
Αν και οι γερμανικές δυνάμεις κατέστειλαν την οργανωμένη στρατιωτική αντίσταση μέσα σε λίγες μέρες από την έναρξη της εξέγερσης, μεμονωμένα άτομα και μικρές ομάδες κρύφτηκαν ή πολέμησαν τους Γερμανούς για περίπου έναν μήνα.
Για να συμβολίσει τη γερμανική νίκη, ο Stroop διέταξε την καταστροφή της Μεγάλης Συναγωγής επί της οδού Tlomacki στις 16 Μαΐου 1943. Από το ίδιο το γκέτο δεν είχαν απομείνει παρά χαλάσματα. Ο Stroop ανέφερε στην έκθεσή του ότι είχε συλλάβει 56.065 άτομα και ότι είχε καταστρέψει 631 οχυρά. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, οι μονάδες του σκότωσαν σχεδόν 7.000 Εβραίους κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Οι γερμανικές αρχές εκτόπισαν περίπου άλλους 7.000 Εβραίους της Βαρσοβίας στο κέντρο εξόντωσης Τρεμπλίνκα, όπου σχεδόν όλοι δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων κατά την άφιξή τους. Οι Γερμανοί εκτόπισαν σχεδόν όλους τους Εβραίους που είχαν απομείνει, περίπου 42.000, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Λούμπλιν/Μαϊντάνεκ και στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας Poniatowa, Trawniki, Budzyn και Krasnik. Με εξαίρεση λίγες χιλιάδες εξαναγκασμένους εργάτες στο Budzyn και το Krasnik, οι μονάδες των SS και της αστυνομίας αργότερα δολοφόνησαν σχεδόν όλους τους Εβραίους της Βαρσοβίας που είχαν εκτοπιστεί στο Λούμπλιν/Μαϊντάνεκ, το Poniatowa και το Trawniki το Νοέμβριο του 1943, κατά την επιχείρηση «Φεστιβάλ Θερισμού» (Unternehmen Erntefest).
Οι Γερμανοί σχεδίαζαν να διαλύσουν το γκέτο της Βαρσοβίας σε τρεις ημέρες, ωστόσο οι μαχητές του γκέτο άντεξαν πάνω από ένα μήνα. Ακόμα και μετά το τέλος της εξέγερσης στις 16 Μαΐου 1943, μεμονωμένοι Εβραίοι που κρύβονταν στα χαλάσματα του γκέτο εξακολουθούσαν να επιτίθενται στις περιπόλους των Γερμανών και των συνεργών τους. Η εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας αποτέλεσε τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη από άποψη συμβολισμού εβραϊκή εξέγερση και τον πρώτο ένοπλο ξεσηκωμό σε πόλη της υπό τη γερμανική κατοχή Ευρώπης. Η αντίσταση στη Βαρσοβία ενέπνευσε και άλλες εξεγέρσεις σε γκέτο (π.χ. στο Μπιάλιστοκ και στο Μινσκ) και κέντρα εξόντωσης (Τρεμπλίνκα και Σόμπιμπορ).
Σήμερα, οι τελετές των Ημερών Μνήμης προς τιμήν των θυμάτων και των επιζώντων του Ολοκαυτώματος συνδέονται με τις ημερομηνίες της εξέγερσης του γκέτο της Βαρσοβίας.