برخی از یهودیان با مخفی شدن یا فرار از اروپای تحت سلطه آلمان، از برنامه "راه حل نهایی"- نقشه نازی ها برای کشتن یهودیان اروپا- جان سالم به در بردند. اکثر افراد غیر یهودی نه به یهودیان کمک می کردند و نه مانع از اجرای برنامه "راه حل نهایی" می شدند. نسبتاً تعداد انگشت شماری از مردم به فرار یهودیان کمک کردند. انگیزه کسانی که این کار را می کردند، مخالفت با نژادپرستی نازی ها، همدردی و یا اصول مذهبی و اخلاقی بود. در موارد بسیار نادر، کل یک جامعه یا تک تک افراد به نجات یهودیان کمک کردند و با این کار جان خود را در معرض خطری بزرگ قرار دادند. در بسیاری از نقاط، مجازات پناه دادن به یهودیان مرگ بود.

بین سال های 1940 و 1944، ساکنان روستای پروتستان لو شامبون- سور- لینون در جنوب فرانسه، به هزاران پناهنده- که بیشتر آنان یهودی بودند- کمک کردند که از آزار و شکنجه نازی ها بگریزند. هرچند که آنها از خطرات این کار به خوبی آگاه بودند، اما به دلیل اعتقادات مذهبی و وظایف اخلاقی شان در اقدامات خود راسخ و ثابت قدم بودند. آنان پناهندگان، از جمله بسیاری از کودکان، را در منازل شخصی و صومعه ها و دیرهای کاتولیک در همان حوالی مخفی کردند. افزون بر این، ساکنان لو شامبون- سور- لینون به پناهندگان کمک کردند که به صورت قاچاقی به کشور بی طرف سوئیس بروند.

بسیاری از یهودیان در سرتاسر اروپای اشغالی به مقاومت مسلحانه مبادرت کردند. آنان به صورت گروهی یا فردی در مخالفت های برنامه ریزی شده یا خودانگیخته علیه آلمانی ها شرکت می کردند. واحدهای پارتیزانی یهودیان در فرانسه و بلژیک دست به عملیات می زدند. آنها بویژه در شرق فعال بودند، و از پایگاه های خود در جنگل های انبوه و گتوها با آلمانی ها مبارزه می کردند. به دليل يهودستيزی گسترده، مردم آن نواحی چندان کمکی به آنها نمی کردند. با اين همه، حدود 20000 تا 30000 يهودی در جنگل های اروپای شرقی با آلمانی ها جنگیدند.

مقاومت مسلحانه سازماندهی شده، مستقیم ترین شکل مخالفت یهودیان به شمار می رفت. در بسیاری از مناطق اروپا نیز مقاومت یهودیان بیشتر بر امدادرسانی، نجات و مقاومت های معنوی متمرکز بود. حفظ نهادهای فرهنگی یهودی و تداوم بجای آوردن اعمال مذهبی، از جمله مقاومت های معنوی در برابر سیاست نسل کشی نازی ها بود.

تاریخهای مهم

13 فوریه 1943
کشیش پروتستان به دلیل کمک به یهودیان در فرانسه دستگیر شد

آندره تروکمه، کشیش دهکده لو شامبون- سور- لينون دستگیر شد. ادوارد تایس، مدیر مدرسه سِونول و کشیش پاره وقت، و روژر دارسیساک، مدیر مدرسه پسرانه دولتی نیز دستگیر شدند. هر سه نفر در اردوگاه سن پل دیژو، نزدیک به شهر لیموژ زندانی شدند. بین سال های 1940 و 1944، این افراد رهبری جامعه پروتستان لو شامبون- سور- لينون را در نجات حدود 5000 نفر- که بیش از نیمی از آنها یهودی بودند- بر عهده داشتند. آنها این پناهندگان را در منازل شخصی، مدارس، صومعه ها و دیرهای محلی پنهان می کردند؛ برای آنها کارت های شناسایی جعلی تهیه کرده و به انتقال پناهندگان به آن سوی مرز و کشور بی طرف سوئیس کمک می کردند. تروکمه، تایس و دارسیساک در دوران بازداشت خود برای سایر زندانیان مراسم مذهبی پروتستان ها و جلسات بحث و گفتگو برگزار می کردند. پس از گذشت بیش از یک ماه از حبس این سه نفر، به آنها پیشنهاد آزادی دادند. اما هر سه نفر باید با امضای ورقه ای متعهد می شدند که از مارشال فیلیپ پتن حمایت و از دستورات دولت فرانسوی ویشی اطاعت می کنند. دارسیساک پس از امضا، بلافاصله آزاد شد. تروکمه و تایس از امضا خودداری کردند، چرا که این تعهد برخلاف اعتقاداتشان بود. با وجود این، آنها نیز روز بعد آزاد شدند. هر سه آنها به لوشامبون- سور- لينون بازگشتند و همچنان به نجات یهودیان ادامه دادند.

4 اوت 1944
دستگیری خانواده یهودی که در آمستردام مخفی شده بودند

هنگامی که در سال 1942 تبعید یهودیان از هلند به اردوگاه های مرگ در لهستان آغاز شد، آن فرانک و خانواده اش به همراه چهار نفر دیگر در یک اتاق زیر شیروانی مخفی در آپارتمانی در آمستردام خود را پنهان کردند. خانواده فرانک با کمک دوستانی که خود را در معرض خطری بزرگ قرار داده بودند، توانست به مدت دو سال در این مخفیگاه دوام بیاورد. طی این مدت، آن فرانک بیم ها، امیدها و تجربه های خود را در یک دفترخاطرات می نوشت. خانواده او و آن چهار نفر دیگر در 4 اوت 1944 در مخفیگاهشان دستگیر شدند. خانواده فرانک به اردوگاه موقت وستربورک فرستاده و سپس به آشویتس- برکناو تبعید شدند. در اواخر جنگ، آن فرانک و خواهرش به برگن- بلزن منتقل شدند. در بهار 1945، هر دوی آنها در آنجا از بیماری تیفوس جان باختند. فقط پدر آنها زنده ماند. آن فرانک یکی از صدها هزار کودک یهودی بود که در طول هولوکاست جان سپردند. دفتر خاطرات آن فرانک پس از دستگیری او پیدا و پس از جنگ به زبان های مختلف منتشر شد.

21 اکتبر 1944
کارخانه دار آلمانی نیروی کار یهودی را نجات داد

اسکار شیندلر، کارخانه دار آلمانی نیروی کار یهودی خود را از اردوگاه کار اجباری پلاشوف به یک کارخانه در برونلیتس (در زودتنلند) منتقل کرد. شیندلر با استخدام بیش از 1000 یهودی در کارخانه اش و با این ادعا که آنها نقشی اساسی در تولیدات جنگی ایفا می کنند، همگی آنها را نجات داد. در زمستان سال 1940-1939 شیندلر یک کارخانه تولید ظروف لعابی در حومه کراکوف لهستان افتتاح کرد. طی دو سال بعد، تعداد کارگران یهودی افزایش یافت. تا سال 1942، این یهودیان در گتوی کراکوف زندگی می کردند و همواره در معرض تهدید روند گزینش آلمانی ها قرار داشتند که طی آن تعیین می شد کدام یک از افراد برای کار کردن نامناسب هستند. شیندلر با جعل سوابق کارخانه، از نیروی کار یهودی خود حمایت کرد؛ او هم سن کارگران و هم شغل آنها را تغییر داد- به این صورت که حرفه هایی که برای تلاش های جنگی از اهمیت برخوردار بودند را فهرست کرد. در مارس 1943، گتوی کراکوف منحل و نیروهای کار به اردوگاه پلاشوف منتقل شدند. یهودیان شیندلر تا اکتبر 1944- زمانی که با نزدیک شدن سربازان شوروی، پلاشوف تخلیه شد- به کار خود در کارخانه او ادامه دادند. بیشتر زندانیان مستقیماً به اردوگاه های مرگ فرستاده شدند. شیندلر با استفاده از روابط خوب خود با نیروهای اس اس، مجوز انتقال بیش از 1000 نیروی کار یهودی را به کارخانه ای در برونلیتس کسب کرد. یهودیان تا زمان آزادی در ماه مه 1945، تحت حمایت شیندلر باقی ماندند. شیندلر به اروپای غربی گریخت و پس از جنگ به آلمان بازگشت.